دانش و فناوری در ایران

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
فناوری آبی قنات که به کشورهای دیگر نیز راه یافت.
دانشگاه تهران از اثرگذارترین دانشگاه‌ها در دانش و فناوری ایران است.

دانش و فناوری در ایران به صورت تاریخی نمود پیدا کرده‌است. در طول تاریخ، ایران پرورش‌دهندهٔ دانشمندان سرشناسی بوده‌است که برخی از آنان، در میان دانشمندانی جای گرفتند که با اکتشاف‌های خود، جهان را دگرگون کردند. این کشور، به شکل تاریخی دارای دانشمندان بزرگی در زمینه‌های اخترشناسی، انسان‌شناسی، پزشکی، ریاضیات، شیمی، تاریخ و جغرافیا بوده‌است که شامل ابوریحان بیرونی، ابوالوفا محمد بوزجانی، پورسینا، جابر بن حیان، خوارزمی، خیام، زکریای رازی، خواجه نصیرالدین طوسی و غیاث‌الدین جمشید کاشانی می‌شود.[۱] ایران دانش و فناوری باستانی نیز دارد؛ برای نمونه، در دوران ساسانیان، آموزشگاه‌هایی همانند دانشگاه گندی شاپور و افرادی همچون مانی وجود داشتند و کتاب‌های خارجی به زبان پهلوی ترجمه شدند.[۲] همچنین ایرانیان باستان، فناوری آبی قنات را اختراع کردند که به کشورهای دیگر نیز راه یافت.[۳] پیل بغداد نیز به عنوان نخستین باتری احتمالی ساخت انسان، در دوران اشکانیان یا ساسانیان در نظر گرفته شده‌است و نظریات گوناگونی را دربارهٔ چرایی دست‌یابی ایرانیان باستان به اصول تولید برق، پدیدآورد.[۴]

در دوران نوین، دانشمندان ایرانی سهم چشمگیری در گسترش دانش داشته‌اند؛ به عنوان نمونه، علی جوان نخستین لیزر گازی را پدیدآورد و لطفی زاده تئوری مجموعه‌های فازی را به جهان معرفی کرد.[۵] مریم میرزاخانی، ریاضی‌دان اهل تهران که نخستین زن و نخستین ایرانی برندهٔ مدال فیلدز است، توسط نهاد زنان سازمان ملل متحد در فهرست «۷ زنی که جهان را تغییر دادند» قرار گرفته‌است.[۶] توفیق موسیوند نخستین پمپ قلب مصنوعی را اختراع و توسعه داد. در پیشبرد تحقیقات و درمان دیابت نیز ساموئل رهبر توانست هموگلوبین گلیکوزیله را کشف کند. فیزیک ایران نیز به ویژه در نظریه ریسمان، قوی است و مقاله‌های بسیاری در این کشور منتشر می‌شوند.[۷]

دانشگاه تهران توانسته‌است که ربات‌های انسان‌نمای سری سورنا را توسعه دهد و تاکنون چند نسل از آن را رونمایی کرده‌است.[۸] مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران نیز دارای کرسی یونسکو در رشتهٔ بیوشیمی است.[۹] پژوهشگاه رویان یکی از معتبرترین مراکز خدمات تخصصی و فوق تخصصی در خاورمیانه است و در سال ۱۳۸۵ توانست تولد نخستین گوسفند شبیه‌سازی شده در ایران را رقم بزند.[۱۰]

پیشینه

فناوری

ایرانیان باستان، فناوری آبی قنات را اختراع کردند که به کشورهای دیگر نیز راه یافت.[۳] بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین قنات در شهر گناباد است که پس از ۲۷۰۰ سال هنوز آب کشاورزی و آشامیدنی ۴۰ هزار نفر را فراهم می‌کند.[۱۱] پیل بغداد نیز به عنوان نخستین باتری احتمالی ساخت انسان، در دوران اشکانیان یا ساسانیان در نظر گرفته شده‌است و نظریات گوناگونی را دربارهٔ چرایی دست‌یابی ایرانیان باستان به اصول تولید برق، پدیدآورد.[۴]

چرخ بادی در سال ۱۷۰۰ پیش از میلاد توسط بابلی‌ها اختراع شد و در قرن هفتم مهندسان ایرانی بر اساس آن، ماشین بادی پیشرفته‌تری ساختند به‌نام آسیاب بادی.[۱۲][۱۳]

ریاضیات

مریم میرزاخانی، نخستین زن و نخستین ایرانی برندهٔ مدال فیلدز

در قرن دوازدهم محمدبن موسی خوارزمی جدول لگاریتمی را به وجود آورد، جبر را توسعه داد و آن را در نظام حساب ایرانی و هندی به کار گرفت. آثار او توسط یک مترجم ایتالیایی به نام Gerard of Cremona تحت عنوان De jebra et almucabola ترجمه شد. آثار خوارزمی تأثیر ژرفی بر ریاضیات غرب در قرون وسطی گذاشت.[۱۴]

مریم میرزاخانی، ریاضی‌دان اهل تهران که نخستین زن و نخستین ایرانی برندهٔ مدال فیلدز است، توسط نهاد زنان سازمان ملل متحد در فهرست «۷ زنی که دنیا را تغییر دادند» قرار گرفته‌است.[۶]

پزشکی

نوشتار(های) وابسته: پزشکی در ایران و پزشکی ایران باستان
ترجمه کتاب قانون در طب از ابن سینا که پانصد سال دیرینگی دارد.

نخستین بیمارستانی که در آن دانش‌پژوهان علوم پزشکی تحت نظارت پزشک، به‌طور روش‌مندی بر روی بیماران کار می‌کردند در دانشگاه جندی شاپور بود. برخی متخصصان پا را از این هم فراتر نهاده و معتقدند کل اعتبار نظم بیمارستانی را باید در ایران قدیم مشاهده کرد.[۱۵]

تراکاشت اعضای بدن حیوان در بدن انسان (به انگلیسی: xenotransplantation) ریشه در ایران دوران هخامنشی دارد.[۱۶]

Adolf Fonahn در کتاب خود Zur Quellenkunde der Persischen Medizin که در سال ۱۹۱۰ در لایپزیگ چاپ شده‌است نام کتاب‌های پزشکی که فقط به زبان فارسی نوشته شده‌است را بیش از ۴۰۰ عنوان می‌داند و نام آن‌ها را ذکر می‌کند. این کتاب‌ها شامل کتاب‌های عربی که توسط ابن سینا نوشته شده‌است نمی‌شود.

نجوم

نوشتار(های) وابسته: ستاره‌شناسی در ایران
یک اسطرلاب ایرانی قرن هجدهم

در سال ۱۰۰۰ پس از میلاد ابوریحان بیرونی رساله‌ای نوشت که در آن به امکان گردش زمین به دور خورشید اشاره کرد.

در سده دهم، ستاره‌شناس ایرانی عبدالرحمان صوفی اولین کسی بود که کهکشانی غیر از کهکشان راه شیری کشف کرد. وی برای اولین بار کهکشان اندرومدا (امرأة مسلسلة) را رصد کرد.[۱۷]

شیمی

خواجه نصیر طوسی عقیده داشت ماده می‌تواند تغییر کند اما نمی‌تواند ناپدید شود. او نوشت: «ماده نمی‌تواند ناپدید شود اما می‌تواند شکل، حالت، ترکیبات، رنگ و مشخصات دیگر خود را عوض کند و به یک ترکیب یا عنصر دیگر تبدیل شود». پانصد سال بعد، میخاییل لومونسف (۱۷۱۱–۱۷۶۵) و لاوازیه (۱۷۴۳–۱۷۹۴) قانون پایستگی جرم را ایجاد کردند و همان ایده را پیاده‌سازی کردند.[۱۸]

جابر ابن حیان شیمیدان مشهور ایرانی رساله‌های مختلفی دارد که در آن‌ها دوهزار موضوع را پوشش می‌دهد که این کتاب، «کتاب مقدس» شیمیدان‌های اروپایی قرن هجدهم (bible of European chemists) مخصوصاً لاوازیه نام گرفته بود. این آثار کاربردهای زیادی داشت از جمله تقطیر گل‌ها و گیاهان، طب درمانی، باروت و نوعی وسیله نظامی قدرتمند که قبل از این که بدست غربیان بیفتد در تملک مسلمانان بود. هم‌اکنون از او به عنوان بنیانگذار شیمی و همچنین مخترع بسیاری از فرایندها و تجهیزات شیمی که برخی از آن‌ها تا امروز هم توسط شیمیدان‌ها استفاده می‌شود (مانند تقطیر) نام برده‌اند.[۱۷]

فیزیک

ابن هیثم (ق۳۵۴–۴۳۰) به خاطر کتاب‌ها و آزمایش‌هایش دربارهٔ لنز و آینه و شکست نور و بازتاب نور، به پدر اپتیک ملقب شده‌است. وی مکان هندسی نقاطی روی دایره کروی را که نور از آنجا به ناظر بازتاب می‌شود بدست آورد. او از مطالعه روی شکست نور، توانست بفهمد که اتمسفر ضخامت خاصی دارد و شفق پدیده‌ای است که به وسیله شکست نور خورشید وقتی که زیر افق است ایجاد می‌گردد.[۱۹]

ابوریحان بیرونی (ش۳۵۲–۴۲۷) نخستین دانشمندی بود که رسماً اعلام کرد نور سرعت محدودی دارد پیش از اینکه گالیله آن را به صورت عملی اثبات کند.

کمال الدین فارسی (م۱۲۶۷–۱۳۱۸) نخستین اثبات ریاضی را برای پدیده رنگین کمان انجام داد و طبیعت نور را که نظریه ابن هیثم را شکل می‌داد تفسیر کرد. او همچنین معتقد بود که رنگین کمان حاصل دو بار شکست نور خورشید در درون قطره‌های باران است. او این کار به کمک آزمایشی که در آن از کره‌ای شفاف که از آب پر شده بود و یک دوربین تاریکخانه‌ای انجام داد.

دانش در ایران کنونی

با در نظر گرفتن فرار مغزها در ایران و رابطه سیاسی ضعیف او با آمریکا و دیگر کشورها، جامعه دانشگاهی ایران همچنان بارور مانده‌است اگرچه تحریم‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها را برای خریدن تجهیزات یا فرستادن افراد به ایالات متحده برای دیدارهای علمی دچار مشکل کرده‌است.[۲۰] بارور ماندن دانش در ایران علی‌رغم تحریم‌ها و فرار مغرها به دلیل پتانسیل عمیق ایرانی‌ها در زمینه‌های علمی در جهان است که می‌توان آن را با آلمان یا ژاپن قیاس کرد. فرار مغرها ضربات جدیدی بر جامعه ایران وارد کرده زیرا اصولاً بهترین‌ها از کشور خارج می‌شوند. به عنوان مثال ایرانیان مقیم آمریکا، تحصیلکرده‌ترین گروه نژادی در کشور آمریکا محسوب می‌شوند.[۲۱] بنابر اداره آمار آمریکا در سرشماری سال ۲۰۰۰، نزدیک به ۲۷٪ ایرانیان آمریکایی دارای مدرک کارشناسی ارشد به بالا بودند، که این میزان در میان گروه‌های مهاجر آمریکایی دارای رتبه نخست است؛ و بیش از ۵۶٪ ایرانیان مقیم آمریکا دارای مدرک کارشناسی می‌باشند، که در میان ۶۷ گروه مهاجر آمریکا دارای رتبه دوم است.[۲۲]

همه این‌ها نشان می‌دهد که جایگاه ایران کنونی با پتانسیل واقعی خود تفاوت عظیمی دارد. به گفته میلانی، دانشکدهٔ علوم سیاسی دانشگاه استنفورد فرار مغزها در چند سال گذشته ۳۰۰ برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده‌است. حتی می‌توان این ادعا را کرد که اگر فرار مغرها این قدر بالا نبود جایگاه ایران در میان کشورهای پیشرفته قرار داشت. فرارمغزها آن‌قدر بالاست که صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده‌است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست.[۲۳][۲۴] اما از طرفی نیز بنابر گزارشی دیگر، شمار دانشجویان ایرانی در مقاطع پیشرفته دانشگاهی در سال‌های گذشته سیر نزولی داشته‌است.[۲۵]

پس از انقلاب ۱۳۵۷ در ایران تلاش‌هایی توسط برخی از عالمان دینی اسلامی صورت گرفته‌است که علوم مدرن را اسلامی‌سازی کنند.[۲۶]

بودجه

بودجهٔ علمی ایران در سال ۱۳۸۴ خورشیدی حدود ۹۰۰ میلیون دلار تخمین زده شده که در ۱۵ سال اخیر تغییر چندانی نداشته‌است. در آغاز سال ۲۰۰۰ میلادی، حدود ۰/۴ در صد تولید ناخالص داخلی ملی به توسعهٔ علم اختصاص داده شده بود؛ که از این نظر، ایران در رتبه‌ای بسیار پایین‌تر از کشورها و جوامع صنعتی قرار دارد (متوسط جهانی ۱/۴ درصد است).

چالش‌ها

بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۵، نبود پیوند لازم میان دانشگاه‌ها و صنعت در ایران، یکی از چالش‌های دانش و فناوری در این کشور است.[۲۷]

واسپاری و تأمین مالی پژوهش‌ها

بنابر مطالعات سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، در جهان بیش از ۶۰٪ پروژه‌های تحقیق و توسعه در حوزه‌های علمی و فنی توسط صنایع، ۲۰٪ توسط دانشگاه‌ها و ۱۰٪ توسط دولت‌ها انجام می‌شود.[۲۸] بنابراین کارفرمای بخش عمده پروژه‌های پژوهشی دانشگاه‌ها، به‌ویژه دانشگاه‌های دولتی که حقوق‌بگیران دولت‌ها هستند، در کشورهای توسعه‌یافته، خود دولت‌ها می‌باشند؛[۲۹] که در علوم کاربردی سپس امتیاز این نوآوری‌ها و محصولات پیشرفته حاصله را به بخش خصوصی واگذار می‌کنند؛ به‌طور مثال در ایالات متحده، دولت در سال ۲۰۱۷ بیش از ۵۵ میلیارد دلار آمریکا تنها در زمینه تحقیق و توسعه (علوم کاربردی) هزینه کرده‌است.[۳۰]

اما در ایران وزارت علوم، بجای واسپاری پروژه‌های علمی و فنی بلندمدت و میان‌مدت به دانشگاه‌ها و استادان، مقالات را که محصول فرعی پژوهش هستند؛ معیار ارزیابی علمی استادان قرار می‌دهد. نتیجهٔ این امر آن است که استادان همواره به‌صورت پراکنده و بدون تمرکز موضوعی بر اهداف حقیقی، اقدام به پژوهش جهت تولید هرچه بیشتر مقالات علمی زودبازده برای ارتقای درآمد و رتبه علمی خود کرده‌اند؛ بنابراین دانشگاه که همواره خود پیشران علمی و اقتصادی کشورها بوده، در ایران به سرباری برای اقتصاد و بودجه کشور تبدیل شده‌است.[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]

دستاوردها

نوشتار(های) وابسته: رده:اختراع‌های ایرانیان معاصر

برجسته‌ترین نوآوری‌ها و یافته‌های دانشمندان ایرانی خارج از ایران از این قرارند:

پانویس

  1. ↑ «دستاوردهای علمی ۹ دانشمند بزرگ ایرانی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹.
  2. ↑ تاریخ کامل ایران، دکتر عبدالله رازی، چاپ چهارم، ۱۳۴۷، صفحه ۱۲۷، ۱۲۸.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «تاریخ تازه‌ها - تاریخچهٔ قنات در ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹.
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ «Riddle of 'Baghdad's batteries'» (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹.
  5. ↑ «Project Retired – EECS at UC Berkeley» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹.
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ «مریم میرزاخانی در بین ۷ زنی که دنیا را تغییر دادند». ایسنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹.
  7. ↑ Vali Nasr (2007). The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future. W.W. Norton. p. 213. ISBN 978-0-393-06640-1.
  8. ↑ «نسل چهارم ربات انسان نمای ملی «سورنا» رونمایی می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۳۰.
  9. ↑ «ایسنا دانشگاه تهران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۳۰.
  10. ↑ «آشنایی با پژوهشکده رویان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۴-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۳۰.
  11. ↑ Ward English, Paul (21 June 1968). "The Origin and Spread of Qanats in the Old World". Proceedings of the American Philosophical Society. JSTOR. 112 (3): pp 170–181. JSTOR 986162.
  12. ↑ "Intute: Science, Engineering and Technology". Psigate.ac.uk. Retrieved 21 October 2011.
  13. ↑ "Internet Archive Wayback Machine". Web.archive.org. 27 October 2009. Archived from the original on 27 October 2009. Retrieved 7 February 2012.
  14. ↑ Hill, Donald. Islamic Science and Engineering. 1993. Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-0455-3 p.222
  15. ↑ C. Elgood, A medical history of Persia, Cambridge Univ. Press. p. 173
  16. ↑ Transplantation Activities in Iran, Behrooz Broumand
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ Gemson, Claire (13 October 2007). "1,001 inventions mark Islam's role in science". The Scotsman. UK.
  18. ↑ "9.2 A 13th-Century Darwin? – Tusi's Views on Evolution – Farid Alakbarov". Azer.com. Retrieved 21 October 2011.
  19. ↑ On the page to which this comment is linked, the optical diagram on the Pakistani commemorative in blue, green, and black is hard to decipher because of the lack of contrast. http://ublib.buffalo.edu/libraries/asl/exhibits/stamps/em.html
  20. ↑ Nature. "Education and training put Iran ahead of richer states". Nature.com. Retrieved 21 October 2011.
  21. ↑ رمز موفقیت ایرانیان در آمریکا. فرشته امین از دانشگاه پپرداین. ترجمه حمید شفیع پور. نشر هادیان. چاپ ۱۳۸۷. ص۱۹
  22. ↑ http://isg-mit.org/projects-storage/census/Factsheet.pdf
  23. ↑ «موج جدید مهاجرت نخبگان از دانشگاه‌های ایران». راه سبز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۳۸۸.
  24. ↑ نجاتی، محمدحسین (۳۱ مرداد ۱۳۸۹)، «تعابیر جدید رئیس سازمان ملی جوانان دربارهٔ یک پدیده اجتماعی؛ به جای فرار مغزها بگوییم هجرت فرهنگی»، تهران امروز (شماره ۳۲۹)، ص. صفحه ۱۵ مهرداد بذرپاش، رئیس سازمان ملی جوانان: «در برخی از محافل از فرار مغزها در میان قشر جوان صحبت می‌شود که این امر اشتباه است و باید به جای فرار مغزها واژه «هجرت فرهنگی علمی» را به کار ببریم. هجرت برای معرفی افتخارات کشور به دنیا و کسب تجربه‌های بسیار ارزشمند است و هم‌اکنون زمان تشکیل نهضت انتقال فرهنگ کشور فرا رسیده‌است، چرا که این امر مهجور مانده‌است. اگر بتوانیم فرهنگ مترقی کشور را به خوبی انتقال دهیم، نصف راه را به سلامت پیموده‌ایم.»
  25. ↑ http://isg-mit.org/projects-storage/IranianAcademia/ir-academia.pdf
  26. ↑ Maziar Bahari (22 May 2009). "Quarks and the Koran: Iran's Islamic Embrace of Science – The Daily Beast". Newsweek. Retrieved 21 October 2011.
  27. ↑ «چالش‌های تولید علم در ایران». jamejamonline. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۸-۰۳.
  28. ↑ OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2015: Innovation for growth and society. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard. OECD. 2015. p. 156. doi:10.1787/sti_scoreboard-2015-en. ISBN 9789264239784 – via oecd-ilibrary.org.
  29. ↑ «How universities can contribute to national development». University World News. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۸.
  30. ↑ "Global R&D: OECD spending on defense by country 2017". Statista. Retrieved 2021-11-08.
  31. ↑ «به شهوت مقاله‌نویسی پایان دهید!». عصر ایران. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۱۶.
  32. ↑ «دانشجویان جرأت انجام کارهای پژوهشی را ندارند/ ازدیاد تعداد مقالات، هنر نیست». ایسنا. ۲۰۱۶-۱۰-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۱۶.
  33. ↑ «مقاله ISI که تکنولوژی ایجاد نکند بی فایده است/اقتصاد کشور نیاز به فرهنگ دانش بنیان دارد». خبرگزاری دانشجو. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۱۶.
  34. ↑ «مقالات پژوهشی بی فایده و افرادی که از قبل آن به نان و نوا می‌رسند!». تابناک. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۱۶.
  35. ↑ «مشکلات اهمیت دادن بیش از اندازه به ISI/ پژوهش باید مشکلی از جامعه را حل کند». خبرگزاری مهر. ۲۰۱۳-۰۵-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۱۶.

پیوند به بیرون

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=دانش_و_فناوری_در_ایران&oldid=33555080»