کردی کرمانشاهی
| کردی کرمانشاهی | |
|---|---|
Default
| |
| الفبای کردی | |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | sdh |
زبان مردم شهر کرمانشاه کُر‌‌‌دی است و مردم این شهر به لهجه های مختلفی از زبان کُر‌‌‌دی تکلم می‌کنند.اکثریت مردم شهر به زبان کُر‌‌‌دی کلهُری صحبت می‌کنند.جمعیت قابل توجهی از مردم در این شهر به زبان کُر‌‌‌دی سورانی سخن می گویند. علاوه بر لهجه های کلهُری و سورانی، لهجه های دیگری از زبان کُر‌‌‌دی مانند سنجابی، کلیایی، گورانی، هورامی و لکی نیز در شهر کرمانشاه تکلم می‌شود.
زبان کردی، یکی از زبان‌های غربی ایران است که به سه شاخهٔ اصلی شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می‌شود. شاخهٔ شمالی کرمانجی و شاخهٔ مرکزی سورانی نیز نامیده می‌شود.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷] [۸]
این لهجه با توجه به خصوصیات مشترکی که با لهجهٔ قصری (لهجهٔ رایج در شهر قصر شیرین) دارد در برخی از منابع با عنوان گویش کردی قصری–کرماشانی شناخته می‌شود.[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶] [۱۷]
رده‌شناسی زبانی
تمایز کردی کرماشانی از کردی کلهری
محمد دبیرمقدم در کتاب رده‌شناسی زبان‌های ایرانی دو گویش کردی کرماشانی و کردی کلهری را دارای هم‌پوشانی فراوانی دانسته‌است. دبیرمقدم که این دو گویش را بر اساس ۲۴ مؤلفۀ مربوط به ترتیب واژه‌ها بررسی کرده‌است بر این باور است که این دو گویش تنها در یک مؤلفه که به «توالی فعل و گروه حرف اضافه‌ای» مربوط است با یکدیگر تفاوت دارند.[۱۷] دبیرمقدم می‌گوید در کردی کلهری گروه حرف اضافه‌ای همیشه قبل از فعل ظاهر می‌شود. اما در کردی کرماشانی گروه حرف اضافه‌ای گاه قبل از فعل و گاه بعد از فعل ظاهر می‌شود. مثال‌هایی از این تمایز در جدول زیر مشاهده می‌شود.[۱۸]
| کلهری | کرماشانی | معنای فارسی |
|---|---|---|
| مه کتاوه‌گه وه مه‌ریه‌م دام. | مه کتاوه‌گه دامه مه‌ریه‌م. | من کتاب را به مریم دادم. |
| ئه‌وانه له خانه‌قین وه کرماشان مونته‌قل بۊن. | ئه‌وانه وه خانه‌قین مونته‌قل بۊنه کرماشان. | آن‌ها از خانقین به کرمانشاه منتقل شدند. |
| مه وه دیوار ته‌کیه دام. | مه ته‌ک دامه قه‌ێ دیوار. | من به دیوار تکیه دادم. |
واج‌شناسی
نظام واجی کردی کرمانشاهی با دیگر گویش‌های کردی جنوبی همسان است.
همخوان‌ها
کردی کرماشانی دارای ۲٩ همخوان است که عبارت‌اند از: /ئـ/، /ب/، /پ/، /ت/، /ج/، /چ/، /خ/، /د/، /ر/، /ڕ/، /ز/، /ژ/، /س/، /ش/، /غ/، /ف/، /ڤ/، /ق/، /ک/، /گ/، /ل/، /ڵ/، /م/، /ن/، /نگ/، /و/، /ھ/، /ی/، /ێ/
| همخوان | نشانۀ آواشناختی | نشانۀ الفبایی (لاتین) | نشانۀ الفبایی (آرامی) | نماینده | مثال | معنای فارسی مثال |
|---|---|---|---|---|---|---|
| /ʔ/ | [ʔ] | ', - | ئـ | ء، ع | ئاو /ʔɒ:w/ | آب |
| /b/ | [b] | B, b | ب | ب | برا /bɪrɒ:/ | برادر |
| /p/ | [p] | P, p | پ | پ | پرسه /pɪrsæ/ | مجلس ختم |
| /t/ | [t] | T, t | ت | ت، ط | ته‌م /tæm/ | مه |
| /dʒ/ | [d͡ʒ] | C, c | ج | ج | جاران /dʒɒ:rɒ:n/ | قبلاً، سابقاً |
| /tʃ/ | [t͡ʃ] | Ç, ç | چ | چ | چه‌و /tʃæw/ | چشم |
| /χ/ | [χ] | X, x | خ | خ | خارچگ /χɒ:rtʃɪɡ/ | قارچ |
| /d/ | [d] | D, d | د | د | داڵگ /dɒ:ɫɪɡ/ | مادر |
| /r/ | [r] | R, r | ر | ر | ساروو /sɒ:ru:/ | شیدا، سرمست |
| /ɾ/ | [ɾ] | Ř, ř | ڕ | ڕ | ڕاو /ɾɒ:w/ | شکار |
| /z/ | [z] | Z, z | ز | ز، ذ، ض، ظ | زنه‌ێ /zɪnæɣ/ | زندگی |
| /ʒ/ | [ʒ] | J, j | ژ | ژ | ژن /ʒɪn/ | زن |
| /s/ | [s] | S, s | س | س، ص، ث | سوومارە /su:mɒ:ræ/ | ملت |
| /ʃ/ | [ʃ] | Ş, ş | ش | ش | شه‌وه‌کی /ʃæwæki/ | صبح |
| /ʁ/ | [ʁ] | X́, x́ | غ | غ | غه‌ریوی /ʁæriwi/ | غربت |
| /f/ | [f] | F, f | ف | ف | فره‌زان /fɪræzɒ:n/ | بسیار دانا |
| /v/ | [v] | V, v | ڤ | و | ئه‌ڤداڵ /ʔævdɒ:ɫ/ | درویش، قلندر |
| /ɢ/ | [ɢ] | Q, q | ق | ق | قنچ کردن [ɢɪntʃkɪrdɪn] | آراستن |
| /k/ | [k] | K, k | ک | ک | کوردستان /kwɪrdɪstɒ:n/ | کردستان |
| /ɡ/ | [ɡ] | G, g | گ | گ | گشت /ɡɪʃt/ | همه، کل |
| /l/ | [l] | L, l | ل | ل | له‌ره /læræ/ | لرزش اندک |
| /l/ | [l] | Ł, ł | ڵ | ڵ | ماڵ /mɒ:ɫ/ | خانه |
| /m/ | [m] | M, m | م | م | ماوه /mɒ:wæ/ | مدت |
| /n/ | [n] | N, n | ن | ن | ناسین /nɒ:sin/ | شناختن |
| /ŋ/ | [ŋ] | Ng, ng | نگ | نگ | مانگ /mɒ:ŋɡ/ | ماه |
| /w/ | [w] | W, w | و | و | واوه‌سه /wɒ:wæsæ/ | مقاومت |
| /h/ | [h] | H, h | ھ | ھ، ح | هڕشت /hɪɾɪʃt/ | یورش، هجوم یک‌باره |
| /j/ | [j] | Y, y | ی | ی | یه‌که‌وگرتن /jækæwɡɪrtɪn/ | اتحاد، همبستگی |
| /ɣ/ | [ɣ] | Ŷ, ŷ | ێ | ی | سه‌ێران /sæɣrɒ:n/ | گردش |
واکه‌ها
کردی کرماشانی دارای ۹ واکه است که عبارت‌اند از: /ـه/، /_ْ/، /ێ/، /ی/، /و/، /ۆ/، /وو/، /ۊ/، /ا/
| واکه | نشانۀ آواشناختی | نشانۀ الفبایی (لاتین) | نشانۀ الفبایی (آرامی) | نماینده | مثال | معنای فارسی مثال |
|---|---|---|---|---|---|---|
| /æ/ | [æ] | E, e | ـه | -َ | مه‌ڕ /mæɾ/ | غار |
| /ɪ/ | [ɪ] | I, i | -ْ | -ِ | قڕ /ɢɪɾ/ | مرگ دسته‌جمعی |
| /e:/ | [e:] | Ê, ê | ێ | -ِ | شێر /ʃe:r/ | شیر جنگل |
| /i/ | [i] | Î, î | ی | ی | شیر /ʃir/ | شیر خوراکی |
| /u/ | [u] | U, u | و | و | گوتگ /ɡutɪɡ/ | خانۀ کوچک |
| /o:/ | [o:] | O, o | ۆ | و | گۆمه، گۆمه‌ز /ɡo:mæz/, /ɡo:mæ/ | گنبد |
| /u:/ | [u:] | Û, û | وو | و | قوومیان /ɢu:mijɒ:n/ | اتفاق افتادن |
| /ü/ | [ü] | Ü, ü | ۊ | و، یو | وه‌ۊ /wæü/ | عروس |
| /ɒ:/ | [ɒ:] | A, a | ا | ا، آ | زاوا /zɒ:wɒ:/ | داماد |
علامت جمع
جمع ناشناس (نکره)
علامت جمع اسم در کردی کرماشانی برای اسامی ناشناس /ـه‌یل/ (eyl) و /ان/ (an) است. مثال‌هایی از جمع بستن اسم ناشناس در جدول زیر مشاهده می‌شود.
| مفرد | جمع ناشناس | جمع ناشناس | معنای فارسی |
|---|---|---|---|
| داڵگ | داڵگان (Daĺig-an) | داڵگەیل (Daĺig-eyl) | مادران |
| شار | شاران (Şar-an) | شاره‌یل (Şar-eyl) | شهرها |
| ماڵ | ماڵان (Maĺ-an) | ماڵه‌یل (Maĺ-eyl) | خانه‌ها |
جمع شناس (معرفه)
در کردی کرماشانی اسم ناشناس (نکره) با پسوند /ـه‌گه/ (ege) به اسم شناس (معرفه) تبدیل می‌شود. اسم مفرد شناس نیز غالباً با پسوند /ـه‌گان/ (egan) جمع بسته می‌شود. اما اسم ناشناس جمع‌بسته‌شده نیز می‌تواند شناس شود که برای این کار از پسوند /ـه‌یله‌گه/ (eylege) استفاده می‌شود. مثال:
| مفرد شناس | جمع شناس | شناس کردن جمع ناشناس | معنای فارسی |
|---|---|---|---|
| کتاوه‌گه | کتاوه‌گان (Kitaw-egan) | کتاوه‌یله‌گه (Kitaw-eyl-ege) | کتاب‌ها |
| داره‌گه | داره‌گان (Dar-egan) | داره‌یله‌گه (Dar-eyl-ege) | درخت‌ها |
| پێنۊسەگە | پێنۊسه‌گان (Pênüs-egan) | پێنۊسه‌یله‌گه (Pênüs-eyl-ege) | قلم‌ها |
نمونه یک متن ادبی
ئه‌و چێشته گ چۊ زانست له دیرووک توومار کریاێه ڕا و ئه‌نیشه‌ێ ڕچه‌شکنه‌یل فه‌لسه‌فه له سه‌دان ساڵ وه‌رجه زاین بۊیه. فه‌ڵسه‌فه وه‌رجه سۆقرات، چاودێر زانسته‌یل سرشتی بۊیه و کارێگه‌و کردار، باوه‌ڕ، دین و ئاین خه‌ڵک نێاشتێیه. وه سه‌ر ئێ بێ باێه‌خی‌یه‌وه له سه‌ره‌تاێ دامه‌زریان کوومه‌ڵگایل شاری و ژیار به‌شه‌ری زۊنه، ته‌نانه‌ت وه‌رجه وه دی هاتن دینه‌یل گه‌ورا، به‌شه‌ر په‌ێ وه قۊلی و گرانی خێ (ئه‌خڵاق) و فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیات واوه‌سه و په‌ێوه‌ندارێ بردۊد و ئاگا بۊ له ڕوڵ گران ئێ فاکتۆره له ژیان خوه‌ی. وه‌ێ جووره تۊه‌نیم بۊشیم، په‌ند پێشه‌نان وه‌رجه ده‌سه‌به‌نی ئه‌ڕا زانسته‌یل و ته‌نانه‌ت بۊن فیلسووفه‌یل، بۊه و ژیاێه. به‌شه‌ر خاوه‌ن ژیار تۊه‌نسێیه خاس و گه‌ن له یه‌که‌و بکه‌ێد و له رۊ ئه‌زموون و خاوه‌نداری له ئۆستووره و مه‌ته‌ڵه‌یل زۊنه، واته و ده‌سته‌واژه‌ێ ئه‌خڵاقی بسازێد. وه پاێه‌ێ په‌خشانه‌یل دیرووکی ئه‌ڕا یه‌کم جار ئه‌ره‌ستوو ده‌س کرده کوو کردن واته‌ێ پێشه‌نان، گ هۊچ لاپه‌ڕهێگ له لێ وه ده‌س که‌س نه‌ڕه‌سیه. ئوو هه‌رسه‌ێ فره له فیلسووفه‌یل و هه‌ڵبه‌ستوانه‌یل ئه‌و سه‌رده‌مه چۊ: ئه‌فلاتوون، ئاپۆلۆنیۆس، ئۆریپیدس و ... له ناو کاره‌یلێان چۊ به‌شێگ له ئه‌ده‌بیات، له‌ێ واته‌یله بردیانه کار، هۊچکامێان کارێگ تایبه‌ت له‌سه‌ر ئێ گه‌په نه‌کردن.[۱۹]
یک نمونه شعر از شامی کرماشانی
وڵم که
| شه‌ره‌ف کوشیا و وژدان جوانه‌مه‌رگ بی | وه بێ وژدانی حه‌ێرانم وڵم که | |
| وه ئه‌رواێ شه‌ره‌ف سه‌وگه‌ند، دائم | مه‌لوول مه‌رگ وژدانم وڵم که | |
| نه‌کرد که‌س ده‌عوه‌تم، خوه‌م بیمه مێمان | وه کار خوه‌م په‌شێمانم وڵم که | |
| وڵم که تا نه‌وه‌ێ که‌س په‌ێ وه ده‌ردم | دۆ سێ ڕووژێ ک مێوانم وڵم که | |
| وڵم که‌ی، یا نیه‌که‌ی ڕه‌حمی وه حاڵم | ته‌نم کردیده زندانم وڵم که |
نمونه یک شعر به کردی کرماشانی
بێستۊن
| ئه‌ر هه‌ێ بێستۊن سه‌ر به‌رز بێ باک | قامه‌ت که‌شیده تا ئه‌وج ئه‌فڵاک | |
| ئه‌ڕاخه‌مینی؟ په‌ێ کی خه‌مباری؟ | داخ کام ئه‌زیز وه سینه داری؟ | |
| تو مه‌هره‌م راز کام ده‌رده‌داری؟ | وه هجران کی وه‌ێ ته‌ور خه‌مباری؟ | |
| راز کام ئاشق ها سینه‌ێ پاکد؟ | ئاود چۊ زه‌م‌زه‌م، کیمیاس خاکد | |
| سینه‌د جاێ تیشه‌ێ کام دڵنه‌وازه؟ | وه جاێ هه‌ر تێشه‌ش یه‌ێ دونیا رازه؟ | |
| وه زاهر بێ خه‌م وه دڵ ناڵانێ | فه‌رسووده وه زام ئوقده‌ێ ساڵانێ | |
| نیشانه‌ێ دیرین تاریخ مادی | رازدار ئه‌شق شیرین فه‌رهادی | |
| ئه‌و دو ناکامه وه لاێ تو مردن | راز ئه‌شقبازی وه تو سپڕدن | |
| شاهد ره‌نجه‌یل فه‌رهاد پاکی | وه زه‌رب تێشه، سینه سه‌د چاکی | |
| له‌وح ئفتخار گه‌نجینه‌ێ رازی | ئوستوار قامه‌ت سینهفه‌رازی | |
| قه‌رارگاێ شیرین شه‌ودێز سواری | ماواێ ئاشقان دڵ بێقه‌راری | |
| جاێ سه‌ێر و شکار نوو نه‌هاڵانێ | به‌هه‌یشت به‌رین کورده ماڵانێ | |
| سینه خراشیاێ تیشه‌ێ فه‌رهادێ | سرووشت ئه‌نه‌خورد خته‌ێ ئابادێ | |
| ئه‌ێ قوله‌ێ سه‌ربه‌رز ئه‌ڕام ئه‌زیزی | جاێ ده‌سه‌ڵات خه‌سرو په‌رویزی | |
| سه‌راود ئه‌سرین گریانه چه‌ود | وه لای گاماسیاو چۊ به‌یده‌و خه‌ود | |
| هێمان تووز خه‌م‌ها بان شاند | ئه‌ور دڵته‌نگی وارێد وه باند | |
| توای تا وه کێ خه‌مین بنیشێ | په‌ێ مرگ فه‌رهاد هه‌ر ئاخ بکیشێ | |
| سه‌ربه‌رز خه‌مین خوه‌م شه‌ریکدم | هامراز شه‌وه‌یل دڵ خه‌ریکدم | |
| هه‌م تو خه‌مینی هه‌م مْ خه‌مبارم | تو زه‌خمی تیشه مْ زه‌خمێ یارم |
تفاوت لهجهٔ کردی کرماشانی با لهجهٔ اردلانی (سنندجی)
در اینجا سعی شده به برخی تغییرات به وجود آمده و تفاوت‌های لهجهٔ کردی کرماشانی در مقابل لهجهٔ کردی اردلانی (سنندجی) اشاره شود که در جدول زیر با چند نمونه از آن‌ها آشنا می‌شویم.
| کرماشانی | سنندجی | فارسی |
|---|---|---|
| هولوو | هه‌شتاڵوو | هلو |
| ئیسە | ئایسە | الان |
| نیەزانم | نازانم | نمی دانم |
| بچیمن | بچین | برویم |
| بچم | بچم | بروم |
| خوه‌یشک | خوه‌یشک | خواهر |
| ئێوه | ئێوه | شما |
| تیوڵ | ته‌وێڵ | پیشانی |
| بچوو | بچۆ | برو |
| مل | مل | گردن |
| مناڵ | مناڵ | بچه |
| مه‌لۊچگ | مه‌لووچه‌گ | گنجشک |
| خه‌رووشک | که‌ورێشک | خرگوش |
| ڕووی | ڕێوی | روباه |
| چه ئۊشێ | چه ئه‌یژێت | چه می‌گوید |
ویژگی‌های اجتماعی
ویژگی‌های مختلف اجتماعی و تاریخی در جامعۀ کردهای اهل شهر کرمانشاه از قبیل رشد بازار و مبادله، اهمیت موقعیت اجتماعی و طبقاتی، ارتباط با دیگر مناطق ایران و کردستان، قرار گرفتن در بین کلانشهرهای ایران و مسائل مشابه مجموعاً سبب به وجود آمدن لهجۀ کردی خاصی در کرمانشاه شده‌است که می‌توان آن را بازتابی از فرهنگ کرمانشاهی دانست.[۲۱][۲۲] کردی کرماشانی گویشی ارتباطی و از جمله لهجه‌های باپرستیژ کردی در سطح استان کرمانشاه است. با توجه به توانش زبانی گویش‌وران، انواع مختلفی از این لهجه در سطح شهر کرمانشاه صحبت می‌شود. اشعار پرتو کرمانشاهی و برخی از آهنگ‌های کردی شهرام ناظری به این لهجه خوانده می‌شوند.[۲۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بلو، ژویس (۱۳۸۷الف). «کردی». ویراستار رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. سرپرست مترجمان: حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس. جلد دوم صفحات ۵۴۱-۵۵۴.
- ↑ بلو، ژویس؛ باراک، ویسی (۱۳۸۷ب). دستور زبان کردی کرمانجی. ترجمهٔ علی بلخکانلو. تهران: ناشر مترجم
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۸۸). تاریخ زبان‌های ایرانی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- ↑ ویندفور، گرنوت ل. آربور، ان (۱۳۸۷). «ایرانی نوی غربی». ویراستار رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. سرپرست مترجمان حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس. جلد ۲، صص ۴۱۷-۴۳۳
- ↑ Asatrian, Garnik (2009). Prolegomena to the Study of the Kurds. Yerevan: Yerevan State University,BRILL
- ↑ Haig, Geoffrey & Matras, Yaron (2002). Kurdish Linguistics: a brief overview. Berlin: Sprachtypol. Uni. Forsch. (STUF)
- ↑ رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۹۴). دستور زبان کردی: گويش کرمانشاهی. تهران: هرمس. ص. مقدمه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۶۳-۹۲۰-۴.
- ↑ دبیرمقدم، ۱۳۹۲: ۶۰۱/۲.
- ↑ «بهادر، م. (۱۳۹۰). نحو کردی قصری بر مبنای دستور زایشی». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ فرهنگ کردی کرمانشاهی (کردی به فارسی)، علی‌اشرف درویشیان، تهران: نشر سهند، ۱۳۷۵
- ↑ رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۸۸). دستور زبان کردی کرمانشاهی. کرمانشاه: طاق‌بستان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۱۰-۱۴۷-۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران، ۱۳۸۰، صص ۵۴۸–۵۴۹
- ↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000,.
- ↑ Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) 1989,
- ↑ Kurdish language
- ↑ Kurdish language - Britannica Online Encyclopedia
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ دبیرمقدم، ۱۳۹۲: ۶۹۲/۲.
- ↑ دبیرمقدم، ۱۳۹۲: ۶۴۹/۲-۶۵۴.
- ↑ بخشی از مقدمۀ کتاب «واته‌ێ پێشه‌نان» نوشتۀ اکبر رضایی نویسنده کرمانشاهی.
- ↑ شعر "بیستون" از مجموعه شعر «هه‌ساره‌گه‌ێ خێاڵ» سرودهٔ کرم‌رضا فتاحیان شاعر کرمانشاهی
- ↑ رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۸۸). دستور زبان کردی کرمانشاهی. کرمانشاه: طاق‌بستان. ص. مقدمه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۱۰-۱۴۷-۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - ↑ آهنگرنژاد، جلیل. گلستان شعر و ادب کردی جنوبی
- ↑ "KERMANSHAH vii. Languages and Dialects – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org (به انگلیسی).
Kermāšāni enjoys high prestige in the province, especially the variety spoken in the inner city of Kermanshah. It was based on this contemporary urban variety that Partow Kermānšāhi composed verses and the nationally acclaimed singer Šahrām Nāẓeri sang his Kurdish songs.
پیوند به بیرون
کتاب‌شناسی
- محمد دبیرمقدم (۱۳۹۲)، «زبان کردی»، رده‌شناسی زبان‌های ایرانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ص. ۱۲۶۹