گویش بختیاری

گویش بختیاری
منطقه	شرق لرستان، بختیاری، غرب و جنوب غرب اصفهان، خوزستان
تبار	Default هندوایرانی ایرانی غربی جنوب غربی لری گویش بختیاری
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	bqi
فهرست لینگوییست	lrc-bor

گویش بختیاری یکی از گویش‌های زبان لری و زبان های جنوب غربی ایران است که توسط مردم بختیاری به کار برده می شود. این گویش، ۸۶ درصد با لری جنوبی و ۷۸ درصد با لری خرم‌آبادی شباهت دارد. دانشنامه ایرانیکا گویش بختیاری و زیرشاخه‌های آن را به همراه گویش‌های بویراحمدی، کهگیلویه ای و ممسنی دارای اشتراکات زیاد لغوی، مورفولوژی و ویژگی‌های واج‌شناسی دانسته و مجموعهٔ این گویش‌ها را به همراه گویش لری از یک خانواده معرفی کرده‌است و بر تفاوت آن‌ها با کردی صحه گذاشته‌است.

گویش‌های لُری بختیاری

کتابی با نام بختیاریکا دانشنامه و واژه‌نامه ایل بختیاری به‌منظور ایفای نقش یک منبع مهم اطلاعاتی طی مدت زمان ده سال به رشته تحریر درآمده و شامل کلیه مباحث مربوط به گفتار و زبان بختیاری است که توسط مؤلف جوان بختیاری، امیر رستمی بابادی تهیه و در اختیار علاقه مندان این حوزه قرار گرفته‌است. گویش بختیاری مانند دیگر گویش‌های ایرانی جنوب غربی لهجه‌های متعددی دارد که به‌طور کلی از نظر جغرافیایی می‌توان آن را به چهار نوع گویش تقسیم کرد:

اول

منطقهٔ شرقی که قسمتی از دنبالهٔ رودخانهٔ کارون، شهرهای شمالی و شمال شرقی خوزستان را شامل می‌شود همچون شهرهای دهدز، ایذه، اردل، ناغان، باغ ملک، و قسمتی از شهر لردگان. برای مثال بعضی بختیاری‌ها به «شما» می‌گویند «ایسا» (isâ) اما در این منطقه «ایشا» (ishâ) می‌گویند.

دوم

منطقهٔ جنوبی که از میداوود و رود زرد تا رامهرمز و هفتکل است.

سوم

منطقه چهار لنگ که از فریدن تا دورود را شامل می‌شود. اگرچه در این منطقه تأثیرپذیری صورت نگرفته‌است، اما در بعضی واژه‌ها از دیرباز این تفاوت وجود داشته‌است. مثلاً به عمو می‌گویند تاتَه در حالی که در مناطق دیگر به عمو می‌گویند تَتا. همچنین در گویش اصلی بختیاری ضمایر ملکی متصل به کلمه سوم شخص مفرد به جای «ش»، «س» تلفظ می‌شود ولی در طوایف دیگر از «ش» استفاده می‌شود. مثال: (فارسی: بهش گفتی؟) _ (لری بختیاری اصلی: بِس گُهدی؟) _ (گونه دیگر بختیاری: بش/وش ایگُهدی؟)

چهارم

بختیاری میانی که شامل کلیهٔ طوایف هفت لنگ می‌شود. این محدوده از الیگودرز شروع و تا مناطق جنوبی ادامه دارد و قسمتی هم از چهار لنگ کیانرسی را دربر می‌گیرد. می‌توان گفت این گویش اصلی‌ترین گویش است.

حروف ویژه در گویش لری بختیاری

در لری بختیاری حروفی وجود دارد که در فارسی رایج تلفظ نمی‌شوند. بیشتر آن‌ها بازماندگان زبان پهلوی می‌باشند.

ذال معجم: حرف «د» وقتی که پس از a,A،o,i،e,y بیاید به گونه‌ای دیگر تلفظ می‌شود («A» را «آ» فرض کنید و «a» را «فتحه») تلفظ به این صورت است که قسمت زیرینِ نوکِ زبان با دندان‌های پیش فکِ زیرین مماس شده اما با دندان‌های پیش فک بالا تماس بسیار نامحسوس است. اما «د» پس از صامت‌ها به همان صورت معمول تلفظ می‌شود.

هاء میان تهی: گونه‌ای «هـ» است که با تلفظی نرمتر از «هـ» تلفظ می‌شود. مانند پهل (pohl) به معنی پُل

واو غنه: کلمهٔ «نو» در فارسی رایج تقریباً با واو غنه تلفظ می‌شود. در گویش لری بختیاری برخی کلمات با این واو تلفظ می‌شوند. مانند nuň (یعنی نان)

انیگما: در گویش بختیاری از زبان لری مانند سایر گویش های این زبان هرگاه حرف نون و گاف پشت سر یک دیگر بیایند بصورت انیگما تلفظ میشوند

مانندِ dańg یعنی موسیقی

واو لب غنچه ای: بصورت دابلیو تلفظ میشود

مانندِ wast یعنی افتاد

ترکیب ow : مانندِ show یعنی شب یا aftow یعنی خورشید

دربارهٔ گویش بختیاری

راولینسون در سفرنامه خود می‌نویسد:

تاکنون این گویشهای رایج در منطقه زاگرس را بازمانده زبان پارسی میانه می‌دانستند ولی به نظر می‌رسد زبان لری از پارسی باستان مشتق شده‌است که همزمان با زبان پهلوی به صورت جداگانه با آن تکلم می‌شده‌است

محسن فارسانی در مقدمه دیوان ملا زلفعلی بختیاری این گویش ظریف را از مشتقات نزدیک زبان پهلوی می‌داند و در این خصوص می‌نویسد:

خاک این منطقه به لحاظ کوهستانی بودن از هجوم اقوام بیگانه مصون مانده و گویش آنان کمتر با زبان ترکی و عربی مخلوط شده‌است.

برخی واژه‌ها در گویش لری بختیاری

در این جدول، A صدای آ، ou صدای او و ee صدای ایی می‌دهد.

بختیاری	تلفظ	فارسی
باوا/پاپا	Bâvâ/Papa	پدر بزرگ
دِدو/دِرو/دَدِه	dadeh/Dedu/Deru	خواهر
دا/دآیه	Dâ/Dâyah	مادر
دآولو	Dâwlu	مادربزرگ
تاتِه/تاتَه	Tâteh/Tâtah	عمو
دالو	DAlou	مادربزرگ، پیرزن
بوه/بَو/بئو	Baveh/Ba-ou/Be-ou	پدر
گه گه/گِئو/گیگهَ/کاکا	Gaga/Geou/Gigah/Kâkâ	برادر
کُر/کوئَک	Kor/Koak	پسر
دُر / دُه-دَر/دُدَر	Dor/Doh-dar/Dodar	دختر
بِتی / بِتِ	Betie / Bete	خاله
کیچی/کِچی	Kichie/Kechi	عمه
تاته زا	Tâte-zâ	عموزاده
خورزا/دَدِه زا	Khor-zâ/dadeh-zâ	خواهرزاده
خُرْزِمار	Khor-zemâr	پسرخاله و دخترخاله
هُمریش	Hom-reesh	باجناق
جُوِه/جِوه	Joweh/Jeweh	پیراهن، جامه
شُولار/شَولار	Showlâr/Shawlâr	شلوار، تنبان
چُغا	Cho-ghâ	تپه
نِفت/نُفت/پِت	Neft/Noft/pet	دماغ
به در/سَرا	Be-dar/Sarâ	بیرون
حَوش/قِلا	Hawsh/qela	حیاط/خانه ویلایی
بَرد/کُچُک	Bard/kochok	سنگ
کِتو/سَی	Ketow/Say	سگ
گُلو	Golow	گربه
هَرس	Hars	اشک
تیگ/پِشنی/پیشنی	Tig/peshni	پیشونی
چَکهَ/کَچه/چُوَه/زِنج	zenj/Kacheh/Chowah	چانه
بَق/بَک	Bagh/Bak	قورباغه
گژدین	Gazh-din	عقرب
گادین	Ga-din	عقرب
تَش تَش	Tash-tash	هزارپا
گَرگِراک	GargerAk	مارمولک بزرگ
هالو/هُلو	HAlou	دایی
دیلق/تَش	Dilagh/Tash	آتش
سوز/سوز	Sawz/Sowz	سبز
حونِه/هُوَه	Huneh/Howah	خانه
کِئو / بِنُوش/بِنَوش	Be-nowsh/ke-woo/Benawsh	بنفش
سُهر	Sohr	سرخ، قرمز
اِسپید	Espeed/Esped	سفید
شَه	Shah	سیاه
کِرجِلِنگ/کِرژِلِنگ/کِرزِلِنگ	kerjeleng	خرچنگ

البته گفتنی است که گویش بختیاری چندین لهجه دارد؛ و در بعضی موارد فتحه و کسره آن‌ها با هم مختلف است (در لغات بالا)

برخی واژه‌های مشترک گویش بختیاری با گویش‌های دیگر لری

لُری بَختیاری	لُری بویِر اَحمدی	لُری بالاگِریوِه‌ای	معنی فارسی
دا، دآیَه	دای، دِی	دا	مادر
تاته	تاتَه، عامو	عامو، تاته	عمو
کُر	کُر	کُر	پسر
تاته‌زا، عاموزا	تاته‌زا، عاموزا	عاموزا، تاته زا	عموزاده
خورزا	خرزا	خُوَرزا	خواهرزاده
چغا، مُل	تُل	کُن، چغا	تپه
بَرد، کُچُک	برد، کچُک	بَرد	سنگ
هرس	خَرس	اَسِر	اشک
آساره، آستاره	ستارَه	آساره	ستاره
ار	ار	اَ، اَر	اگر
اراز		دق کِردِه، اراز	دق کردن
لؤی	لوی	لوی، شبر ژک	شیر آغوز (زیک)
آل	یال	یال	موجود افسانه‌ای در زاگرس - جن
آلشت		آلِشت	عوض کردن
تَش	تَش	تَش	آتش
آوریت	وریتنایَن، وریتنادَن	پَره پوت، آوریت	پرکندن مرغ
اوس، اوسن	اوسَن	اُوِس	آبستن(حامله)
بافه	بافَه	بافه	دسته گندم
بِخَوسین	بخوسیت	بوفته	بخوابید
بِل	بِیل	بِل	بگذار، اجازه بده یا بهل
بل باریک، کعْد باریک	قَی باریک، قد باریک	قَ باریک	کمر باریک
بَنگ، دُنگ	بُنگ	دَنگ، بُنگ	صدا، بانگ
بندار	سَرَبالِی	بنار	سربالایی
بور	بور	بور	زرد کمرنگ
بون	بالا	بون	بالا، پشت بام
بهیگ	بویگ	بِئی	عروس
پاتیل	پاتیل	پاتیل	دیگ مسی
پتی	پَتی	پَتی	خالی
پرس		پُرس	عزاداری
پیا	پیا، مِرد	پیا، مرد	مرد
تلنیدن	تِلنایَن، تِلنادَن	تلنیدن	پایمال کردن
جال	جوون	جِال	جوان
چاپ چوله	دز درو	دِروو	دروغ و ریا
چره	چِرَه	چَرِه	پشم چینی چارپایان
چم	چَم	چَم	چمنزار و دره کنار رود
چول	چول	چول	خراب و خالی از سکنه
چوله	جیلَه، جولَه	چولِه	جوجه تیغی
دوقات		دو برابر	دوبرابر
نُمزَد، نومزَد	نومزا	نومزَد، دسگیرو	نامزد
دیس	ملوچ	دیس	چسبنده
مقاش	مقاش	مقاش	زغال‌گیر
رات و ریت	رات ریت	رات ریت	بی‌بندونوا

ضمایر

ضمایر شخصی منفصل

مو/مُ (mo): من

تو (to): تو

هو/هُ (ho): او/آن

ایما (imâ): ما

ایسا (isâ) یا ایشا (iSha): شما

هونو/هُنُو (honow): آنها

ضمایر جمع

برای جمع در بختیاری از (ءل-al) ،(یَل-yal)، (گَل-gal)، (اون-un یا اُو-ow) و (آ-â) استفاده می‌شود.

• توجه: دربارهٔ جمع بستن کلمه‌ها گویش و زبان بختیاری به دو بخش تقسیم می شود یکی بختیاری‌های غربی (ساکن الیگودرز و دورود تا نزدیکی‌های لالی و سردشت و دزفول) برای جمع بستن بیشتر از «ان» که به صورت شکسته «اون-un» یا «اُو-ow» گفته می‌شود استفاده می‌کنند. اما سایر بختیاری‌ها از «یَل» برای نام‌های نر (مذکر) مانند کُریَل، و از «گَل» برای نام‌های ماده (مؤنث) مانند دُرگَل و زَنگَل استفاده می‌کنند و گاهی نیز برای برخی از کلمات از همان «ان» به شکل شکسته استفاده می کنند. مانند گامیشو (gâmishow) یا گامیشون (gâmishun)، قاطرو یا قاطرون، بُزون. نکته مهم دیگر اینکه گاهی نیز از همان «ان» با حذف «ن» برای جمع بستن استفاده می‌کنند. مانند مدادا، قاطراو غیره…

نمونه‌های بیشتر

ایرانیَل: ایرانیها

بُزگَل: بزها

سَیَّل: سگ‌ها

هُمسایَل: همسایه‌ها

جِغِلَل: پسر بچه‌ها

دآیَل: مادرها

میوآ: میوه‌ها

یُنُو (yonow): اینها

حَرگَل: خرها

بچی یل: بچه ها

زَنگَل: زن ها

پیایَل: مردان/مردها

گوسِندُو: گوسفندها

کاوویل: گوسفندها

ضمایر ملکی متصل

اُم (om-) تَوَرُم (tavarom) تبرم (تبر من)

اِت (et-) تَوَرِ ت (tavaret) تبرت

اِس (es-) یا (-esh) تَوَرِ س یا تَوَرِش(tavares) تبرش

اِمون (emun-) تَوَرِ مون (tavaremun) تبرمان

اِتون (etun-) تَوَرِ تون (tavaretun) تبرتان

اِسون (esun-) یا اِشون تَوَرِ سون (tavaresun) یا (tavareshoun)تبرشان

• توجه:البته در گفتار نون آخر حذف می‌شود. مثل: تَوَرِسو (tavaresow) یا تَوَرِمو (tavaremow).

اسامی مختوم به مصوت هنگام گرفتن ضمیر ملکی متصل تنها m یا t یا s یا mun یا tun یا sun می‌گیرد.

مثل:

دام (dâm) مادرم

داسون (ش) (dâsun) مادرشان

ضمایر اشاره

یو/یُ (yo): این

هو/هُ (ho): آن

یُنُو (yonow): اینها

یُنُو/یونُو (yonow): اینها

هُنُو/هونُو (honow): آنها

زمان افعال

شناسه + بن مضارع

مثلاً خَردَن (xarden) به معنی خوردن بن مضارعش «خور» (xor) است:

می‌خورم: خُرُم/خورُم (xo/xurom)

می‌خوری: خُری/خوری (xo/xuri)

می‌خورد: خُره/خوره (xo/xureh)

می‌خوریم: خُریم/خوریم (xo/xurim)

می‌خورید: خُرین/خورین (xo/xurin)

می‌خورند: خُرن/خورن (xo/xuren)

مضارع التزامی

ساختار در فارسی

• بـ + بن مضارع + شناسه «َم، ی، َد، یم، ید، َند» مثال: من بروم، تو بروی، او برود، ما برویم، شما بروید، آن‌ها بروند
• ساختار در لری: بن مضارع + شناسه «ُم، ی، ِه، یم، ین، ِن» مثال: (مو-مُ) رُم، تو ری، (هُ-هو) رِه، ایما ریم، ایسا رین، (هُنُو-هونُو) رِن

ماضی مطلق/ساده

ساختار فارسی

بن ماضی + شناسه‌های ماضی مثال از مصدر دویدَن = دویدَن ــ (اَن): دوید فعل ماضی ساده: دویدم دویدی دوید دویدیم دویدید دویدند

ساختار لری

بن ماضی + شناسه‌های ماضی مثال از مصدر دونیدِن = دَونیدِن ــ (اِن): دَونید فعل ماضی ساده: دَونیدُم/دَونیم/دَونی‌یُم دَونیدی/دَونی‌یی دَونید/دَونی دَونیدیم/دَونی‌ییم دَونیدید/دَونی‌یید دَونیدین/دَونی‌یین

گاهی د به صورت ی تلفظ می‌شود یا تلفظ نمی‌شود مانند حالت‌های ۲ و ۳ بالا

ماضی)

ماضی استمراری

ساختار: هُنِی + ماضی ساده

فارسی:می‌دویدم، بختیاری: هُنِی دَونیدُم

فارسی: می‌خوردند، بختیاری، هُنِی خُرِن

فارسی: می‌آیم/میام، بختیاری: هُنِی یآم

فارسی: می‌دویدن، بختیاری: هُنِی دَونیدِن

ماضی نقلی

e- + ماضی مطلق

خورده‌ام: خَردُمِه (xardome)

خورده‌ای: خَردیه (xardiye)

خورده‌است: خَردِه (xarde)

خورده‌ایم: خَردیمِه (xardime)

خورده‌اید: خَردینِه (xardine)

خورده‌اند: خَردِنِه (xardene)

ماضی بعید

مثل فارسی است فقط به جای 《بود》 از 《بید》 یا 《بی》 یا 《وی》 استفاده می‌شود. مثلاً: خورده بودند = خَردِه بیدِن (xarde biden)

آینده

برای بیان زمان آینده معمولاً همان مضارع اخباری به کار می‌رود

نفی مضارع اخباری

نمی‌خورم: نی/نِخورُم (ni/nexorom)

نمی‌گویم: نی/نِگُم (ni/negom)

پانویس

خراوه

منابع

• محسن فارسانی، دیوان ملا زلفعلی بختیاری، انتشارات مشعل، ۱۳۷۵.
• F. Vahman and G. Asatrian, Poetry of the Baxtiārīs: Love Poems, Wedding Songs, Lullabies, Laments, Copenhagen, 1995.[۱]

پیوند به بیرون

• مشخصات زبان لری بختیاری در پایگاه اینترنتی اتنولوگ