شاپورگان
 برگی از یک دست‌نویس تورفانی مربوط به سده هشتم میلادی | |
| نویسنده(ها) | مانی پیامبر |
|---|---|
| کشور | ایران ساسانی |
| زبان | فارسی میانه |
| موضوع(ها) | شرح یزدان‌شناسی، هستی‌شناسی و فرجام‌شناسی از دیدگاه مانی |
تاریخ نشر | احتمالاً ۲۴۲ میلادی |
شاپورگان (فارسی میانه: 𐫢𐫀𐫁𐫇𐫍𐫡𐫃𐫀𐫗 ترانویسی: Šābuhrgān) کتابی به زبان فارسی میانه به‌قلم مانی، بنیان‌گذار آیین مانوی است. مانی در این کتاب که خطاب به شاپور یکم و درباریان او نوشته‌شده به شرح جهانبینی و اصول دین خود می‌پردازد. شاپورگان کهن‌ترین کتاب شناخته‌شده از دوره ساسانی و یگانه اثری از مانی است که به زبان فارسی میانه به نگارش درآمد؛ چراکه مانی سایر آثار خود را به زبان آرامی شرقی نوشت. نام این کتاب در منابع عربی به‌صورت‌های شابُرقان، شابورقان و سابُرقان ذکرشده است. متن کامل شاپورگان امروزه در دست نیست؛ ولی توصیفاتی از بخش‌هایی از آن در منابع عربی آمده و قطعاتی نیز از آن به زبان فارسی میانه و خط مانوی از میان دست‌نوشته‌های مانوی تورفان در چین شناخته‌شده است.[۱][۲]
شاپورگان را احتمالاً مانی در نخستین دیدارش با شاپور در سال ۲۴۲ م، زمانی که تنها ۲۶ سال سن داشت به این شاهنشاه ساسانی تقدیم کرد. هرچند این تنها یک احتمال به‌حساب می‌آید. همچنین مشخص نیست که مانی این اثر را به خط مانوی نوشته یا از خط پهلوی آشنا برای دربار ساسانی بهره‌برده است. قطعات به‌دست‌آمده از این کتاب نشان‌دهنده سبکی پیچیده و فاقد فصاحت با جملاتی طولانی است. مری بویس، ایرانشناس انگلیسی با توجه به سبک کتاب احتمال داده که مانی ابتدا آن را به آرامی شرقی نوشته و سپس به فارسی میانه برگردانده است.[۱] سبک نثر شاپورگان می‌تواند نشان‌دهنده ناپختگی نثر فارسی در روزگار مانی نیز باشد.[۲] از بین کتاب‌های شناخته‌شده به زبان فارسی میانه، شاپورگان کهن‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود.[۳]
درون‌مایه
[ویرایش]منابع عربی
[ویرایش]ابن ندیم در الفهرست از ۳ فصل این کتاب با نام‌های «مرگ نیوشان»، «مرگ گزیدگان» و «مرگ گناهکاران» یادکرده که ظاهراً وضع هر یک از طبقات یادشده در زندگی پس از مرگ را توصیف می‌کنند. بیرونی در آثار الباقیه، مطلبی از این کتاب دربارهٔ تولد و نزول وحی بر مانی را آورده و در جای دیگر از خود زبان خود کتاب دربارهٔ حقانیت مانی و نسبت او با پیامبران پیشین آورده:[۱]
در هر زمانی انبیا حکمت و حقیقت را از جانب خداوند به مردم عرضه کرده‌اند؛ گاهی در هند به‌وسیله پیامبری به نام بودا و گاهی در ایران به‌واسطهٔ زردشت و گاهی در مغرب‌زمین به وسیله عیسی و عاقبت من که مانی، پیامبر خدای حقم و مأمور نشر حقایق در بابل شده‌ام.
احمد یعقوبی در تاریخ یعقوبی، بخشی از مطالب این کتاب را چنین توصیف کرده:[۳]
نفس خالص و نفس آمیخته با شیاطین و بیماری‌ها را شرح می‌دهد و فلک را مسطح می‌داند و می‌گوید دانش بر کوه مایلی است که فلک برین بر آن احاطه دارد.
ابوسعد سمعانی، شاپورگان را زند، یعنی تفسیر کتاب اوستا دانسته، می‌افزاید که مانی آن را به نگاره‌هایی آراسته مزین کرد. برخی دیگر از مورخان مسلمان نیز وصفی از شاپورگان ارائه داده‌اند که احتمال وجود داشتن ترجمه‌هایی از این کتاب به عربی را تقویت می‌کند.[۳]
اسناد تورفان
[ویرایش]بخش‌هایی از شاپورگان دربارهٔ پیدایش گیتی، رستاخیز و فروپاشی جهان مادی به زبان فارسی میانه و خط مانوی به‌دست‌آمده است.[۲] لاتین‌نویسی و ترجمه انگلیسی آن‌ها در سال ۱۹۷۹ توسط دیوید نیل مکنزی، زبان‌شناس انگلیسی منتشر شد.[۴] ترجمه فارسی کار مکنزی در سال ۱۳۷۹ توسط نوشین عمرانی چاپ گردید.[۵]
منابع
[ویرایش]- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ Christiane Reck, ŠĀBUHRAGĀN, Encyclopædia Iranica.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ تفضلی، احمد (۱۳۷۸). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: انتشارات سخن. ص. ۳۴۱ و ۳۴۲. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۷۲-۴۶۹-۶.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ داریوش احمدی. «مانی و شاپورگان او: نگاهی به محتوا و سرگذشت کهن‌ترین کتاب بازمانده از روزگار ساسانیان». پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ Mani's "Shabuhragan" by D. N. MacKenzie. Internet Archive.
- ↑ شاپورگان: اثر مانی درب‍اره روی‍داده‍ای پ‍ای‍ان جهان: آوان‍وی‍س‍ی، ترجمه، اساطیر ب‍راس‍اس ق‍رائ‍ت مکنزی؛ ب‍ه‌ک‍وش‍ش نوشین عمرانی. انتشارات اشتاد.