زبان‌های کاسپین

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
زبان‌های کاسپی
پراکنش:کرانه جنوبی دریای خزر
تبار:هندواروپایی
زیرگروه‌ها:
گلاتولوگcasp1236[۱]
{{{mapalt2}}}
نقشهٔ خانواده زبانی کاسپین به همراه زبان تاتی و سمنانی

زبان‌های کاسپی،[۲] زبان‌های کاسپین یا زبان‌های حاشیه دریای خزر[۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱] جزو دسته زبان‌های ایرانی شمال غربی‌اند، که در شمال ایران و جنوب شرق جمهوری آذربایجان بدانان تکلم می‌شود و به چند زیرگروه کلی گیلکی، طبری (مازندرانی) و تالشی تقسیم شده‌اند. این خانواده زبانی ایرانی تا به حال زبان رسمی نشدند ولی از گذشته تا کنون (قبل در دوران ایران باستان و پس از آغاز عصر اسلام در ایران بزرگ) به عنوان زبان دوم و منطقه ای در کشور ایران و ناحیه قفقاز به رسمیت شناخته شده‌است.

باید توجه کرد که نه تنها بین گیلکی و مازندرانی تفاوت‌های زیادی وجود دارد بلکه هر یک از این دو گونه زبانی دارای لهجه‌های فراوانند.[۱۲]

زبان سمنانی که در شهر سمنان و استان سمنان (که در شمال ایران و مرکز ایران است) تکلم می‌شود،[۱۳] تالشی و تاتی جز این خانواده هستند.[۱۴][۱۵]

زبان‌ها، گویش‌ها یا لهجه‌هایی که امروزه در کناره دریای مازندران به کار می‌روند علاوه بر دو گونه اصلی به نام‌های طبری (مازندرانی) و گیلکی اند.

گویش کتولی شرقی‌ترین گویش زبان مازندرانی می‌باشد که توسط گویشورانش کتولی نامیده می‌شود.[۱۶] طبری گالشی، طبری گرگانی، طبری طالقانی، طبری دماوندی، فیروزکوهی، قصرانی، الیکایی، دیباجی، کردکویی، بهشهری، ساروی، قائمشهری، سوادکوهی، بابلی، آملی، کجوری، کلارستاقی، چالوسی، کلاردشتی، شهمیرزادی و ولاترویی از دیگر گویش‌های زبان مازندرانی می‌باشند.[۱۷][۱۸]

گیلکی انواع زیر را شامل می‌شوند: گالشی و دیلمی. گونه‌های اخیر لهجه ایی از گیلکی است که امروزه در کوهستان‌ها به کار می‌رود.[۱۹]

گویشوران گویش‌های گالشی در سرتاسر گیلان فهم متقابل دارند اما گالشیِ گیلان به‌طور کامل با گالشیِ مازندران تفاوت دارد. گالش‌هایی که در کوهستان مازندران زندگی می‌کنند به گویش گالشی از زبان مازندرانی سخن می‌گویند.[۲۰]

اقوام ساکن در منطقه‌ای که امروزه به نام گیلان و مازندران معروف است و در جنوب دریای مازندران قرار گرفته در طول تاریخ به نام‌های مختلفی نامیده شده‌اند. این نام‌ها عبارتند از: کادوس (کادوش)، تپور، آمارد (مارد)، گیل، دیلم، کاس، کاس سی، کاس پی، هیرکانی، گل (جل)، گادوزی، تات، گالش، تالشی، گیلک، پهلوی، پارتی، فهلوی، مازندرانی، طبری، طبرستانی و جز آن.[۲۱]

گلاتولوگ[ویرایش]

گلاتولوگ زبان‌های کاسپین را به سه دسته مازندرانی-شهمیرزادی، گرگانی و گیلکی-رودباری تقسیم نموده‌است.[۲۲]

  • مازندرانی

گلاتولوگ زبان مازندرانی را به شش گویش زیر تقسیم نموده‌است:

  1. کاسپین مرکزی: کلارستاق، کلاردشت، تنکابن، رامسر
  2. گالشی مازندران
  3. گچسری
  4. ولاترو
  5. مازندرانی شرقی
  6. مازندرانی غربی
  • شهمیرزادی
  • گیلکی

گلاتولوگ زبان گیلکی را به دو گویش زیر تقسیم نموده‌است:

  1. گیلکی غربی: رشت، فومن، انزلی
  2. گیلکی شرقی: لاهیجان، لنگرود، ماچیان
  • رودباری

زبان رودباری: جمشید آباد، رستم آباد، شهران، توتکابون، جوبان، رودبار و لاکه.

دونالد استیلو[ویرایش]

زبان‌های کاسپین[ویرایش]

استیلو گویش‌های زبان کاسپین را به چهار گروه مازندرانی، کاسپین مرکزی، گیلکی شرقی و گیلکی غربی تقسیم نموده‌است:[۲۳]

  1. مازندرانی: ولاترو، آلاشت، کندلوس، اوره، کردخیل، ساری، گرگانی
  2. کاسپین مرکزی: کلاردشت، تنکابن، رامسر
  3. گیلکی شرقی: لاهیجان، لنگرود، ماچیان
  4. گیلکی غربی: رشت، فومن، انزلی

زبان تاتی[ویرایش]

استیلو زبان تاتی را جدا از زبان‌های کاسپی دانسته‌است و زبان تاتی را به تاتی جنوبی، تاتی مرکزی و تاتی شمالی تقسیم نموده‌است:[۲۴]

  1. تاتی جنوبی: رازجرد، تاکستان، چال، سگز آباد، الوبر، چهرقان، وفس و گورچان.
  2. تاتی مرکزی: کجل، لرد، کاران، کرنق، کلاسر، کلور، شال، طارم، گیلوان، گندماب، نوکیان، سیاورود، هزارود، چرزه، کلاس و کباته.
  3. تاتی شمالی: کیلیت، هرزند، کرینگان، کلاسور، خوینارود.

گویش تاتی مانند[ویرایش]

از نظر استیلو گویش‌های رودباری و الموتی دسته‌بندی جدیدی را با عنوان تاتی مانندها «tatoid» تشکیل می‌دهند. گویش‌های تاتی مانند به دلیل تأثیرات شدید زبان‌های کاسپین و زبان فارسی تمام ویژگی‌های زبان تاتی را از دست داده‌اند. استیلو زبان‌های تاتی مانند را به سه دسته تقسیم نموده‌است:[۲۵]

  1. الموت.
  2. گویش گازرخان و گوران.
  3. گویش رودبار: جمشید آباد، رستم آباد، شهران، توتکابون، جوبان، رودبار و لاکه.

زبان تالشی[ویرایش]

استیلو زبان تالشی را جدا از زبان‌های کاسپی دانسته‌است و زبان تالشی را به تالشی جنوبی، تالشی مرکزی، تالشی مرکزی-شمالی و تالشی شمالی تقسیم نموده‌است:[۲۶]

  1. تالشی جنوبی: چنارودخان، اسکولاک، پره سر، رضوانشهر، شاندرمن، ماسال، شفت و ماسوله.
  2. تالشی مرکزی: کرگان رود، جوکندان، لیسار، خطبه سرا، هشت پر، اسالم، ناورود و سرک.
  3. تالشی مرکزی-شمالی:آستارا، لوندویل، ویزنه و عنبران و لریک
  4. تالشی شمالی: بدلان، گبردنی، پشتتوک، تولگووان، انباران و صیادلر. لنکران و ماساللی

ارتباط با زبان‌های زازا-گورانی[ویرایش]

زبان‌های زازا-گورانی به عنوان زیرشاخه‌ای مستقل از زبان‌های ایرانی شمال غربی دسته‌بندی شده‌اند، اما نزدیکی‌هایی میان این زبان‌ها با زبان‌های کرانه خزر که زیرشاخهٔ دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند مشاهده شده‌است. زبان‌های زازا-گورانی (به‌ویژه زبان زازاکی که خود مردم زازاکی به آن دیملی هم می‌گویند، در طول تاریخ، تحت تأثیر زبان‌های کردی (شاخه غربی زبان‌های ایرانی شمال غربی) قرار گرفته‌اند. گفته می‌شود که گویشوران این زبان از منطقهٔ کرانهٔ جنوبی دریای خزر به ترکیهٔ امروزی مهاجرت کرده‌اند. به باور گارنیک آساتریان، زازاکی مرزهای همگویی متعددی را با زبان‌های جنوب دریای خزر حفظ کرده‌است و جایگاه این زبان در گروه گویش‌های کرانه خزر (شاخهٔ شمالی خانوادهٔ زبان‌های ایرانی شمال غربی) واضح است.[۲۷][۲۸]

رابطه مازندرانی و گیلکی[ویرایش]

اهالی مازندران زبان خود را گلکی می‌نامند و این نام محلی تقریباً مطابق با گستره‌ای است که لغت‌شناسان زبان‌های خانواده کاسپین نامیده‌اند. با این حال، هیچ‌یک از این دو زبان دارای گونهٔ معیار و خط استاندارد نیستند و می‌توانند مجموعه‌ای از گویش‌ها تعریف شوند. علاوه بر این دو زبان، گویش محلی منطقهٔ رامسر تا چالوس، تقریباً مطابق رویان تاریخی، را نمی‌توان ذیل مازندرانی یا گیلکی طبقه‌بندی نمود. دونالد استیلو از اصطلاح «کاسپین مرکزی» برای نامیدن این گویش استفاده کرد و فرضیه زنجیره گویشی بودن مازندرانی-گیلکی مطرح شد. حبیب برجیان با بررسی داده‌های بیش از پنجاه منطقه، این فرضیه را به ورطهٔ آزمایش گذاشت. آزمایش او پیوستگی گویش‌ها بر اساس جغرافیا را از لحاظ فونولوژی تأیید کرد ولی این پیوستگی از نظر دستور و گرامر وجود نداشت.[۲۹]

دو زبان مازندرانی و گیلکی از لحاظ دستوری و واژگانی متفاوت می‌باشند. در جدول زیر تفاوت‌های صرفی گویش‌های دو زبان مازندرانی و گیلکی مقایسه می‌شود.[۳۰][۳۱]

زمان/شخص مازندرانی (ساری) مازندرانی (آمل) مازندرانی (نوشهر) مازندرانی (چالوس)[۳۲] مازندرانی (کلاردشت)[۳۳] تنکابن گیلکی (لاهیجان) گیلکی (رشت) فارسی
گذشته ساده hâkerdeme hâkerdeme hâkerdeme hâkordeme hâkordeme hakerdem bugudəm bokodəm کردم
گذشته کامل hâkerde-bime hâkerde-bime hâkerde-beme hâkorde-beme hâkorde-biyame hakerde-bâm bugudə-bum bokodə-bum کرده بودم
گذشته التزامی hâkerd-buem hâkerde-bum hâkerde-bum hâkorde-bum hâkorde-bum hakerde-bum bokodə-bim(i) کرده باشم
گذشته التزامی کامل hâkerde-bi-buem hâkerde-bi-bum hâkerde-bi-bum hâkorde-bi-bum hâkorde-bi-bum کرده باشم
گذشته استمراری kârdeme/kândesteme kerdeme/keneseme kerdeme/keneseme kordeme/komame kordeme/komiyame kâ-ne-bâm gudəm kodəmi می‌کردم
گذشته در حال انجام daiye-kârdeme davie-kerdeme dave-kerdeme dave-kordeme/dare-komame daviye-kordeme/daviye-komiyame dabâm-hakenem gudə-dubum kodən-dubum داشتم می‌کردم
حال ساده/آینده kâmbe/kânedeme kemme kemme komme komme kânem kunəm konəm می‌کنم
حال در حال انجام dare-kâmbe dare-kemme dare-kemme dare-komme dare-komme dare-hakenem gudə-dərəm kodən-dərəm دارم می‌کنم
حال التزامی hâkenem hâkenem hâkenem hâkonem hâkonem hakenem bukunəm bokonəm(i) بکنم
آینده نوع اول xâmbe hâkenem xâme hâkenem xâyme hâkenem xâyme hâkonem xâyme hâkonem xeynom hakenem xanəm bukunəm xayəm bokonəm می‌خواهم بکنم

منابع[ویرایش]

  1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Caspian". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
  2. حبیب برجیان. «تحوّلاتِ تاریخیِ زبانِ طبری». پژوهش‌های زبانی-ادبی قفقاز و کاسپین. مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  3. اشمیت، رودیگر: راهنمای زبان‌های ایرانی. جلد دوم: زبان‌های ایرانی نو. ترجمه فارسی زیر نظر حسن رضائی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس: ۱۳۸۳–۱۳۸۲. ص۴۸۹.
  4. سبزعلی‌پور، جهان‌دوست: ویژگی‌های مصدر در زبان‌های حاشیه دریای خزر (تاتی، تالشی و گیلکی). در نشریه: زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (شماره ۵) ۱۳۹۴, ۲۰۱۵.
  5. Magiran | تحول تاریخی برخی واج‌ها در تالشی مرکزی. (2022). مجله زبان‌شناسی گویش‌های ایرانی، 5(1), 181-193. Retrieved from https://www.magiran.com/paper/2232872
  6. ایجاد کرسی مازندران‌شناسی در دانشگاه دولتی روسیه. (۲۰۱۵). پایگاه خبری چهاردانگه. Retrieved 2 February 2022, from https://4dangehnews.ir/ایجاد-کرسی-مازندران‌شناسی-در-دانشگاه/
  7. خائفی عباس، یاسری حسین: بررسی ماضی نقلی در گویش‌های حاشیه دریای خزر. انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، دانشگاه گیلان. ۱۳۹۵, دوره ۱۱.
  8. (2022). Asriran.com. Retrieved 2 February 2022, from https://www.asriran.com/fa/news/359404/زبان-گیلکی-در-معرض-نابودی
  9. پای گپ و گفت گیلکی به دانشگاه گیلان باز شد. (۲۰۲۲). پایگاه خبری جماران. Retrieved 2 February 2022, from https://www.jamaran.news/بخش-گیلان-217/1063703-پای-گپ-گفت-گیلکی-به-دانشگاه-گیلان-باز-شد
  10. ریشه یابی زبان گیلکی | انزلی پرس. (2022). Anzalipress.ir. Retrieved 2 February 2022, from http://anzalipress.ir/ریشه-یابی-زبان-گیلکی/ بایگانی‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
  11. https://langarnews.ir/11787/مرگ-تدریجی-یک-زبان/
  12. ایران کلباسی، گویش کلاردشت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶ ص. شانزده
  13. Habib Borjian. “Māzandarān: Language and People (The State of Research). ” Iran & the Caucasus, vol. 8, no. 2, Brill, 2004, p. 296, http://www.jstor.org/stable/4030997.
  14. Habib Borjian. “Māzandarān: Language and People (The State of Research). ” Iran & the Caucasus, vol. 8, no. 2, Brill, 2004, p. 299, http://www.jstor.org/stable/4030997.
  15. Dalby, A. (1998). Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages (به انگلیسی). Columbia University Press. p. 226. Retrieved 2022-02-03.
  16. وحیدفر، سعید (۱۴۰۱). «فعل در گویش کتولی» (PDF). زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. ۷ (۱): ۲۶۵.
  17. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۷.
  18. https://glottolog.org/resource/languoid/id/maza1305
  19. ایران کلباسی، گویش کلاردشت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶ ص. بیست و دو
  20. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۷.
  21. ایران کلباسی، گویش کلاردشت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶ ص. نوزده
  22. https://glottolog.org/resource/languoid/id/casp1236
  23. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۳.
  24. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۴.
  25. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۴.
  26. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۴.
  27. دانشنامۀ ایرانیکا: دِملی، نوشتۀ گارنیک آساتریان، منتشرشده در ۱۵ دسامبر ۱۹۹۵؛ بازدید در ۲۹ اوت ۲۰۲۱.
  28. پاول، لودویگ. ۱۹۹۸. جایگاه زازاکی در میان زبان‌های ایرانی غربی، در مجموعه مقالات سومین کنفرانس اروپایی ایران‌شناسی برگزارشده در کمبریج، ۱۱ تا ۱۵ سپتامبر ۱۹۹۵؛ بخش اول: مطالعات ایرانی کهن و میانه، ویراستار: نیکولاس سیمز-ویلیامز، ویسبادن: لودویگ رایکرت، صص ۱۶۳-۱۷۷؛ بازدید در ۲۹ اوت ۲۰۲۱.
  29. Borjian، Habib (۲۰۱۷). «Is there continuity between Gilaki and Mazandarani?» (PDF). First North American Conference in Iranian Linguistics (NACIL 1): ۲۷–۳۰. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۲۳.
  30. حسینی، سید قاسم؛ ولایی، مجید (۱۳۹۵). «بررسی اجزاء کلام در گویش مازندرانی شرقی و لهجه آملی». دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی: ۶۱.
  31. ملکی ضیابری، حمزه (۱۳۸۵). «مقایسهٔ ضیابری و رشتی (دو لهجه از گویش گیلکی)». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی: ۶۵.
  32. آقاگل‌زاده، فردوس (۱۳۹۵). زبان مازندرانی (طبری) توصیف زبان‌شناختی (تحقیقی میدانی - اطلس زبانی). نشر دانشگاه تربیت مدرس. ص. ۱۱۹.
  33. آقاگل‌زاده، فردوس (۱۳۹۵). زبان مازندرانی (طبری) توصیف زبان‌شناختی (تحقیقی میدانی - اطلس زبانی). نشر دانشگاه تربیت مدرس. ص. ۱۷۲.