دانشنامه
دانشنامه[۱] یا دائرةالمعارف، مجموعه یا گردایهٔ نوشتاریِ جامع و فشرده‌ای است که شامل اطلاعاتی دربارهٔ همهٔ شاخه‌های دانش یا شاخهٔ مشخصی از دانش است. واژهٔ دانشنامه در زبان فارسی تاریخ کهنی دارد و دانشنامه‌های کهنی نیز به زبان فارسی نوشته شده‌اند[۲] و واژهٔ دائرةالمعارف نیز برابرنهادهٔ اصطلاح Encyclopaedia است که خود برگرفته از اصطلاح یونانیِ Enkyklios Paideia به‌معنای آموزش فراگیر است، و در اصل بر مباحثی چون دستور زبان، معانی و بیان، موسیقی، ریاضیات، فلسفه، اخترشناسی، و تربیت بدنی دلالت دارد. این مفهوم به پیدایش اندیشه‌ی گردآوری مواد آموزشی پیشرفته در اثری واحد انجامید که در آن روابط و درونمایهٔ هنرها و علوم گوناگون تشریح می‌شود. در گذشته‌ای دور، تلاش‌هایی برای تهیهٔ آثاری از این نوع به عمل‌آمد و در زبان انگلیسی سِر توماس الیوت (به انگلیسی: Sir Thomas Elyot) این اصطلاح را برای نخستین بار در سال ۱۵۳۱ در اثری موسوم به حاکم (به انگلیسی: Governour)، رساله‌ای دربارهٔ تعلیم و تربیت، به‌کار برد.[۳] دانشنامه نباید با لغتنامه اشتباه شود: درحالی‌که لغت‌نامه‌ها به‌معنی هر یک از سرمدخل‌هایشان که معمولاً یک واژه اند، می‌پردازند. دائرةالمعارف‌ها حاوی اطلاعاتی دربارهٔ سرمدخل‌هایشان اند. البته در مواردی مرز این دو روشن نیست.
وب سایتی که هم‌اکنون در آن هستید هم خود نمونه‌ای از دانشنامه است،[۴] که به شکل اینترنتی و همگانی و آزاد تألیف و ویرایش می‌گردد. به این گونه دانشنامه‌ها «ویکی» گفته می‌شود.[۵] از نمونه‌های دیگر ویکی به زبان فارسی می‌توان به ویکی فقه و ویکی شیعه اشاره کرد.
برای فهرستی از دانشنامه‌های مهم تاریخ، فهرست دانشنامه‌ها و مقالات و فهرست دانشنامه‌های فارسی را ببینید.
تاریخچه
[ویرایش]نخستین دانشنامه‌ها به قصد مطالعه و بررسی مستمر و توسط فردی واحد تهیه می‌شد و به گونه‌ای فراهم می‌آمد که جنبهٔ متن درسی داشته باشد، و بدین سبب با دانشنامه امروزی، که عمدتاً به‌عنوان مرجع به کار می‌رود و حاصل کار گروهی است، متفاوت بود. اگرچه گاه به ارسطو به منزلهٔ «پدر دانشنامه» اشاره می‌شود، ظاهراً نخستین دانشنامه به همت سپئوسیپوس (۳۳۸ ق. م)، فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون، در سده چهارم پیش از میلاد گردآوری شد، که فقط قطعاتی از آن بازمانده‌است. نخستین دانشنامه‌نویس رومی، دانشمند سدهٔ اول، مارکوس ترنتیوس‌وارو بود که دانشنامه ای در علوم انسانی با عنوان آثار عتیق ربانی و انسانی، شامل دستور زبان، جدل، فن بیان و بلاغت، هندسه، حساب، اخترشناسی، موسیقی، پزشکی، و معماری گرد آورد. این اثر نیز باقی نمانده‌است.
احتمالاً نخستین کسی که کوشید دانش بشر را در کتابی جمع کند، پلینی بزرگ (در کتاب ۳۷جلدی تاریخ طبیعی) یا ارسطو بود.[۶] پس از آنها، هم در جهان غرب و هم در مشرق‌زمین تلاش‌هایی برای این کار صورت گرفت که از جمله اولینِ آنها می‌توان از کتاب اشتقاقات ایسیدوروسِ سِویلی (ایزیدورِ سِویل) در سدهٔ هفتم میلادی و کتاب مفاتیح العلوم ابوعبدالله خوارزمی نام برد. همچنین از دیگر دانشنامه‌های دوران گذشته، دانشنامهٔ علایی را می‌توان نام برد که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی در پنج علمِ منطق، طبیعیات (علم زیرین)، هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است (علم برین). در این دانشنامه، ابن سینا تلاش کرده‌است تا آنجا که می‌تواند، واژه‌های فارسی به‌کار بَرَد و همچنین دانشنامه پزشکی می‌سری که به فارسی و به شعر سروده شده‌است.
در سال ۱۹۹۵ نوع جدیدی از دانشنامه با امکان ویرایش آزاد و مطالعه اینترنتی توسط هاوارد کانینگهام و به نام ویکی ویکی وب ساخته شد. سایتهای دیگری که بر این پایه توسعه یافتند را ویکی می‌نامند. ویکی در زبان هاوایی به معنی سریع می‌باشد.[۷]
بزرگ‌ترین
[ویرایش]بزرگ‌ترین دانشنامه‌ها در نیمهٔ نخست سال ۲۰۲۰، بایدو بایکه با ۱۶ میلیون مقاله، هودانگ بایکه.کام با ۱۳ میلیون و ویکی‌پدیا انگلیسی با ۶ میلیون مقاله هستند. همگی این دانشنامه‌ها اینترنتی هستند.[۸]
پانویس
[ویرایش]- ↑ «دانشنامه، دائره‌المعارف» [علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی] هم‌ارزِ «encyclopedia, cyclopedia»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر چهارم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۶۴-۷۵۳۱-۵۹-۱ (ذیل سرواژهٔ دانشنامه)
- ↑ دانشنامه حکیم می‌سری: من این گفتار را اندام دادم****و دانشنامه اول نام دادم
- ↑ «دائرةالمعارف». دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی (نسخه آزمایشی). ۲۰۱۵-۰۵-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۵-۱۷.
- ↑ "ویکی‌پدیا:آشنایی با دانشنامه". ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد. 2019-06-27.
- ↑ "Wiki | Web site". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2020-06-08.
- ↑ مصاحب ۱۳۸۱، ص ۹۵۷
- ↑ "Wiki | Web site". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2020-06-08.
- ↑ «How Baidu built an encyclopedia with 16 times more Chinese entries than Wikipedia». sg.news.yahoo.com (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۳۰.
منابع
[ویرایش]- دائرةالمعارف فارسی، جلد ۱، صص ۹۵۷‐۹۵۸. (چاپ سوم، ۱۳۸۱). به سرپرستی مصاحب، غلامحسین، تهران: امیرکبیر، کتاب‌های جیبی. شابک ۹۶۴-۳۰۳-۰۴۵-۸.
- مقدسی، مهناز. دانشنامه‌های ایرانی، تهران: مؤسسهٔ پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۴، شابک ۹۶۴-۳۷۹-۰۴۴-۴.
- دورانت، ویل. تاریخ تمدن جلد ۱۱ (عصر ولتر). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴.
- وسل، ژیوا، دایرةالمعارف‌های فارسی، ترجمهٔ محمدعلی امیرمعزی، تهران: انتشارات توس، چاپ اول، ۱۳۶۸.
- مقدسی، مهناز. دانشنامه‌های ایرانی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۴.
پیوند به بیرون
[ویرایش]
- دانشنامهٔ ایرانیکا[پیوند مرده]
- دانشنامهٔ دانش‌گستر
- دانشنامهٔ آریانیکا
- «دانشنامه» در جزیرهٔ دانش بایگانی‌شده در ۵ اکتبر ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine
- بنیاد دانشنامه‌نگاری بایگانی‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine
- دانشنامهٔ جهان اسلام
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامهٔ رشد بایگانی‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine
- HighBeam™ Encyclopedia دانشنامهٔ های‌بیم
- دانشنامه همشهری آنلاین
- دانشنامه ویکیدا
- دانشنامه ویکی فقه
- دانشنامه ویکیسا
