گویش‌های جنوبی کردی

کردی جنوبی
تلفظ:	[kuɾdi xwɑː ɾɪn] [kuɾdi hwɑː ɾeː n]
گویشگاه‌ها:	ایران عراق
شمار گویشوران:	دست‌کم ۳ میلیون نفر در ایران و ۲ میلیون نفر در عراق
خانواده:	هندواروپایی زبان هند و ایرانی زبان ایرانی    زبان ایرانی غربی     شمال غربی      زبان کردی       کردی جنوبی
کد زبان
ISO 639-1:	هیچ
ISO 639-2:	–
ISO 639-3:	sdh

گویشهای جنوبی کردی.

گویش‌های جنوبی کردی یا کردی کرمانجی جنوبی یکی از سه گروه زبانی، در تقسیم‌بندی زبان کردی هستند. گویش‌های زبان کردی را به: «گویش‌های شمالی کردی»، «گویش‌های مرکزی کردی» و «گویش‌های جنوبی کردی» تقسیم می‌کنند.

گویش‌های جنوبی کردی یا (جنوب شرقی) شامل تعداد زیادی از گویش‌های منفرد و متفاوت نظیر (کلهری، ایلامی، ملکشاهی، کلیایی، کرمانشاهی، بدره‌ای، شوهانی سنجابی و …) در استان‌های کرمانشاه، کردستان، ایلام در غرب ایران و نیز در شرق عراق می‌باشند. تمام این گونه‌های کردی جنوبی توسط گویشوران کردی جنوبی قابل فهم هستند.

امتداد این زبان شامل یک واکهٔ اضافی می‌شود؛ «ۊ» برای خط سورانی عربی‌پایه و «ü» برای خط کرمانجی لاتین‌پایهٔ آن استفاده می‌شود. برابر آن در زبان کردی جنوبی، [ʉ] است.

آوا	حرف لاتین	حرف عربی
[[|y:]]	ü	ۊ

لهجه‌ها

لهجه‌های زبان کردی جنوبی عبارتند از:

• کرمانشاهی-قصری: غالباً در غرب ایران، درون و اطراف شهر کرمانشاه و نیز شهر قصر شیرین به آن تکلم می‌شود.
• فیلی: منتسب به طایفهٔ فیلی است؛ همچنین پس از استان ایلام، با نام ایلامی شناخته می‌شود. این لهجه در شرق عراق در ناحیهٔ خانقین در استان دیاله در نزدیکی مرز ایران، و در غرب ایران در استان ایلام و بخش‌هایی از استان کرمانشاه، توسط کردهای فیلی تکلم می‌شود.
• گروسی-کلیایی
• ملکشاهی
• سنجابی-زنگنه‌ای
• لکی
• کلهری: منتسب به طایفهٔ کلهر است.
• کرندی: گویش شهر کرند و روستای حریر

کردی ایلامی

کردیایلامی از گویش‌های اصیل کردی است که در استان ایلام و جنوب کردستان عراق بدان تکلم می‌شود. یکی از گویش‌های جنوبی کردی است. که شامل لهجه‌های: ریزوندی، پاله‌ای، بدره‌ای، خزلی، ملکشاهی و… است.

دیاسپورای کردی جنوبی

در برخی دیگر از نقاط ایران نیز گروه‌های کرد زبانی وجود دارند که به گویش‌های کردی جنوبی سخن می‌گویند. برای نمونه می‌توان به کردهای عبدویی، دوانی و شوانکاره در استان فارس اشاره کرد. علاوه بر این در مازندران، قزوین، دماوند، قم و کرمان نیز گویشوران کردی جنوبی زندگی می‌کنند. برخی از این کردها حتی دارای گویش ویژهٔ خود هستند. به‌عنوان مثال کردان فارس به گویش‌هایی همچون کرونی، دوانی و عبدویی سخن می‌گویند که همگی جزوی از گویش‌های کردی جنوب هستند.

لکی

دانشنامه بریتانیکا لکی را نیز لهجه‌ای از زبان کردی نام می‌برد. و همه زبانشناسان و اکثریت منابع دیگر نیز لکی را در شاخه زبان‌های مرکزی کردی از شاخه زبان‌های ایرانی‌تبار غربی قرار داده‌اند. زبان لکی جز زبان‌های کردی جنوبی نیست بلکه جز زبان‌های مرکزی کردی است. لکی دارای لهجه‌ها و زیر لهجه‌هایی چون: عثمانوندی، جلالوندی، چغلوندی، کاکاوندی و… که در شهرستان هرسین، شهرستان صحنه، شهرستان کنگاور در استان کرمانشاه و شهرستان دلفان، شهرستان سلسله، شهرستان کوهدشت و بخش بیرانوند در استان لرستان، شهرستان دره شهر و عده‌ای از مردم شهرستان آبدانان در استان ایلام بدان تکلم می‌شود. باید اشاره داشت در برخی مناطق چون کوهدشت، خرم‌آباد و نهاوند جمعیتهای لک و لرمینجایی با هم در این جغرافیا زندگی می‌کنند. برخی منابع لکی را در زنجیره گویشی تدریجی فارسی-لری-کردی در میان لری و کردی قرار داده‌اند. اتنولوگ لکی را زیرشاخه چهارم زبان کردی طبقه‌بندی کرده‌است.

ارتباط با گویش‌های زبان لری

زبان لری خود زبانی مستقل از گویش‌های ایرانی جنوب غربی است. این زبان خود به دو دسته لری شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. ویژگی‌های زبان لری نشان می‌دهد هر چه از سوی میانه زاگرس به جنوب و کناره‌های خلیج فارس حرکت کنیم گویش‌وران لر به زبان فارسی بیشتر نزدیک می‌شوند و هر چه به سمت زاگرس میانی و شمالی و به‌طور خاص مناطق کرد زبان حرکت کنیم واژه‌ها و شباهت‌های واجی بیشتری میان گویش‌وران لر و گویش‌وران کرد خواهیم داشت و لری خرم‌آبادی نمونه‌ای از نزدیکترین گویش‌های لری به زبان کردی است. این گویش با لکی و کردی جنوبی به عنوان همسایگان قدیمی در عین تفاوت دارای قرابتهای زبانی بسیاری است. ۷۸ درصد واژگان میان لری خرم‌آبادی و لکی مشترک هستند. برای مثال در جنوب استان ایلام دو گویش لری خرم‌آبادی و لکی در کنار هم قرار گرفته‌است و تشخیص مرز هر زبان و گویش پیچیده‌است.

پرویز ناتل خانلری دسته‌بندی متفاوتی را دربارهٔ گویش‌های جنوبی کردی ارائه می‌دهد. نام کردی عاده به زبان مردمی اطلاق می‌شود که در سرزمین کوهستانی واقع در مغرب فلات ایران زندگی می‌کنند. زبان یا گویش کردی همه این نواحی یکسان نیست. اما زبانی که کردی خوانده می‌شود شامل گویش‌های متعددی است که هنوز با همه مطالعاتی که انجام گرفته دربارهٔ ساختمان و روابط آن‌ها با یکدیگر تحقیق دقیق و قطعی به عمل نیامده‌است. بر حسب عادت این گویش‌ها را به دو گروه اصلی تقسیم می‌کنند: یکی کرمانجی که خود به دو شعبه تقسیم می‌شود: شعبه شرقی یا مکری در سلیمانیه و سنندج، و شعبه غربی در دیار بکر و رضائیه و ایروان و ارزروم و شمال سوریه و شمال خراسان، گروه اصلی دیگر یا گروه جنوبی در منطقه کرمانشاه و ایلام.

ژویس بلو میعتقد است که گروه جنوبی زبان کردی از تعداد زیادی گویش‌های ناهمگون تشکیل شده که از این بین می‌توان به گویش کرمانشاهی (رایج در استان کرمانشاه)، گویش سنجابی، گویش کلهری، گویش لکی، گویش لری (متعلق به پشتکوه) و غیره اشاره کرد و در واقع نه تنها لکی بلکه بخشی از گویش‌های لری را نیز در زمرهٔ گویش‌های جنوبی کردی قرار می‌دهد.

فرق پنج گویش دیگر زبان کردی با کردی جنوبی

کردی جنوبی (کلهری)	کردی مرکزی (سورانی)	کردی کورمانجی	لکی	کردی زازاکی	کردی اورامی
م	من، ئه‌من	ئه‌ز، من	م	ئه‌ز، من	ئه‌من، من
ت	تۆ، ئه‌تۆ، ئه‌تو	تو، ته	تۆ	ت، تۆ	تۆ، ئه‌تۆ، تو
م/ که‌م	من/ئه‌من ئه‌که‌م/ده‌که‌م	ئه‌ز دکم	م مه‌که‌م (مهه‌م)	ئه‌ز که‌نا	ئه‌من/من که‌روو/مه‌که‌روو
م/ چم	من/ئه‌من ئه‌چم/ده‌چم	ئه‌ز دچم	م مه‌چم	ئه‌ز شه‌نا	ئه‌من، من لوو/مه‌لوو
فره	زۆر، فره	پڕ، زاف	فره	زاف	زۆر/فرا
وه‌ت	وت	گۆت، *بێت	ڤت	ڤات	ڤات/وات
ئیره‌نگه، ئیسه	ئێستا، هه‌نووکه	نها، نکا	ئیسگه، ئیسه	نکا	ئیسه
هات	هات-	هات-	هه‌ت-هات	ئامه-	ئامه-
هه‌نا، ده‌نگ	ده‌نگ، بانگ	ده‌نگ	هه‌نا، ده‌نگ	ڤه‌نگ	ده‌نگ
که‌لێن، گه‌ورا، قۊ، گه پ	گه‌وره	گر، مه‌زن	که‌ڵنگ	گرس	گه‌وره
وا	با	با	ڤا	ڤا	ڤا/وا
واران	باران، وه‌رشت	باران	ڤاران، ڤه‌شت	ڤاران	واران
گه‌ن، خه‌راو	خراپ	خراو	گه‌ن، پێس، خراو	خراب، خراڤ	خراب

جستارهای وابسته

• کلهری
• کردی ایلامی
• لکی
• کردی کرمانشاهی
• سنجابی
• گورانی
• ملکشاهی
• ادبیات کردی جنوبی
• ادبیات گورانی

پیوند به بیرون

• فرهنگستان زبان کردی
• ئایگاه اینترنتی فرهنگی ادبی ژیارکورد(به زبان کردی جنوبی)
• ویکی‌پدیای کردی جنوبی