گویش بختیاری

گویش بختیاری لوری بختیاری
گویشگاه‌ها:	ایران زاگرس مرکزی و جنوبی
شمار گویشوران:	۱ میلیون
خانواده:	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی    غربی     جنوب غربی      لری       لری جنوبی        گویش بختیاری
کد زبان
ISO 639-1:	هیچ
ISO 639-2:	–
ISO 639-3:	bqi

گویش بختیاری یا لری بختیاری گویش مردم بختیاری است. بختیاری‌ها جزئی از مردم لر به شمار می‌آیند که به آنها لُر بزرگ می‌گویند و در جنوب غربی ایران ساکن هستند. گویش بختیاری از جمله گویش‌های جنوب غربی ایران و یکی از گویش‌های زبان لری به شمار می‌رود. این گویش لری ۸۶ درصد با لری جنوبی و ۷۸ درصد با لری خرم‌آبادی شباهت دارد.

گویش‌های لُری بختیاری

گستردگی مناطق لُرنشین خاورمیانه

گویش بختیاری مانند دیگر گویش‌های ایرانی جنوب غربی لهجه‌های متعددی دارد که به طور کلی از نظر جغرافیایی می‌توان آن را به چهار نوع گویش تقسیم نمود:

اول

منطقهٔ شرقی که قسمتی از دنبالهٔ رودخانهٔ کارون، شهرهای شمالی و شمال شرقی خوزستان را شامل می‌شود و همسایهٔ کهگیلویه و بویراحمد نیز است. برای مثال تمام بختیاری‌ها به «شما» می‌گویند «ایسا» (isa) اما در این منطقه «ایشا» (ishA) می‌گویند.

دوم

منطقهٔ جنوبی که از میداوود و رود زرد تا رامهرمز و هفتکل است.

سوم

منطقه چهار لنگ که از فریدن تا دورود را شامل می‌شود. اگرچه در این منطقه تأثیرپذیری صورت نگرفته‌است، اما در بعضی واژه‌ها از دیرباز این تفاوت وجود داشته‌است. مثلاً به عمو می‌گویند تاته در حالی که در مناطق دیگر به عمو می‌گویند تتا. همچنین در گویش اصلی بختیاری ضمایر ملکی متصل به کلمه سوم شخص مفرد به جای «ش»، «س» تلفظ می‌شود ولی در طوایف دیگر از «ش» استفاده می‌شود.

چهارم

بختیاری میانی که شامل کلیهٔ طوایف هفت لنگ می‌شود. این محدوده از الیگودرز شروع و تا مناطق جنوبی ادامه دارد و قسمتی هم از چهار لنگ کیانرسی را دربر می‌گیرد. می‌توان گفت این گویش اصلی‌ترین گویش بختیاری است.

حروف ویژه در گویش لری بختیاری

در لری بختیاری حروفی وجود دارد که در فارسی رایج تلفظ نمی‌شوند. بیشتر آن‌ها بازماندگان زبان پهلوی می‌باشند.

ذال معجم: حرف «د» وقتی که پس از a,A،o,i،e,y بیاید به گونه‌ای دیگر تلفظ می‌شود («A» را «آ» فرض کنید و «a» را «فتحه») تلفظ به این صورت است که قسمت زیرینِ نوکِ زبان با دندانهای پیش فکِ زیرین مماس شده اما با دندانهای پیش فک بالا تماس بسیار نامحسوس است. اما «د» پس از صامت‌ها به همان صورت معمول تلفظ می‌شود.

هاء میان تهی: گونه‌ای «هـ» است که با تلفظی نرمتر از «هـ» تلفظ می‌شود. مانند پهل (pohl) به معنی پُل

واو غنه: کلمهٔ «نو» در فارسی رایج تقریباً با واو غنه تلفظ می‌شود. در گویش لری بختیاری برخی کلمات با این واو تلفظ می‌شوند. مانندِ now (یعنی نان)

دربارهٔ گویش بختیاری

راولینسون در سفرنامه خود می‌نویسد:

تاکنون این گویشهای رایج در منطقه زاگرس را بازمانده زبان پارسی میانه می‌دانستند ولی به نظر می‌رسد زبان لری از پارسی باستان مشتق شده‌است که همزمان با زبان پهلوی به صورت جداگانه با آن تکلم می‌شده است

محسن فارسانی در مقدمه دیوان ملا زلفعلی بختیاری این گویش ظریف را از مشتقات نزدیک زبان پهلوی می‌داند و در این خصوص می‌نویسد:

خاک این منطقه به لحاظ کوهستانی بودن از هجوم اقوام بیگانه مصون مانده و گویش آنان کمتر با زبان ترکی و عربی مخلوط شده‌است.

برخی واژه‌ها در گویش لری بختیاری

در این جدول، A صدای آ، ou صدای او و ee صدای ایی می‌دهد.

بختیاری	تلفظ	فارسی
باوا/پاپا	BAvA/papa	پدر بزرگ
دده	Dadeh	خواهر
دا	DA	مادر
دولو	Daolo	مادربزرگ
تاته	TA-Te	عمو
دالو	DAlou	مادربزرگ، پیرزن
بوه/بَو	Baveh/Ba-ou	پدر
گه گه/گِئو/گیگهَ	Gaga/Gaou/Gigah	برادر
کُر/کوئک	Kor/koak	پسر
دُر / دُه-دَر/دُدَر	Dor/Doh-dar/Dodar	دختر
بُتی / بُتِ	Botee / Bote	خاله
کیچی	Keechee	عمه
تاته زا	TAte-zA	عموزاده
خورزا	Khor-zA	خواهرزاده
خورزمار	Khor-zemar	پسرخاله و دخترخاله
هُمریش	Hom-reesh	باجناغ
جُوِه/جِوه	Joweh/Jeweh	پیراهن، جامه
شُولار	Show-LAr	شلوار، تنبان
چُغا	Cho-ghA	تپه
نِفت/نُفت/پت	Neft/Noft/pet	دماغ
به در	Be-dar	بیرون
حَوش	Hawsh	حیاط
بَرد	Bard	سنگ
کِتو		سگ
گُلو		گربه
هَرس	Hars	اشک
تیگ/پِشنی	Teeg/peshni	پیشونی
چَکهَ/کَچه	Kacheh	چانه
بَق/بَک	Bagh/Bak	قورباغه
گژدین	Gazh-deen	عقرب
گادین	Ga-deen	عقرب
تَش تَش	Tash-tash	هزارپا
گَرگِراک	GargerAk	مارمولک بزرگ
هالو/هُلو	HAlou	دایی
دیلق	Dilagh	آتش
سوز/ساوز	Sawz/Sowz	سبز
کَلوون		قهوه‌ای
کِئو / بِنُوش	Be-nowsh/ke-woo	بنفش
سُهر	Sohr	سرخ، قرمز
اِسپید	Espeed/Esped	سفید
شَه	Shah	سیاه
کِرجِلِنگ/کِرژِلِنگ	kerjeleng	خرچنگ

البته گفتنی است که گویش بختیاری چندین لهجه دارد؛ و در بعضی موارد فتحه و کسره آنها با هم مختلف است (در لغات بالا)

برخی واژه‌های مشترک بختیاری با گویشهای دیگر زاگرس (لکی و لری خرم‌آبادی و لری جنوبی)

بختیاری	لری جنوبی	لکی	معنی فارسی
دا	دای - دِی	دا	مادر
تاته	تاتَه - عامو	تاته	عمو
کُر	کُر	کور	پسر
تاته‌زا -عاموزا	تاته‌زا -عاموزا	تاته‌زا -عاموزا	عموزاده
خورزا	خرزا	خورزا	خواهرزاده
چغا	تُل	چخا - چئا	تپه
برد	برد - کچُک	برد - کوچک - سان	سنگ
هرس	خَرس	اسر	اشک
آساره	ستارَه	آساره	ستاره
ار	ار	ار	اگر
اراز		اراز	دق کردن
لؤی	لوی	لؤی	شیر آغوز (زیک)
آل	یال	یال	موجود افسانه‌ای در زاگرس - جن
آلشت		آلشت	عوض کردن
اکر-تش	تَش	آگر	آتش
آوریت	وریتنایَن - وریتنادَن	آوریت	پرکندن مرغ
اوس - اوسن	اوسَن	اوس	حامله
بافه	بافَه	بافه	دسته گندم
بخوسین	بخوسیت	بسن	بخوابید
بل	بِل	بیل	بگذار - اجازه بده
بل باریک	قَی باریک - قد باریک	بله باریک	کمر باریک
بنگ - دونگ	بُنگ	دنگ	صدا - بانگ
بندار	سَرَبالِی	بنار	سربالایی
بور	بور	بور	زرد کمرنگ
بون	بالا	بان-بون	بالا-پشت بام
بهیگ	عروس	بؤی	عروس
پاتیل	پاتیل	پاتیل	دیگ مسی
پتی	پَتی	پتی	خالی
پرس		پرس	عزاداری
پیا	پیا - مِرد	پیا	مرد
تلنیدن	تِلنایَن - تِلنادَن	تلانن	پایمال کردن
جال	جوون	جال	جوان
چاپ چوله	دز درو	چاپ چوله	دروغ و ریا
چره	چِرَه	چره	پشم چینی چارپایان
چم	چَم	چم	چمنزار و دره کنار رود
چول	چول	چول	خراب و خالی از سکنه
چوله	جیلَه - جولَه	چوله - ژژو-ژژوله	جوجه تیغی
دوقات		دوقات	دوبرابر
دستگیرون	نومزا	دسگیرو- دسگیران	نامزد
دیس	ملوچ	دؤیس - دیس	چسبنده
مقاش		مقاش	زغال‌گیر
رات و ریت	رات ریت	رات و رویت	بی‌بندونوا

ضمایر

ضمایر شخصی منفصل

مو (mo)... من

تو (to)... تو

هو (ho)... او/آن

ایما (imA)... ما

ایسا (isA)... شما

هونو (hono)... آنها

ضمایر جمع

برای جمع در بختیاری از «ل» یا «یل» استفاده می‌شود.

• توجه: دربارهٔ جمع بستن کلمه‌ها گویش و زبان بختیاری به دو بخش تقسیم می‌گردد یکی بختیاری‌های غربی (ساکن الیگودرز و دورود تا نزدیکی‌های لالی و سردشت و دزفول) برای جمع بستن بیشتر از «ان» که به صورت شکسته «ون» یا «وُ» گفته می‌شود استفاده می‌کنند. اما سایر بختیاری‌ها از «یل» برای نام‌های نر (مذکر) مانند کُریل، و از «گل» برای نام‌های مادینه (مؤنث) مانند دُرگل و زِنگل استفاده می‌کنندو گاهی نیز برای برخی از کلمات از همان «ان» به شکل شکسته استفاده می‌نمایند. مانند گامیشو یا گامیشون، قاطرو یا قاطرون، بُزون. نکته مهم دیگر اینکه گاهی نیز از همان «ان» با حذف «ن» برای جمع بستن استفاده می‌کنند. مانند مدادا، قاطراو غیره…:

ایرانیل… ایرانیها

مدادل… مدادها

ضمایر ملکی متصل

اُم (om-) تَوَرُم (tavarom) تبرم (تبر من)

اِت (et-) تَوَرِ ت (tavaret) تبرت

اِس (es-) تَوَرِ س (tavares) تبرش

اِمون (emun-) تَوَرِ مون (tavaremun) تبرمان

اِتون (etun-) تَوَرِ تون (tavaretun) تبرتان

اِسون (esun-) تَوَرِ سون (tavaresun) تبرشان

• توجه:البته در گفتار نون آخر حذف می‌شود. مثل: تَوَرِسو یا تَوَرِمو.

اسامی مختوم به مصوت هنگام گرفتن ضمیر ملکی متصل تنها m یا t یا s یا mun یا tun و یا sun می‌گیرد.

مثل:

دام (dAm) مادرم

داسون (dasun) مادرشان

ضمایر اشاره

یو (yo)هه (he) این

هو (ho) آن

یونو/هینو (yono/hino) اینها

هه نو/یه نو (heno/yeno) اینها

هونو (hono) آنها

زمان افعال

مضارع اخباری

شناسه + بن مضارع + -e

مثلاً خَردَن (xardan) به معنی خوردن بن مضارعش «خور» (xor) است:

می‌خورم: اِخورُم (exorom)

می‌خوری: اِخوری (exori)

می‌خورد: اِخوره (exore)

می‌خوریم: اِخوریم (exorim)

می‌خورید: اِخورین (exorin)

می‌خورند: اِخورِ ن (exoren)

مضارع التزامی

دستور ساختش مثل فارسی است

ماضی مطلق

دستور ساختش مثل فارسی است (شناسه + بن ماضی)

ماضی استمراری

شناسه + بن ماضی + -e مثل: اِخَردُم (exardom) می‌خوردم

ماضی نقلی

e- + ماضی مطلق

خورده‌ام: خَردُمِه (xardome)

خورده‌ای: خَردیه (xardiye)

خورده‌است: خَردِه (xarde)

خورده‌ایم: خَردیمِه (xardime)

خورده‌اید: خَردینِه (xardine)

خورده‌اند: خَردِنِه (xardene)

ماضی بعید

مثل فارسی است فقط به جای 《بود》 از 《بید》 یا 《بی》 یا 《وی》 استفاده می‌شود. مثلاً: خورده بودند = خَردِه بیدِن (xarde biden)

آینده

برای بیان زمان آینده معمولاً همان مضارع اخباری به کار می‌رود

نفی مضارع اخباری

نمی‌خورم: نیخورُم (nixorom)

نمی‌گویم: نیگُم (nigom)

شباهت‌های گویش بختیاری

سیوندی زبان مردم سیوند ۷۵ کیلومتری شمال شیراز از نظر صرفی و نحوی و واژگانی بسیار به بختیاری شبیه است.

بختیاری	فارسی
bard	سنگ
bengesht	گنجشک
dade/dadoo	خواهر
di	دود
khar/har	خر
kor	پسر
mayas	مگس
bagh	قورباغه
koloft	چاق
hime	هیزم
ghala	کلاغ
ovei	آمد
sohr	سرخ
low	لب
astare	ستاره
ima	ما
wano\oono	آنها
pia	مرد

منابع

• محسن فارسانی، دیوان ملا زلفعلی بختیاری، انتشارات مشعل، ۱۳۷۵.

پیوند به بیرون

• مشخصات زبان لری بختیاری در پایگاه اینترنتی اتنولوگ