شاه نعمت‌الله ولی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
سید نورالدین نعمت‌الله بن عبدالله بن محمد بن عبدالله بن کمال‌الدین یحیی کوه‌بنانی ماهانی کرمانی
نقاشی کشیده شده بر اساس تمثال شاه نعمت‌الله‌ولی در زمان قاجار در ماهان
زادهٔ۷۳۰-۷۳۱ (هجری قمری)/ در کوهبنان یا حلب سوریه
درگذشت۸۳۴-۸۳۲ (هجری قمری)/ در ماهان
دیگر نام‌هاشاه نعمت‌الله، شاه نعمت‌الله ولی، رئیس‌السلسله
نژادایران
پیشهفلسفه و تصوف
آثارشرح لمعات
رساله‌های شاه نعمت‌الله ولی
منصبمؤسس طریقت نعمت‌اللهی[۱]
مکتبعارف و تصوف

شاه نعمت‌الله ولی (نام کامل: نعمت الله بن عبداللََّه بن محمد بن عبداللََّه بن کمال الدین يحيي کوهبنانی کرمانی) ملقب به نورالدین و متخلص به سید و معروف به شاه نعمةاللََّه ولی (۷۳۱-۷۳۰)-(۸۳۲-۸۳۴) (هجری قمری)، حكيم، صوفی و عارف بزرگ ايران بود.

شاه نعمت‌الله از اقطاب و عرفای سدهٔ هشتم و نهم هجری است که طریقتی جدید در تصوف ایجاد کرد و در طریقت و تصوف مقامی بلند داشته است و پیروان سایر طریقت‌ها را نیز تحت تأثیر خود قرار داد، او از جمله حكما و شعرا و بزرگان تصوف ایران و مؤسس طریقت صوفیان نعمت‌اللهی است.

زندگی[ویرایش]

ولادت[ویرایش]

شاه نعمت‌الله ولی در سال ۷۳۰-۷۳۱ (هجری قمری) در کوهبنان متولد شد. او فرزندِ میر عبدالله ولی است. نسبتِ او مطابق نظریاتی سید است و نظریه دوم در مورد نسب شاه نعمت‌الله ولی ایشان را عجم و ایرانی اصل می‌دانند. از نوادگان او در حال حاضر با نام امیرحسین شاه نعمت الهی یاد می‌شود.

شاه خلیل‌الله فرزند شاه نعمت الله ولي تولد پدرش را در روز دوشنبه چهاردهم ربیع‌الاول ۷۳۱ دانسته‌است.[نیازمند منبع]

منبع اول: واعظي، عبدالعزيز بن شير ملك، رساله در سير حضرت شاه نعمت الله ولي، در مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت الله ولي كرماني، به تصحيح و مقدمه ژان اوبن، تهران، انجمن ايران شناسي فرانسه، ١٣٣٥، ص ٢٧٤.

منبع دوم: دهش، مسعود، شاه نعمت الله ولي و مكتب كرمان، به انضمام تصحيح انتقادي هفت رساله از شاه نعمت الله ولي، تهران، مولي، ١٣٩٧، ص٣٠.

ورود به تصوف[ویرایش]

او در سن ۵ سالگی با تصوف و عرفان آشنا شد و پدرش میر عبدالله، او را به مجالس صوفیه می‌برد. شهر حلب در آن زمان مرکز مکتب وحدت وجودی ابن عربی بود. شاه نعمت‌الله از این فرصت استفاده کرده و در حلب در خدمتِ محیی‌الدین ابن عربی قرار گرفت و از مکتب و عرفان او بهره برد. شاه نعمت‌الله برای پیشرفت در علوم و فراگیری بیشتر علوم دینی به شیراز سفر کرد. شهر شیراز در آن زمان از مراکز اصلی دروس فقه و مذاهب سنّی بود. شاه نعمت‌الله برای یافتن مرشد و مراد خود به این سو و آن سو و در خدمت شیوخ و مشایخ زیادی قدم برداشت.

شاه نعمت‌الله علوم مقدماتی را نزد شیخ رکن‌الدین شیرازی تحصیل کرده و علم بلاغت را خدمت شیخ شمس‌الدین مکی و حکمت را نزد سید جلال‌الدین خوارزمی و اصول و فقه را نزد قاضی عضدالدین ایجی آموخت و چون علوم ظاهری طبع او را قانع نمی‌کرد سال‌ها به ریاضت و تصفیه و تزکیه باطن مشغول گردید و در پی مراد به سیر و سفر پرداخت تا عاقبت به مکه مشرف شد و از دست شیخ عبدالله یافعی یکی از عرفای عصر خویش خرقه پوشید و به مراد خویش نایل آمد و دست ارادت بدو داد، چنان‌که در اشعار خود که از او یاد کرده‌است:

شیخ ما در حرم مرحقطب وقت و یگانه عالم
ز دمش مرده می‌شدی زندهنفسش همچو عیسی مریم
نعمت‌الله مرید حضرت اوستشیخ عبدالله‌است او فافهم

شاه نعمت‌الله، به سیر و سفر در ممالک مصر و حجاز و ترکستان و ایران پرداخت و به نشر عرفان و تصوف همت گمارد. او بیست و چهار ساله بود که در مکه با شیخ عفیف‌الدین یافعی دیدار کرد. شیخ یافعی از عرفای بزرگ و با عظمت آن دوران به‌شمار می‌آمد. شاه نعمت‌الله هفت سال را با شیخ عارف سپری کرد و از او علوم و دانش‌های معنوی زیادی آموخت. شاه نعمت‌الله بعد از آن به مصر رفت و در آنجا به سوی جهان فرهنگ ایرانی روی آورد. وی در بازگشت به ایران پس از ازدواج با نوهٔ دختریِ میر حسینی هروی، به‌سوی کوهبنان کرمان عزیمت کرد و در آنجا به ریاضت طویل‌المدتی پرداخت که مکان مورد نظر به نام تخت امیر معروف است. در طول این مدت، افراد بسیاری در نزد او به تحصیل علوم و معارف صوفیه پرداختند و از محضر ایشان کسب فیض نمودند.

آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ولی در زمان قاجار در ماهان.

درگذشت[ویرایش]

وی در سال ٨٣٤ هجري قمري در کرمان درگذشت و امير شمس الدین محمد ابراهيم بمی، پدر سید طاهرالدین بمی، عارف نامیِ هم‌عصر شاه نعمت‌الله، از بم آمد و بر پیکر شاه نعمت‌الله ولی در مسجد جامع كرمان نماز خواند و پس از خواندن نماز ميت پيكر پاك شاه نعمت الله بر دوش ارادتمندان و پيروان و اكابر و اهالي كرمان از مسجد جامع كرمان تا خانقاه ماهان حمل شد و سرانجام در مراسم تشييع با شكوهي در باغ خانقاهش به خاك سپرده شد.

منبع: كرماني، عبدالرزاق، تذكره در مناقب حضرت شاه نعمت الله ولي، به تصحيح و مقدمه ژان اوبن، تهران، انجمن ايران شناسي فرانسه، ١٣٣٥، ص ١٣٠ و

دهش ، مسعود، شاه نعمت الله ولي و مكتب كرمان، تهران، مولي، ١٣٩٧، ص ٧١.

مدتِ زندگانیِ شاه نعمت‌الله ولی ۱۰۴ سال ذکر شده‌است و خود او تا ۹۷ سالگیِ خود را بیان داشته‌است:

نود و هفت سال عمر خوشیبنده را داد حیّ پاینده

پیکر وی در آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ولی در شهر ماهان به خاک سپرده شده‌است.

نسبت خرقه شاه نعمت‌الله ولی[ویرایش]

شاه نعمت‌الله ولی -> عبدالله یافعی -> صالح بربری -> نجم‌الدین کمال کوفی -> ابوالفتوح صعیدی -> ابومدین -> ابوالسعود اندلسی -> ابوالبرکات -> ابوالفضل بغدادی -> احمد غزالی -> ابوبکر نساج -> ابوالقاسم گرّکانی -> ابوعثمان مغربی -> ابوعلی کاتب -> ابوعلی رودباری -> جنید بغدادی -> سری سقطی -> معروف کرخی -> داوود طائی -> حبیب عجمی -> حسن بصری -> علی بن ابی طالب -> محمدبن عبدالله و در نقل قولی دیگر نسب وی از طریق معروف کرخی به علی بن موسی الرضا و ائمهٔ قبلی اثنی عشریه می‌رسد.[۲][۳]

شعرها[ویرایش]

شاه نعمت‌الله ولی دارای دیوانی است که از جمله مشتمل بر قصاید و غزلیات و ترجیعات و مثنویات و قطعات و دوبیتی‌ها و رباعیات است.[۴]

  • دیوان شاه نعمت‌الله ولی در مجموع ۱۵۱۴۲ بیت است: ۱۱۰۶۱ بیت غزل، ۶۶۰ بیت قصیده، ۱۳۹۹ بیت مثنوی، ۴۸۹ بیت قطعه، ۲۰۷ بیت ترجیع‌بند، ۴۰ بیت مستزاد، ۹۲ بیت سؤال و جواب، ۵۸۸ بیت رباعی، ۳۴۰ بیت دوبیتی و ۲۶۶ بیت مفرد با تصحیح عزیزالله علیزاده در ۱۲۱۶ صفحه در دو جلد توسط انتشارات فردوس تهران منتشر شده‌است.[۵]
  • کلیات شعرهای وی به کوشش جواد نوربخش در یازده نوبت در ایران منتشر گردیده‌است. در مقدمه کلیات، ۷ نسخه خطی (کتابخانه ملک - شماره ۵۲۹۸؛ کتابخانه مجلس - ش ۱۳۵۴۹؛ کتابخانه مرکزی دانشگاه - ش ۵۱۰۹؛ آستان قدس رضوی -ش ۴۶۷۹؛ خانقاه نعمت‌اللهی در تهران - قرن دهم هجری؛ نسخه آقای روح‌الامینی ۱۲۶۲ ه‍.ق نسخه آقای ترقی ۹۹۶ ه‍.ق) و یک نسخه چاپ سنگی منابع تصحیح این کلیات ذکر شده‌است.[۶]
سایر نوشته‌ها[ویرایش]
  • شرح لمعات: شامل یک دیباچه و شرح ۲۷ لمعه از فخرالدین ابراهیم عراقی[۷]
  • رساله‌های شاه نعمت‌الله ولی: مجموعه‌ای از ۹۷ رساله[۸]

نسبت دادن پیشگویی[ویرایش]

در فضاي مجازي و برخی وبسایت‌ها شعرهایی به شاه نعمت‌الله ولی نسبت داده شده است و ادعا شده كه وی بخشی از تاریخ ایران را از دوران صفویان تا کنون پیشگویی کرده و پس از جمهوری اسلامی، مهدی ظهور می‌کند.[۹] در صورتیکه طبق متن اصلی شعر مورد نظر مشخص می‌شود که بسیاری از بیتها و پیشگویی‌های نسبت داده شده به شاه‌نعمت‌الله ولی، به هیچ عنوان در شعر اصلی این شاعر وجود ندارند.[۱۰]

تأکید بر حضور در اجتماع[ویرایش]

از جمله توصیه‌ها و سفارش‌های شاه نعمت‌الله ولی به مریدان خود این بود که برای تصفیه دل و تزکیه نفس باید بدون در نظر گرفتن كيش و دين و آيين و مذهب، شفقت به خلق خدا كنيد و در خدمت خلق باشید و در خدمت به مردم کوتاهی نکنید و از هيچ كوششي مضايقه نكنيد و در اجتماع حاضر باشید. از همین نکته می‌توان استنتاج کرد که او مردم و مريدانش را از رهبانیت و گوشه‌گیری و بی‌میلی و كناره گيري از اجتماع پرهیز می‌دهد و به خدمت خلق و حضور در اجتماع دعوت می‌کند و البته بیان می‌دارد که دل به دنیا و مادیات آن نبندید و خود را برای سفر آخرت آماده کنید:

ذکر حق ای یار من بسیار کنگر توانی کار کن در کارکن

اهتمام به کار کردن[ویرایش]

عبدالرزاق کرمانی در بیان اعتقاد شاه نعمت‌الله به کشاورزی می‌نویسد: «آن حضرت میل تمام به اقسام زراعت داشتند» و خود هر از گاهی به کار زراعت می‌پرداختند. بر خلاف بسیاری از سران مذهبی دنیا گریز در فرقه‌های دیگر، شاه نعمت‌الله ولی برحضور در اجتماع و مشغول شدن به کار و دوری از تنبلی تأکید داشته است. البته این صرفاً یک دستور اخلاقی نبود بلکه این خود بخشی از برنامه‌های او برای پرورش معنوی مریدان خود بود.

در کربلا[ویرایش]

یکی از مناطقی که شاه نعمت‌الله ولی برای ریاضت و اربعين انتخاب نموده بود کربلا بود. وی گاهی چله نشينيهاي سلوكي خود را در کربلا انجام می‌داد.

آثار[ویرایش]

تالیفات[ویرایش]

از آثار وی علاوه بر دیوان اشعار، حدود ۱۵۰ رساله موجود می‌باشد که اکثر این رساله‌ها تصحیح و منتشر شده‌است.

از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره نمود: «نصیحت ملوک» و «نکات صغیر» و «شرح گلشن راز» و «معرفت نفس» و «مهدیه» و «برزخیه» و «أمانت» و «شرح فاتحه» و «شرح اخلاص» و «منهاج المسلمین» و «هدایت» و «مکاشفه» و «فیوضات» وغیرها.[۱۱]

فعالیت‌های عمرانی[ویرایش]

شاه نعمت‌الله ولی توجه خاصی به خدمات عام‌المنفعه داشت و در برخی از مناطق و شهرهای ایران مانند كوهبنان،ماهان، کرمان، ابرقو و تفت یزد اقدامات عمرانی مانند احداث ساختمان، باغ و حفر قنات به انجام رسانید که برخی از آن‌ها مانند عمارت شاه ولی در تفت یزد کماکان باقی است.[۱۲]

شاه نعمت‌الله ولی و حافظ[ویرایش]

گویند روزی شاه نعمت‌الله ولی سنگ پاره یی از زمین برداشته و به درویشی داد و فرمود که این سنگ را نزد جوهری برده و بپرس که قیمت این سنگ چنداست؟ چون قیمت معلوم کنی از جوهری گرفته و آن را بازآور چون درویش آن سنگ را به نظر جوهری بُرد، جوهری پاره‌ای لعل دید که در عمرِ خود مثل آن لعل ندیده بود. قیمت آن لعل را هزار درم گفت. درویش سنگ را بازگرفته به خدمت شاه بازآورد. شاه نعمت‌الله ولی گفت تا آن سنگِ لعل شده را صلایه نمود شربت ساخت و هر درویشی را قطره‌ای چشانید و گفت:

ما خاک راه را به نظر کیمیا کنیمصد درد را به گوشهٔ چشمی دوا کنیم
درحبسِ صورتیم و چنین شاد و خرّمیمبنگر که در سراچهٔ معنی چه‌ها کنیم
رندانِ لاابالی و مستانِ سرخوشیمهشیار را به مجلسِ خود کی رها کنیم
موجِ محیط و گوهرِ دریای عزتیمما میل دل به آب و گِل، آخر چرا کنیم
در دیده رویِ ساقی و در دست جامِ میباری بگو که گوش به عاقل چرا کنیم
ما را نَفَس چو از دمِ عشق است لاجرمبیگانه را به یک‌نفسی آشنا کنیم
از خود برآ و در صفِ اصحابِ ما خرامتا سیدانه روی دلت با خدا کنیم

این شرح کرامات و این اشعار منتشر می‌شد و حافظ نیز آن را شنید (در برخی منابع این ترتیب زمانی مورد تردید جدی قرار گرفته و شعر شاه را در پاسخ به غزل حافظ دانسته‌اند). حافظ که مردی دانشمند و عارف بود این غزل را ساخت:

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنندآیا بود که گوشهٔ چشمی به ما کنند؟
دردم نهفته بِه ز طبیبانِ مدّعیباشد که از خزانهٔ غیبم دوا کنند

اغلب صاحب‌نظران ادبیات فارسی و حافظ‌شناسان شناخته‌شده در درستی این روایت تردید دارند و غزل شاه نعمت‌الله را استقبال از غزل حافظ می‌دانند. جواد نوربخش گرد‌آورنده و مصحح دیوان شاه‌نعمت‌الله که خود از اقطاب سلسله نعمت‌اللهی بود نیز در مقدمه این کتاب بر آن است که شاه‌نعمت‌الله به غزل حافظ پاسخ گفته است.

پانویس[ویرایش]

  1. دهخدا، علی‌اکبر. «نعمةاللََّه ولی». مؤسسه لغت‌نامه دهخدا. دانشگاه تهران. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئن ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۱۳ دسامبر ۲۰۲۱.
  2. زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی، تألیف دکتر جواد نوربخش، انتشارات یلدا قلم، چاپ سوم، تهران ۱۳۸۶ خورشیدی
  3. پیران طریقت، تألیف دکتر جواد نوربخش، انتشارات یلدا قلم، چاپ دوم، تهران ۱۳۸۳ خورشیدی، شابک:۳-۰۶-۵۷۴۵-۹۶۴
  4. «شاه نعمت‌الله ولی». تارنمای گنجور.
  5. دیوان شاه نعمت‌الله ولی، مصحح: عزیزالله علیزاده. تهران: فردوس
  6. کلیات اشعار شاه نعمت‌الله ولی کرمان، به کوشش دکتر جواد نوربخش، تهران
  7. شرح لمعات از شاه نعمت‌الله ولی کرمانی (قدس سرّه)، به کوشش دکتر جواد نوربخش، انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی، تهران ۱۳۵۴، شماره ثبت کتابخانه ملی: ۳۳۰–۱۳۵۴/۳/۲۴- براساس مقابله ۵ نسخه خطی
  8. رساله‌های شاه نعمت‌الله ولی، براساس ۱۷ نسخه خطی، به تصحیح و کوشش دکتر جواد نوربخش، انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی، تهران - چاپ دوم در ۴ جلد، سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶، شماره‌های ثبت کتابخانه ملی: ۱۸۶۹–۱۳۵۵/۱۲/۱۶ و ۱۴۳۲–۱۳۵/۸/۲۳ و ۲۰۷۱–۱۳۵۶/۱۱/۱۵
  9. «پیشگوییهای شاه‌نعمت‌الله ولی». وبسایت خبر فوری.
  10. «قصیده ۲۱ شاه نعمت‌الله ولی (مهدی نامه)». تارنمای گنجور.
  11. gadir.free.fr/Ar/Edeb/kutub2/Mesahir/new/mashaher_shoaara2/436.htm
  12. زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی، تألیف دکتر جواد نوربخش، انتشارات یلدا قلم، چاپ سوم، تهران ۱۳۸۶ خورشیدی

جستارهای وابسته[ویرایش]

منابع[ویرایش]

  • دیوان شاه نعمت‌الله ولی، مصحح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۹۳، وزیری، ۲ جلدی، ۱۲۱۶ صفحه. شابک دوره: ۴-۵۳۲-۳۲۰-۶۳۴-۹۷۸.
  • دکتوره: أسعاد، قندیل، عبدالهادی، (فنون الشعر الفارسی) چاپ دوم، بیرت: دارالأندل للنشر والتوزیع، ۱۹۸۱ میلادی.
  • دیوان: شاه نعمت‌الله ولی، با مقدمهٔ سعید نفیسی، مؤسسهٔ انتشارات نگاه، ۱۳۷۴ خورشیدی.
  • مجموعه مقالات دربارهٔ شاه سید نعمت‌الله ولی
  • شناخت عرفان و عارفان ایرانی، علی اصغر حلبی، انتشارات زوار، ۱۳۵۴
  • میراث تصوف، لئونارد لویزن، ت: مجدالدین کیوانی، نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۸۴
  • زندگی و آثار شاه نعمت‌الله، ولی کرمانی، دکتر جواد نوربخش، تهران
  • کلیات اشعار شاه نعمت‌الله ولی، به تصحیح دکتر جواد نوربخش، تهران
  • شاه نعمت‌ الله ولي و مکتب کرمان به انضمام تصحیح انتقادی هفت رساله، مسعود دهش، انتشارات مولی، چاپ اول، ۱۳۹۷، چاپ دوم، ۱۳۹۹.
  • مکتب شاه نعمت‌الله ولی بر بلندای تفکر ایرانی، مسعود دهش، انتشارات مرکز کرمانشناسی، ۱۳۹۹.

پیوند به بیرون[ویرایش]