زبان تالشی

تالشی
tolışə zıvon تؤلشه زوؤن
زبان بومی در	ایران جمهوری آذربایجان
منطقه	غرب و جنوب غربی دریای خزر
شمار گویشوران	۸۳۲۴۰۰۰  (بدون تاریخ)
تبار	هندواروپایی زبان‌های هندوایرانی زبان‌های ایرانی زبان‌های ایرانی غربی زبان‌های ایرانی شمال غربی زبان‌های کاسپین تالشی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی در ایران الفبای لاتین در جمهوری آذربایجان الفبای لاتین و آرامی ویژه تالشی
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	جمهوری تالش
تنظیم‌شده توسط	فرهنگستان زبان و ادب فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	tly
زبان‌شناسی	58-AAC-ed
گویشوران بومی زبان تالشی در ایران و آذربایجان

زبان تالشی (به تالشی: تؤلشه زوؤن‎، Tolışə Zıvon، Tолышә зывон) نام یک گروه زبانی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است که توسط قوم تالش تکلم می‌شود. زبان تالشی همچنین به‌عنوان یکی از زبان‌های کاسپین شناخته می‌شود. زبان بلوچی، زبان مازندرانی، زبان گیلکی، زبان کردی و زبان تاتی نزدیک‌ترین زبان از زبان‌های ایرانی شمال غربی به زبان تالشی هستند، به گونه‌ای که برخی منبع‌های زبان‌شناسی، مانند دانشنامه اِتنولوگ، این چهار زبان را متعلق به یک گروه زبانی دانسته‌اند. زبان تالشی مشابهت زیادی زبان زازاکی که در ترکیه صحبت می‌شود دارد. شکل‌گیری صامت‌ها که اساس تکامل تاریخی زبان‌ها و طبقه‌بندی در گروه‌های زبانی را تشکیل می‌دهند، تقریباً در تالشی مانند زبان زازاکی است. تالشی در اینجا کمربند زبان‌های شمال غربی ایران را با گویش‌های زازاکی، تاتی، گویش‌های مرکزی ایران و گیلکی، سمنانی، سنگسری تشکیل می‌دهد. تالشی همراه با زازاکی و تاتی (هرزندی/آذری) و برخی از گویش‌های شمال غربی، ریشه‌های صامتی هندواروپایی ایرانی باستانی را به شدت حفظ کرده است.

بوریس میلر معتقد است که با دلایل روشن می‌توان گفت که تاتی و تالشی ادامهٔ زبانی است که دست‌کم هم‌زمان با آغاز زبان فارسی میانه بدان سخن می‌گفته‌اند؛ هرچند، نشانه‌هایی نیز از پیشینهٔ این زبان‌ها در دوران پیش از فارسی میانه دیده می‌شود. این شواهد و نشانه‌ها همان اندازه که وجه اشتراک این گویش‌ها را با زبان پهلوی پارتی نشان می‌دهد گویای پیوندهای خیلی نزدیک آن‌ها با مادی و اوستایی نیز هست؛ زیرا که تفاوت زبان پهلوی با زبان‌های دیرین مانند مادی و اوستایی به همانگونه است که تشابه و تفاوت تاتی و تالشی با آن زبان‌ها.

براساس اعلام یونسکو، زبان تالشی یکی از زبان‌های در حال انقراض است.

مقایسهٔ تالشی و دیگر زبان‌های ایرانی

تات‌ها، تالش‌ها و مازندرانی‌ها به زبان‌هایی سخن می‌گویند که در بسیاری موارد با زبان فارسی تفاوت داشته و با مادی، پارتی و اوستایی مشابهت دارد. زبان تالشی مشابهت زیادی با زبان‌های زبان گیلکی و زبان مازندرانی و زبان تاتی ایران، آذری باستان، اوستایی و کردی و زبان بلوچی دارد. ازاین‌رو، همهٔ این گروه‌های زبانی کاملاً نزدیک را در دسته زبان‌های ایرانی شمال غربی جای داده‌اند. اما زبان فارسی، به دلیل تفاوت‌هایش، در دستهٔ زبان‌های ایرانی جنوب غربی جای داده می‌شود. با این وجود زبان تالشی با زبان مردم جنوب ایران (زبان اچمی) که خود از شاخهٔ جنوب غربی ایران است، نیز بسیار قرابت دارد.

شباهت‌های زیادی میان زبان تالشی با مجموعه زبان‌های کنارهٔ دریای خزر (بلوچی، مازندانی، گیلکی، تاتی) وجود دارد. همچنین همبسته و خویشاوند هستند. و نیز بنا به قراین و شواهدی غیرمستقیم در این زمینه، می‌توان چنین حدس زد که به‌احتمال زیاد ممکن است این مجموعه زبانی، بازمانده و شیوهٔ تحول‌یافته «زبان باستانی مادی» باشد.

تالشی و دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی

زبان تالشی در کنار زبان‌های زیر، دسته زبان‌های ایرانی شمال غربی را می‌سازد:

• گروه زبانی زبان بلوچی
• گروه زبانی کاسپین: زبان گیلکی و زبان مازندرانی
• گروه زبانی زازا-گورانی
• گروه زبانی سمنان
• گروه زبانی مرکزی ایران
• گروه زبانی کردی
• گروه زبانی اورموری-پراچی
• گروه زبانی خل

پراکنش جغرافیایی زبان تالشی

تالش‌زبانان از قوم تالش هستند. اینان در بخش باختری استان گیلان، شهرستان نمین و بخش خورش رستم، شهرستان خلخال در استان اردبیل، و نیز مناطق آستارا، لریک، لنکران، ماساللی، یاردیملی، جلیل‌آباد، نفت چاله، بیله‌سوار و سالیان در جنوب جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند.

گویش‌ها و لهجه‌های زبان تالشی

بررسی‌های موردی در مناطق تالش‌نشین شهرستان‌های صومعه‌سرا و فومن نشان می‌دهد که روستاهای گیلک‌نشین همسایه از واژگان تالشی یا نزدیک به آن که با گیلکی متفاوت است بهره می‌گیرند. حمدالله مستوفی، در مورد مردم گیلان و نزدیکی آن با زبان پهلوی نیز اشاره‌ای دارد. وی در وصف مردم تالش چنین می‌گوید: «مردمش سفیدچهره‌اند بر مذهب امام شافعی، زبانشان پهلوی به گیلانی باز بسته است.»

در میان تالشان گونه‌گونی زبانی – به نسبت تأثیرپذیری از دیگر زبان‌ها- به شدت وجود دارد. در تالش شمالی مشخصاً پنج گویش آستارایی، لنکرانی، ماسالی و لریکی و عنبرانی دیده می‌شود. در تالش جنوبی، مناطق پیرامون آستارا یک گویش تالشی آمیخته با ترکی رواج دارد و در مناطق ماسال تا روستاهای پیرامون، ماکلوان، دهستان آلیان، ماسوله کچا و تالش دولاب با زبان تالشی اصیل‌تری تکلم می‌شود که البته به دلیل نزدیکی به مناطق گیلک‌نشین از آنان تأثیر گرفته و اصیل‌ترین گویش مربوط به منطقه تالش مرکزی یا تالش‌دولاب است چون مردم آن در زمان‌های نزدیک زندگی همیشگی در کوه داشتند و در کمترین ارتباط با اقوام دیگر بودند. . تنها زبان موجود میان تالشان که هم‌ریشه با زبان‌های شمال غربی نیست و به محدوده زبان تالشی رخنه کرده و به شدت به تنوع آن موجب شده زبان ترکی است. این مسئله در تالش شمالی و در آستارای ایران به شدت مشاهده می‌شود.

مردم تالش را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

1. مردم یکجانشین که در روستاها و شهرها زندگی می‌کنند و پیشه‌شان کشاورزی است و به آن‌ها «تالش» می‌گویند.

و تالشانی که در طول زندگی خود به مهاجرت از قشلاق به ییلاق و از ییلاق به قشلاق می‌پردازند و شغل آن‌ها از زمان‌های بسیار قدیم دامداری بوده و است اما با این حال بیشتر تالشان کشاورز هستند. همچنین آثاری در دست است که در سفرنامه مریتون کاخال روسی که در قرن ده به تالشستان سفر کرده بود از تالشان آرتاویل (اردبیل) سخنانی به میان آمده و همچنین قشر تات و تالش در تبریز در آن زمان که به‌مرور زمان از میان رفتند و آذری‌زبانان جای آنان را به خود اختصاص دادند.

به‌طور کلی می‌توان گویش‌ها و لهجه‌های زبان تالشی را به سه دسته تقسیم کرد:

1. گویش شمالی (گشتاسبی)
2. گویش مرکزی (کرگانرودی)
3. گویش جنوبی (دولابی)

زبان تالشی در تالش گشتاسبی

در تالش گشتاسبی، تالشان شوروی سابق در سال‌های ۳۵–۱۹۳۱ براساس حروف لاتین برای خود الفبایی وضع کردند و با استفاده از آن الفبا به زبان خود برای نخستین بار نشریه، تألیفات، آثار هنری و کتب درسی منتشر کردند و به همین خط و زبان در مدارس خود تدریس نمودند. حتی در لنکران شعبهٔ تالشی دانشگاه پداگوژی (دانش آموزش و پرورش) وجود داشت. اما در سال‌های پس از ۱۹۳۵ ضمن تحولات سیاسی آن دوره، به فعالیت‌های میهنی و فرهنگی تالشان نقطهٔ پایان گذاشته شد. از انتشار کتاب و نشریه به زبان تالشی جلوگیری به عمل آمد. آموزش عالی و مدارس تالشی تعطیل گردید و روشنفکران تالشی را به قزاقستان و دیگر جمهوری‌های شرقی تبعید کردند. در سال‌های ۵۲–۱۹۴۹ ضمن سرکوب مجدد و تجزیهٔ تالشان، هزاران خانواده از آن‌ها را به مغان کوچاندند.

دستور زبان

ضمایر

ضمایر در زبان تالشی به سه دسته ضمایر فاعلی، مفعولی و ملکی تقسیم می‌شوند.

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، تالشی (لمیر)	ăz	të	av	ama	šëma	aven
مفعولی، تالشی (لمیر)	mën	tëm	avi	bămă	bāvoun	bašëmā
ملکی، تالشی (لمیر)	čëmën	ëštë	čayi	čama	šëma	cāvoun

شباهت با سایر زبانهای نزدیک ایرانی:

فارسی	زازاکی	تالشی	تاتی	سمنانی	سنگسری	اوستیایی	مازندرانی	الیکایی
من	ez	ez	ez	e	e	aez	men	men/a
تو	tı	tı	ti	ti	ti	dı	te	tu
او	o	əv	u	un	no	uy	ve	vi
ما	ma	ama	amā	hamā	mā	max	emā	amā
شما	şıma	şıme	şūmā	şūmā	şūmā	şımax	šemā	šemā
انان	inan ,ê, i	ayen ,əvon	ē	e	ey	idan	vešun	ōšun/unâhân

صرف فعل (لازم)

در جدول زیر فعل خوابیدن (xəta) بر اساس گویش پره‌سری از زبان تالشی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. (براساس گویش پره‌سر شهرستان رضوانشهر می‌باشد)

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	xət-im(a)	xət-iš(a)	xət-a	xət-imun(a)	xət_irun(a)	xət-in(a)
گذشته نقلی	xəta-m(a)	xəta-š(a)	xəta-a	xəta-mun(a)	xəta_run(a)	xəta-n(a)
گذشته کامل	xəta b-im(a)	xəta b-iš(a)	xəta b-a	xəta b-imun(a)	xəta b-irun(a)	xəta b-in(a)
گذشته کامل تمنایی	xəta ba-b-e-m(a)	xəta ba-b-e-š(a)	xəta ba-b-e	xəta ba-b-e-mun(a)	xəta ba-b-e-run(a)	xəta ba-b-e-n(a)
گذشته التزامی با نشانه	xəta bə-b-â-m	xəta bə-b-â-š	xəta bə-b-â	xəta bə-b-â-mun	xəta bə-b-â-run	xəta bə-b-â-n
گذشته التزامی بی نشانه	xəta bu-b-um	xəta bə-b-i	xəta bu-b-u	xəta bə-b-am	xəta bə-b-a	xəta bə-b-un
گذشته استمراری	a-xəs-im(a)	a-xəs-iš(a)	a-xəs-i	a-xəs-imun(a)	a-xəs-irun(a)	a-xəs-in(a)
گذشته استمراری تمنایی	ba-xəs-e-m	ba-xəs-e-š	ba-xəs-e	ba-xəs-e-mun	ba-xəs-e-run	ba-xəs-e-n
آینده در گذشته	kâ a-xəs-im(a)	kâ a-xəs-iš(a)	kâ a-xəs-i	kâ a-xəs-imun(a)	kâ a-xəs-irun(a)	kâ a-xəs-in(a)
گذشته در حال انجام	kâ(r) b-im(a) xəta	kâ(r) b-iš(a) xəta	kâ(r) b-a xəta	kâ(r) b-imun(a) xəta	kâ(r) b-irun(a) xəta	kâ(r) b-in(a) xəta
حال التزامی با نشانه	bə-xəs-â-m	bə-xəs-â-š	bə-xəs-â	bə-xəs-mun	bə-xəs-â-run	bə-xəs-â-n
حال التزامی بی نشانه	bə-xəs-um	bə-xəs-i	bə-xəs-u	bə-xəs-am	bə-xəs-a	bə-xəs-un
حال در حال انجام	kâr-im(a) xəta	kâr-iš(a) xəta	kâr-a xəta xəta	kâr-imun(a) xəta	kâr-irun(a) xəta	kâr-in(a) xəta
حال ساده/اخباری	ba-xet-im(a)	ba-xet-iš(a)	ba-xet-i	ba-xet-imun(a)	ba-xet-irun(a)	ba-xet-in(a)
آینده	kâ ba-xet-im(a)	kâ ba-xet-iš(a)	kâ ba-xet-i	kâ kâ ba-xet-imun(a)	kâ ba-xet-irun(a)	kâ ba-xet-in(a)

واژگان

English	شمالی (لنکران و لوندویل)	تالشی مرکزی	جنوبی (خوشابر/ماسال/شاندرمن)	تاتی (کلور/ گلوزان)	فارسی
big	yol	yâl	yâl	pilla	bozorg
boy, son	zôa	zôa, zue	zu'a, zoa	zâ	Pesar
bride	vaya	vayu	gēša, vayu	vayu, vēi	arus
cat	pišik	peču	peču, pešu, piši	pešu	gorbe, piši
cry (v)	bëramati	beramestē	dad karde,beramē	beramesan	geristan
daughter, girl (little)	kina, këla	kilu, kela	kina, kel(l)a	kille, kilik	doxtar
day	rôž, ruj	ruz	ruz, roz	ruz	ruz
eat (v)	hărdati	hardē	hardē	hardan	xordan
egg	uva, muqna, uya	âgla	agla,merqona	xâ, merqowna	toxme morq
eye	čaš	čaš, čam	čēm	čašm	čašm
father	dada, piya, biya	dada	dada	pē	pedar
fear (v)	purnē, tărsati	târsinē, tarsestē	tarsē	tarsesan	tarsidan
flag	fëlăk	parčam	parcham ,beydoo	?	parčam, derafš
food	hărde	xerâk	xerâk	xuruk	xorâk
go (v)	šëdati	šē	šē	šiyan	raftan (šodan)
house/room	ka	ka	ka	ka	xâne
language; tongue	zëvon,zôn	zun	zavon	zuân	zabân
moon	mâng,ošëm	mâng	mang	mung, meng	mâh
mother	mua, mu, nana	nana	nana,dede	mâ, dēdē, nana	mâdar, nane
mouth	qav, gav	ga, gav, ga(f)	qar	gar	dahân, kak
night	šav	šaw	šav	šav	šab
north	kubaso	šimâl	shimal	?	šemâl
rice	bërz	berz	berj,berz	berenj	berenj
say (v)	votati	vâtē	vâtē	vâtan	goftan
sister	huva, hova, ho	xâlâ, xolo	xâ,khala	xâv, xâ	xâhar
small	ruk, gada	ruk	ruk	velle, xš	kučak
sunset	šăngo	maqrib	maghreb	?	maqreb
sunshine	haši	âftâv	aftav	?	âftâb
water	uv, åv	âv	âv	âv	âb
woman, wife	žen	žēn, žen	yen, žen	zanle, zan	zan
yesterday	zina	zir, izer	zir, zer	zir	diruz, di

ورود ترکی آذربایجانی به مناطق تالش‌زبان

گویش‌های اصلی زبان تالشی به سه دستهٔ شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می‌شوند که هر یک در مناطق خاصی از ایران و جمهوری آذربایجان رواج دارند. در گذشته، تالشی در قلمروی وسیع‌تری متداول بود، اما با گذشت زمان و در اثر فشارهای بیرونی، دامنهٔ کاربرد آن کاهش یافته‌است.

در ایران، تالشان بیشتر در شهرستان‌های آستارا، تالش، رضوانشهر، ماسال و فومن ساکن‌اند. در تالش شمالی، مناطقی مانند عنبران، لوندويل و کرگانرود با بیشترین تأثیرپذیری از زبان ترکی روبه‌رو بوده‌اند، به‌طوری که در برخی روستاها زبان تالشی تقریباً از بین رفته‌است. در این مناطق، دوزبانگی به‌صورت تالشی-ترکی رواج دارد و زبان ترکی به‌ویژه در مناطق جلگه‌ای غالب شده‌است. در تالش میانی، همچون اسالم، پره‌سر و شاندرمن، وضعیت زبانی متعادل‌تر است؛ اگرچه در این نواحی نیز ترکی رقیب مهمی برای تالشی به‌شمار می‌آید. در تالش جنوبی، که شامل ماسال، تالشدولاب و بخش‌هایی از رضوانشهر و فومن می‌شود، تالشی بیشتر تحت تأثیر زبان گیلکی قرار گرفته‌است و در بسیاری از مناطق کوهپایه‌ای هنوز زبان غالب به‌شمار می‌رود.

عوامل گوناگونی در کاهش دامنهٔ زبان تالشی در ایران مؤثر بوده‌اند. از جملهٔ آن‌ها می‌توان به دلایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اشاره کرد. یکی از دلایل مهم سیاسی، تقسیم منطقهٔ تاریخی تالش در پی عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای و ایجاد مرز میان بخش شمالی و جنوبی آن بود. افزون بر این، در دورهٔ قاجار، منطقهٔ تالش به واحدهای کوچک‌تری تقسیم و حکام ترک‌زبان بر شهرهایی چون کرگانرود و آستارا گمارده شدند که زبان اداری را به ترکی تغییر دادند. در عرصهٔ اقتصادی نیز، حضور فعال بازرگانان ترک‌زبان در شهرها و ضعف سنت بازرگانی در میان تالشان، سبب گسترش زبان ترکی در مراکز دادوستد شد.

در حوزهٔ اجتماعی، مهاجرت فصلی کارگران ترک‌زبان به مناطق تالشی، آمیزش عشایر ترک‌زبان با دامداران محلی، و ازدواج‌های مختلط، به تضعیف تالشی انجامید. از نظر فرهنگی، ورود مداحان، روحانیان و معلمان ترک‌زبان به روستاها و مدارس، و سپس رواج زبان فارسی به‌عنوان زبان آموزش، زبان تالشی را به حاشیه راند. ساختار دیوان‌سالاری مدرن نیز، با گماشتن کارمندان غیربومی در ادارات محلی، به زبان فارسی یا ترکی منزلت بیشتری داد و بدین ترتیب، در بسیاری از خانواده‌ها آموزش زبان مادری به فرزندان نادیده گرفته شد.

در جمهوری آذربایجان، زبان تالشی همچنان در مناطق گسترده‌ای مانند لنکران، ماسالی، لریک و آستارا رواج دارد. با اینکه زبان رسمی کشور ترکی آذربایجانی است، بسیاری از تالشان همچنان به زبان مادری خود سخن می‌گویند. با وجود سرکوب‌های فرهنگی در دورهٔ شوروی (به‌ویژه پس از سال ۱۹۳۷)، زبان تالشی در این کشور پایدار مانده‌است. پس از استقلال جمهوری آذربایجان، برخی تلاش‌ها برای احیای فرهنگی و زبانی تالشان آغاز شد، اما محدودیت‌های سیاسی و فشارهای اجتماعی همچنان ادامه دارد.

دوزبانگی پدیده‌ای رایج در منطقهٔ تالش است. در ایران، بسیاری از تالشان در کنار زبان مادری خود به ترکی یا گیلکی و فارسی نیز سخن می‌گویند. در تالش شمالی، دوزبانگی بیشتر به شکل تالشی-ترکی است، در حالی‌که در تالش جنوبی، بیشتر به شکل تالشی-گیلکی دیده می‌شود. فارسی نیز در میان نسل جدید به‌عنوان زبان آموزش و ارتباط رسمی، جایگاه بالاتری یافته و گاه حتی به زبان دوم خانواده‌ها تبدیل شده‌است.

در حوزهٔ زبان‌شناسی، زبان تالشی با پدیده‌هایی مانند واژه‌قرض‌گیری گسترده، به‌ویژه از زبان‌های ترکی، فارسی و گیلکی مواجه است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این واژه‌قرض‌گیری نه‌تنها در سطح واژگانی، بلکه گاه در سطح ساختار نحوی و آوایی نیز نفوذ کرده‌است، به‌ویژه در مناطق شمالی و مرکزی تالش. در ایران، با گسترش دوزبانگی و نفوذ زبان‌های دیگر، تالش شمالی بیشترین تهدید را تجربه می‌کند، در حالی‌که در جمهوری آذربایجان، با وجود محدودیت‌ها، نوعی پایداری زبانی دیده می‌شود.

پیوند به بیرون

• ویکی‌پدیای تالشی

منابع

• لکوک، پیر (۱۳۹۰). «گویش‌های حاشیه دریای خزر و گویش‌های شمال غرب ایران». راهنمای زبان‌های ایرانی. ج. ۲. ترجمهٔ آرمان بختیاری، عسکر بهرامی، حسن رضایی باغ‌بیدی، نگین صالحی‌نیا. تهران: انتشارات ققنوس. ص. ۴۸۹-۵۱۵. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۳۹۰-۶.
• مستوفی، حمدالله به اهتمام دکتر محمد دبیرسیاقی، نزه القلوب، تهران، ص. ۱۰۷
• بر پایهٔ کتاب: تالشان (از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس) نوشته حسین احمدی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران ۱۳۸۰.
• بر پایهٔ کتاب: تاریخ گیلان پس از اسلام نوشته قربان فاخته.
• عبدلی، علی. «نگاهی به وضعیت کنونی تالش در ایران و خارج از آن».
• محمدتقی رهنمایی. «علل نفوذ زبان‌های ترکی و گیلکی در تالش». فصلنامهٔ تحقیقات تالش.
• رضایتی کیشه‌خاله، محرم؛ و همکاران. «نگاهی به نمودهای اجتماعی و مردم‌شناختی گویش تالشی».
• بازن، مارسل. تالش: منطقه‌ای قومی در شمال ایران. ترجمهٔ مظفر امین فرشچیان.
• «زبان تالشی»، پایگاه آشنایی با زبان قوم تالش.