غزل

برای دیگر کاربردها، غزل (ابهام‌زدایی) را ببینید.

غزل در ادب فارسی به قالبی از شعر سنتی فارسی می‌گویند. در قالب غزل که معمولاً بین ۴ تا ۱۲ بیت دارد، مصراع اول بیت نخست با مصراع‌های زوج هم قافیه است. موضوع اصلی غزل بیان عواطف و احساسات، ذکر زیبایی و کمال معشوق و شکوه از روزگار است. بیت‌های غزل فارسی از لحاظ مضمون دارای استقلال‌اند. در آخرین بیت غزل، شاعر نام شعری یا تخلص خود را می‌آورد و بهترین بیت آن را شاه بیت یا بیت الغزل می‌گویند.

انواع غزل

1. غزل عاشقانه: انوری این نوع را جانی تازه بخشید و سعدی آن را به کمال رساند؛ و در دوران معاصر حسین منزوی چهره شاخص غزل عاشقانه است.

نمونه ی غزل عاشقانه از دانیال صفی پور منصوری (یوسف):

ای که زلف توست مشکین تر ز شام

ابروانت تیز و بران چون نیام

خنده ات شیرین تر از قند و نبات

در نگاهت خفته صد ها صد پیام

از حیایِ لَعلِ شیرین لبت

رنگ رفته از لب خونین جام

بوی یوسف هیچ؛ بوی عطر یار

می رسد از دوردستم بر مشام

باغ و راغ و دشت و کوه و رودبار

هر قدم بنهاده ای صد چاه و دام

مرغ دل کز خلق هر دم می گریخت

لانه در قلب تو کرد و گشته رام

تا ندادند کس، سخن گویم نهان

میم و تاء و راء و باء و تاء و لام

ما سَجَدتُ؛ ما رَکَعتُ؛ ما عَبَدت

غَیرُکِ، بَعَد رَبِّ البَیتُ الحَرام

لا یَری غَیری جَمالُ النَظرَتِک

اُستُری وَجهَ الجَمیل خَلفَ الخِیام

ما رَاَیتُ مِثلُکِ اَینَ ذَهَبت

خَیرُ خَلقِ الله؛ یا خَیرُ الاَنام

قُبلَةُ الحوراء، قُل اَینَ المَفَرّ؟

اَیُّ حالً، بَینَ یَقظی وَ المَنام

اَیُهَا الیوسُف فَلا تَحزَن لَهُم

لا یَری العُشّاق صَعبً وَ الملَام

تُ بُگُ جُنِت اِخُم؛ گُم باش بیَو

هُر چِ گوی گُم باش سِتینُم؛ ری تیام

تا کِ اِسمِت ایوَرُم بِ جُن اِبوم

لَرسِ دَستُم؛ سُست ایبووِن زونیام

اَر یِ دَم دیدُم غَمِت رِ طاقَتُم

ایکُشُم خُم؛ ایکَنُم ریم و میام

او سَرِ دنیا، بُگُ مِن آسِمُن

تا مِنِ قَبر و به مَرگَم وات اِیام

مُ گُدُم تا آخَرِس مَنُم بِ پات

تَم بُگُ تا آخَرِس مَنی بِ پام

اَر یِ رو رَدی، ندارُم دی کَسی

مُ ایمَنُم وا دِلِ خون و خُدام

If you don't come to me in every day

Only come one min; easy go, easy come

If wasn't for you, broke and destroyed

My poetry, my music, my drum

One day i didn't see the star in the sky

I was upset and too constantly numb

Iwas in the throes of continuous rain

Suddenly flooded and druined my slum!

I adding this word and this alphabets

Even if my time very some and crumb

Mybe ended all difficulties for ever

What do i with your talking and my stumm?

حال "یوسف" در نیابد هیچ کس

هر که و معشوقه ی خود والسلام

1. غزل عارفانه: سنایی غزنوی غزل عارفانه را شکل داد. عطار نیشابوری، مولوی بلخی، فخرالدین عراقی غزل عرفانی را رشد و تکامل بخشیدند. اوج غزل عارفانه در کار مولانا است؛ و شاخص‌ترین چهره غزل عرفانی سده های اخیر وحدت کرمانشاهی در عصر مشروطه است.

نمونه غزل عارفانه از دانیال صفی پور منصوری(یوسف):

دل دان سرای دنیا از صبح تا به شامی

یَبقی عَنِ الاُموری صَومی أَوِ الصِّیامی

ز این روز بی سخاوت ترس ای دل گنهکار

رُبَّ یُجئُ بِا الیَقظ رُبَّ لَفِی المَنامی

ز این زینت و تفاخر سودی مباد هرگز

فِی الآخِرَة یَکُونُ أَجری وَ السَّهامی

ار رفت بخت و اقبال نی گرد نیک و بدحال

فی کُلِّ حال بِالمَیل لا یَنقَطِع حِسامی

از درد و رنج دیروز فارغ شدم به خوابی

مِن جَنَة نَسیم یُوصَل إِلَی المَشامی

از بند نا امیدی گشتم رهای امروز

ظَهرَ الدُّمُوعُ عَینی یَنزِل مَطَر غَمامی

ما از جهان عشقیم بالا رویم روزی

أَفضَل مِنَ الملائِک وَ الاَقرِباء مَقامی

کوته نمود قصه پندش ولی فراوان

أَفلَحتَ فی حَیاتِک إِن تَستَمِع کَلامی

"یوسف" هر آنچه گفتیم برگی ز باغ دل بود

مَن هادَ بِالکَلامی اَوصِل بِهِ لسَّلامی

1. غزل تلفیقی: در سده هفت و هشت هجری جریانی پدیدار شد که معانی و مضامین عارفانه و عاشقانه را در هم آمیخت. غزل اوحدی مراغه‌ای، خواجوی کرمانی، عماد فقیه کرمانی، سلمان ساوجی و کامل‌ترین نوع غزل در شعر حافظ است. حافظ پایه‌گذار این نحله را خواجو کرمانی می‌داند و خود را پیرو ایشان چنان‌که گفته‌است :استاد سخن سعدیست نزد همه کس اما / دارد غزل حافظ طرز غزل خواجو
2. غزل قلندری: در این نوع غزل شاعر به وصف رندی، تظاهر به باده پرستی، لاابالی گری، طعن و کنایه به صوفیان و زاهدان ظاهر پرست می‌پردازد. نمونه این شعر در آثار سنایی غزنوی، خاقانی. عطار نیشابوری عراقی، سعدی، عبید زاکانی و حافظ یافت می‌شود.
3. غزل مضمون: این نوع به غزل سبک هندی مشهور است. در این نوع تمام همت شاعر، صرف یافتن مضمون‌های تازه و نازک می‌شود. صائب تبریزی، طالب آملی ، سلیم تهرانی و کلیم کاشانی از مشاهیر این شیوه‌اند. به زعم برخی منتقدین به‌ویژه شاعران دوره بازگشت برخی شاعران ایرانی و هندی این نوع غزل را، به سبب افراط در نازک‌خیالی و تخیلات عجیب به سوی بی‌معنایی و ذهنیت‌های غیرقابل فهم سوق داده‌اند اما برخی نیز این شیوه را به علت نزدیکی جریانات شعر معاصر به اینگونه پیچیده نویسی الهام بخش شعرای معاصر به‌ویژه در سبکهای آوانگارد موج نو، شعر حجم و شعر دیگر می‌دانند، از بزرگترین شعرای سبک نازک خیالان هندی می‌توان از: جلال اصفهانی غنی کشمیری و بیدل دهلوی نام برد، که اعتبار بیدل دهلوی در بین پارسی‌های تاجیکستان و افغانستان شبیه به اعتبار حافظ در بین پارسی زبانان ایران است.
4. غزل سیاسی-وطنی: محتوای آن مسائل حاد اجتماعی است. از جمله برخی آثار عارف قزوینی، فرخی یزدی، ابوالقاسم لاهوتی، غلامرضا قدسی، هوشنگ ابتهاج
5. 5. غزل نو: برخی این نوع غزل را غزل تصویری نامیده‌اند. این نوع غزل تحت تأثیر شعر نو پدید آمد. مشخصه‌های این نوع غزل زبان تازه و امروزی، غلبه تصاویر جدید و نو، وزن‌های عروضی تازه و وحدت محتوا است. نمونه برجسته این نوع غزل را در آثار هوشنگ ابتهاج، منوچهر نیستانی، سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمد علی بهمنی می‌توان یافت. از شاخه‌های مطرح در غزل نو می‌توان به غزل فرم، غزل روایی، غزل مینی مال، غزل - داستان، و غزل پست مدرن اشاره کرد.

نمودار گرافیکی غزل

__________ * __________*

__________ __________*

__________ __________*

__________ __________*

غزل

غزل مشتق از مغازلت است و مغازلت عشق بازی باشد با زنان و حدیث کردن با ایشان و به زبان سخن شناسان غزل آن را گویند که، مشتمل بر وصف شکل و شمایل محبوب و شرح نکایت و حکایت حال محب باشد و به نعمت جمال وصف زلف و خال و بیان هجر و وصال آراسته بود. (بدایع الافکار، ص ۷۱) هر شعر که مقصور باشد بر فنون عشقیات از وصف زلف و خال و حکایت وصل و هجر و تشوق به ذکر ریاحین و ازهار و ریاح و وصف دمن و اطلال باشد، غزل خوانند. (المعجم، ص ۲۰۱)

تاریخچه

نخستین غزل‌های فارسی (در قرن چهارم و پنجم هجری) در مجالس بزم و شادی، همراه با موسیقی خوانده می‌شده‌است. بعضی عقیده دارند که، اصطلاح غزل و تغزل در دوران اوایل شعر فارسی تنها به بیت‌های مقدمه قصیده‌ها اطلاق می‌شده‌است. در آثار باقی‌مانده از رودکی و شهید بلخی و دقیقی طوسی نمونه‌هایی از غزل کامل و مستقل یافت می‌شود. در اواخر قرن پنجم، غزل به تدریج جای بیشتری در دیوان شاعران به خود اختصاص داد، به‌طوری که حتی شاعران قصیده سرایی همچون خاقانی یا شاعران منظومه سرایی چون نظامی نیز، به سرودن غزل دست زدند. اما با ظهور سنایی، که شاعری عارف بود، نوعی خاص از غزل به وجود آمد، که به «غزل عارفانه» معروف شد. این نوع از غزل را عطار، مولوی و فخرالدین عراقی به کمال رساندند. بدین ترتیب دو شاخه جداگانه غزل عاشقانه و غزل عارفانه مشخص شد. بر اثر رواج اصطلاحات اهل تصوف در میان شاعران، غزل‌های بسیاری سروده شد که در آن‌ها رنگ هر دو نوع غزل دیده می‌شود و در حقیقت تلفیقی از این دو نوع است. غزل‌های حافظ نمونه کامل غزل از این نوع است، که در آن‌ها معانی و مضامین عاشقانه و عارفانه به هم آمیخته‌است. با آنکه غزل پیوسته رنگ عاشقانه یا عارفانه داشته‌است، اما شاعرانی، از جمله سعدی و حافظ، گاه آن را برای مدح نیز به کار گرفته‌اند. در غزل‌های شاعران قرن چهارم تا ششم هجری، بیت‌های غزل از نظر مضمون به هم پیوسته و نزدیک هستند، اما به تدریج این خصوصیت از بین رفت و هر بیت حاوی مضمون مستقلی شد. غزل که با حافظ به نقطه اوج خود رسیده بود، بعد از او رو به انحطاط گذاشت. در شعر مشروطیت، غزل همانند دیگر قالب‌های شعری به کار بیان افکار و عقاید سیاسی و اجتماعی آمد. اما در دوران معاصر، غزل کم و بیش به معنی قدیمی خود که شعر عاشقانه باشد بازگشته است. به عنوان مثال، سیمین بهبهانی با به کار بردن وزن‌های غیرمتداول، نوعی از غزل را که به «غزل نو» معروف شده رایج کرده‌است. البته غزل نو، به‌طور کلی عنوان سبکی در غزل است که از اوایل دههٔ چهل خورشیدی(۱۳۴۰ خورشیدی) به بعد در کار غزل‌سرایان پدید آمد و همان مرحلهٔ پس از سبک غزل نیوکلاسیک و طیف شهریار و دیگران است. در این گونه از غزل، شبکه کلامی و ساختار معنایی غزل با تأثیر گرفتن از نوسرایانی همچون نیما یوشیج و دیگر شاعران نوسرا دچار تحول اساسی شده‌است و می‌توان همه گونه مفهوم و پرداخت اجتماعی، عشقی، سیاسی و حتی عرفانی را در آن یافت. از چهره‌های موفق غزل نو می‌توان به سیمین بهبهانی، حسین منزوی، محمدعلی بهمنی، منوچهر نیستانی، نوذر پرنگ، قیصر امین پور، محمد سعید میرزایی، فاضل نظری ،سید مهدی موسوی، سیدحسن صادقی پناه ، آرش آذرپیک ، قربان ولییی اشاره کرد.

جستارهای وابسته

• تصنیف

منابع

• همایی، استاد جلال‌الدّین. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد اوّل (صنایع لفظی بدیع و اقسام شعر فارسی)، چاپ سوّم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۴
• خرّمشاهی، بهاءالدّین. ذهن و زبان حافظ، چاپ هفتم، انتشارات ناهید، تهران، ۱۳۸۰. شابک ‎۹۶۴-۶۲۰۵-۱۸-۶
• سعدی، مصلح بن عبدالله. غزل‌های سعدی، تصحیح و توضیح: یوسفی، دکتر غلامحسین، انتشارات سخن، تهران، ۱۳۸۵.
• https://sherenab.com/poem/82725/اولین-غزل-مُلَمَّع-چهار-زبانه