کردی جنوبی

کردی جنوبی
کردی: کوردیی باشووری، کوردیی کەلھۆڕی، خوارین، خوارگ
زبان بومی در	شرق عراق, غرب ایران
شمار گویشوران	۳,۰۰۰,۰۰۰ در ایران  (۲۰۰۰)e18
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی زبان های کردی کردی جنوبی
سامانه نوشتاری	الفبای کردی, الفبای عربی (الفبای سورانی)
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	dh
گلاتولوگ	sout2640
زبان‌شناسی	58-AAA-c

کردی جنوبی شاخه‌ای از زبان کردی که خود گویش‌های مختلفی و مشابهی را در برمی‌گیرد. اگرچه گاه برای اشاره به همۀ‌این گویش‌ها (به جز لکی و گورانی) از عنوان کردی کلهری نیز استفاده می‌شود، اما با این وجود در اکثر رده‌بندی‌ها لکی نیز بخشی از کردی جنوبی به شمار می‌آید و درواقع لکی و کلهری دو شاخۀ اصلی کردی جنوبی به شمار می‌آیند. کردی جنوبی در ایران زبان اول کردهای استان‌های کرمانشاه، ایلام و شمال لرستان، و در عراق زبان اول کردهای استان دیاله، واسط و بغداد است.

برخی نظریات پیرامون کردی جنوبی

دیوید نیل مکنزی زبان‌شناس به هنگام پژوهش بر روی گویش‌های مختلف منطقۀ جنوب کردستان ایران، لهجه‌های گوناگون این منطقه همچون «اورامی، کندوله‌ای، کرمانشاهی و ...» را «پرشمار و جدا از یگدیگر» دانست، اما آن‌ها را زیر نام کلی «لهجه‌های جنوبی کردی» طبقه‌بندی کرد. گ. ب. آکوپف معتقد است که مکنزی به تفاوت میان لهجه، گویش و شیوۀ سخن توجه نمی‌کند و علاوه بر آن نسبت به پژوهش‌های بسیاری که قبل از او توسط زبان‌شناسان و کردشناسانی همچون گ. هورنله، رودیگر و پت دربارۀ «روندهای وحدت زبانی مردم جنوب کردستان» انجام شده بی‌تفاوت بوده‌است. همچنین باید اشاره کرد که مکنزی علیرغم این اظهار نظر دربارۀ جدایی‌های میان گویش‌های جنوب کردستان، آن‌ها را ذیل مفهوم «گویش گورانی» وحدت می‌دهد و گویش‌های جنوبی کردی را به گورانی منسوب می‌کند که در ادبیات نوشتاری کردی گورانی استوار شده‌است.

پ. لرخ با جمع‌بندی دیدگاه‌های پژوهشگران پیش از خود که به پژوهش بر روی گویش‌های منطقۀ جنوب کردستان پرداخته‌اند، یادآور می‌شود که گویش‌های شمالی و جنوبی کردی با یکدیگر تفاوت دارند، و علاوه بر آن هریک در حوزۀ رواج خود به بخش‌های محلی تقسیم شده و لهجه‌هایی را شکل می‌دهند که «بخش‌ها و شاخه‌های آن‌ها خویشاوندی نزدیکی با یکدیگر دارند» و «قبیله‌هایی که به بخش‌ها و شاخه‌های گوناگون یک گویش سخن می‌گویند، به آسانی یکدیگر را می‌فهمند».

لهجه‌ها

لهجه‌های زبان کردی جنوبی عبارتند از:

• کلهری: منتسب به ایل کلهر است.
• گروسی–کلیایی
• سنجابی–زنگنه‌ای
• کرمانشاهی–قصری: غالباً در غرب ایران، درون و اطراف شهر کرمانشاه و نیز شهر قصر شیرین به آن تکلم می‌شود.
• فیلی (ایلامی): منتسب به طایفهٔ فیلی است؛ همچنین پس از استان ایلام، با نام ایلامی شناخته می‌شود. این لهجه در شرق عراق در ناحیهٔ خانقین در استان دیاله در نزدیکی مرز ایران، و در غرب ایران در استان ایلام و بخش‌هایی از استان کرمانشاه، توسط کردهای فیلی تکلم می‌شود.
• ملکشاهی-ایلامی
• کرندی: گویش شهر کرند و روستای حریر
• لکی
• کردی شولی که جز لکی محسوب میشود.

لکی

نوشتار اصلی: زبان لکی

دانشنامه بریتانیکا، لکی را نیز لهجه‌ای از زبان کردی نام می‌برد.محمدامین زکی درکتاب زبده کرد و کردستان زبان کردها را هم ارض و مشابه با زبان تالشی دانسته است. آواشناسی و واج‌شناسی لکی کاملاً برابر با کردی جنوبی است و لکی – همچون کردی جنوبی – واکه‌های [øː] و [ʉ] را افزون بر سایر واکه‌ها که بین زبان‌های کردی یکسان هستند در جدول واکه‌های خود دارد. واکه‌های [øː] و [ʉ] تنها در گروه گویش‌های کردی جنوبی وجود دارد و با خاطر نشان کردن این که لکی هم این مصوت‌ها را دارد، می‌توان نتیجه گرفت که طبق آمار دانشنامه‌ی بریتانیکا، لکی یکی از گویش‌های کردی جنوبی است. لکی دارای لهجه‌ها و زیر لهجه‌هایی چون: عثمانوندی، جلالوندی، چغلوندی، کاکاوندی که در شهرستان هرسین، شهرستان صحنه، شهرستان کنگاور در استان کرمانشاه و شهرستان دلفان، شهرستان سلسله، شهرستان کوهدشت و بخش بیرانوند در استان لرستان، شهرستان دره شهر و عده‌ای از مردم شهرستان آبدانان در استان ایلام بدان تکلم می‌شود. باید اشاره داشت در برخی مناطق چون کوهدشت، خرم‌آباد و نهاوند جمعیتهای لک و لر با هم در این جغرافیا زندگی می‌کنند. برخی منابع لکی را در زنجیره گویشی تدریجی فارسی-لری-کردی در میان لری و کردی قرار داده‌اند. اتنولوگ لکی را زیرشاخه چهارم زبان کردی طبقه‌بندی کرده‌است.

و. دیتل کردشناس روس، بر اساس اسناد تاریخی مربوط به نیمۀ قرن نوزدهم لک‌ها و کردهای گوران را یکی دانسته، ولی همزمان می‌گوید که لک‌ها به دلیل جدا افتادن از گوران‌ها به تدریج نام‌های عشیره‌ای، زبان و آداب نیاکان خود را از دست می‌دهند. پ. لرخ نیز لک‌ها را کرد دانسته و می‌نویسد: «تیره‌های بسیاری از کردان، خویشتن را لک می‌نامند و به زبانی سخن می‌گویند که با گویش لری تفاوت دارد».

کردی ایلامی

نوشتار اصلی: کردی ایلامی

کردی ایلامی از گویش‌های اصیل کردی است که در استان ایلام و جنوب کردستان عراق بدان تکلم می‌شود. یکی از گویش‌های جنوبی کردی است. که شامل لهجه‌های: کلهری،ریزوندی، پاله‌ای، بدره‌ای، شوهانی، خزلی، ملکشاهی ،کُردی پهله ای و غیره است.

واج‌شناسی

نوشتار اصلی: واج‌شناسی کردی

آواشناسی و واج‌شناسی زبان‌های کردی از هر زبان به زبان دیگر فرق می‌کند؛ این رویداد بیشتر در گویش‌های کشورهای مختلف دیده می‌شود، ولی درباره‌ی کردی جنوبی صدق نمی‌کند. برای مثال گویشوران کردی جنوبی در عراق که بیشتر در استان دیاله زندگی می‌کنند، به‌علت پیوندهای عمیقی که با مردم شهرهای مرزی استان کرمانشاه و استان ایلام دارند، زبانشان با زبان سایر کردهای جنوبی که در ایران زندگی می‌کنند تفاوتی ندارد. پیوندهایی که بین کردهای جنوبی ایران و کردهای جنوبی عراق وجود دارد بیشتر نسبت‌های خویشاوندی است.

نمادهایی که الفبای آوانگاری بین‌المللی برای نگارش اصوات زبان کردی جنوبی به‌کار می‌رود در مطلب ذیل آمده‌است.

همخوان‌ها

نوشتار اصلی: واج‌شناسی کردی § همخوان‌ها

		لبی	لثوی		کامی		نرم‌کامی		ملازی		حلقی	چاکنای‌ای
			ساده	اطباق	ساده	شفوی	ساده	شفوی	ساده	شفوی
خیشومی		m	n		ɲ		ŋ
انسدادی	بی‌واک تنفسی	pʰ	tʰ		t͡ʃʰ		kʰ		qʰ
	بی‌واک غیرتنفسی	p	t		t͡ʃ		k	kʷ	q	qʷ		(ʔ)
	واک‌دار	b	d		d͡ʒ		g	ɡʷ
سایشی	بی‌واک	f	s	sˠ	ʃ		x	xʷ			(ħ)	h
	واک‌دار	v	z	zˠ	ʒ		(ɣ)	(ɣʷ)			(ʕ)
ناسوده			l	ɫ	j	ɥ		w
«ر» گونه			ɾ		r

• در زبان‌های کردی، واج‌های /kʷ/ و /gʷ/ وجود دارند که بازمانده از زبان نیاهندواروپایی هستند.
• /ɲ/ در کردی برابر با گروه‌واژه‌ی «gn» در زبان‌های فرانسوی و ایتالیایی است. این واج در زبان اسپانیایی هم موجود است ولی حرف مشخصی برایش نیست. واج /ɲ/ در یازده تا نوزده کلمه از زبان کردی جنوبی وجود دارد.
• در صورتی که تکیه بر روی همخوان بی‌واک انسدادی باشد، تنفسی می‌شود، در غیر این صورت، غیرتنفسی تلفظ می‌شود.

استثنائات

• اگر /d/ پس از یک واکه بیاید، به‌صورت /ð̞/ تلفظ می‌شود.
• اگر آواهای /k/ و /g/ بعد از واکه‌های /ɨ/، /ɛ/، /iː/، و /eː/ تلفظ بشوند، آوایشان به‌ترتیب به‌صورت‌های /c/ و /ɟ/ در می‌آید.
• /ħ، ɣ، ʕ/ غیربومی هستند و /ħ، ɣ/ به‌ترتیب /h، x/ هم تلفظ می‌شوند. /ʕ/ نیز فقط در وام‌واژه‌های عربی وجود دارد.

واکه‌ها

واکه‌هاس ساده‌ی کوتاه جلویی مرکزی پشتی بسته ɨ ʊ بسته‌میانی o بازمیانی ɛ باز a	واکه‌های مرکب جلویی‌شونده پشتی‌شونده o:j əw ɑ:j ɑ:w ɛj ɛw ɑ:ɥ :ɥɑ u:j ʉ:ɥ ɛɥ در میان نیم‌واکه‌های کردی جنوبی: [ɥ] نیم‌واکه‌ی [:ʉ]؛ [w] نیم‌واکه‌ی [ʊ] و [:u]؛ و [j] نیم‌واکه‌ی [:i] است. البته نیم‌واکه‌ی دیگری به‌شکل‌های [ȷ̈] یا [ɨ̯] در کردی وجود دارد که همانند برابرش در زبان کره‌ای است.
واکه‌های ساده‌ی کشیده جلویی مرکزی پشتی غیرگرد فشرده غیرگرد گردشده بسته iː ʉː uː بسته‌میانی eː øː oː باز ɑː

دیاسپورای کردی جنوبی

در برخی دیگر از نقاط ایران نیز گروه‌های کرد زبانی وجود دارند که به گویش‌های کردی جنوبی سخن می‌گویند. برای نمونه می‌توان به کردهای عبدویی، دوانی و شبانکاره در استان فارس اشاره کرد. علاوه بر این در مازندران، قزوین، دماوند، قم و کرمان نیز گویشوران کردی جنوبی زندگی می‌کنند. برخی از این کردها حتی دارای گویش ویژهٔ خود هستند. به‌عنوان مثال، کردهای فارس به گویش‌هایی همچون کرونی، دوانی و عبدویی سخن می‌گویند که همگی جزوی از گویش‌های کردی جنوبی هستند.

ارتباط با گویش‌های زبان لری

زبان لری خود زبانی مستقل از گویش‌های ایرانی جنوب غربی است. این زبان خود به دو دسته لری شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. ویژگی‌های زبان لری نشان می‌دهد هر چه از سوی میانه زاگرس به جنوب و کناره‌های خلیج فارس حرکت کنیم گویش‌وران لر به زبان فارسی بیشتر نزدیک می‌شوند و هر چه به سمت زاگرس میانی و شمالی و به‌طور خاص مناطق کرد زبان حرکت کنیم واژه‌ها و شباهت‌های واجی بیشتری میان گویش‌وران لر و گویش‌وران کرد خواهیم داشت و لری خرم‌آبادی نمونه‌ای از نزدیکترین گویش‌های لری به زبان کردی است. این گویش با لکی و کردی جنوبی به عنوان همسایگان قدیمی در عین تفاوت دارای قرابتهای زبانی بسیاری است. ۷۸ درصد واژگان میان لری خرم‌آبادی و لکی مشترک هستند. برای مثال در جنوب استان ایلام دو گویش لری خرم‌آبادی و لکی در کنار هم قرار گرفته‌است و تشخیص مرز هر زبان و گویش پیچیده‌است.

پرویز ناتل خانلری دسته‌بندی متفاوتی را دربارهٔ گویش‌های کردی جنوبی ارائه می‌دهد. نام کردی عاده به زبان مردمی اطلاق می‌شود که در سرزمین کوهستانی واقع در مغرب فلات ایران زندگی می‌کنند. زبان یا گویش کردی همه این نواحی یکسان نیست. اما زبانی که کردی خوانده می‌شود شامل گویش‌های متعددی است که هنوز با همه مطالعاتی که انجام گرفته دربارهٔ ساختمان و روابط آن‌ها با یکدیگر تحقیق دقیق و قطعی به عمل نیامده‌است. بر حسب عادت این گویش‌ها را به دو گروه اصلی تقسیم می‌کنند: یکی کرمانجی که خود به دو شعبه تقسیم می‌شود: شعبه شرقی یا مکری در سلیمانیه و سنندج، و شعبه غربی در دیار بکر و رضائیه و ایروان و ارزروم و شمال سوریه و شمال خراسان، گروه اصلی دیگر یا گروه جنوبی در منطقه کرمانشاه و ایلام.

ژویس بلو معتقد است که گروه جنوبی زبان کردی از تعداد زیادی گویش‌های ناهمگون تشکیل شده که از این بین می‌توان به گویش کرمانشاهی (رایج در استان کرمانشاه)، گویش سنجابی، گویش کلهری، گویش لکی، گویش لری (متعلق به پشتکوه) و غیره اشاره کرد و در واقع نه تنها لکی بلکه بخشی از گویش‌های لری را نیز در زمرهٔ گویش‌های جنوبی کردی قرار می‌دهد.

سامانه نوشتاری

نوشتار(های) وابسته: الفبای کردی

کردی جنوبی را با سایر الفباهایی که برای نوشتار کردی به‌کار می‌روند می‌توان نوشت. البته در کردی جنوبی واج‌های دیگری وجود دارند که در سایر دسته‌بندی‌های زبان کردی یافت نمی‌شوند. کردی جنوبی را اغلب با سه الفبای زیر می‌نویسند:

آوا	بین‌المللی	یکگیرتو	سورانی
[a]	—	—	ه
[ɑː]	A a	A a	ا
[b]	B b	B b	ب
[d]	D d	D d	د
[dʒ]	C c	J j	ج
[ɛ]	E e	E e	ه
[eː]	Ê ê	É é	ێ
[f]	F f	F f	ف
[g]	G g	G g	گ
[h]	H h	H h	ه
[ɥ]	Ü ü	Ù ù	ۊ
[ɨ]	I i	I i	ی
[iː]	Î î	Í í	ی
[j]	Y y	Y y	ی
[k]	K k	K k	ک
[l]	L l	L l	ل
[ɫ]	Ł ł	ll	ڵ
[m]	M m	M m	م
[n]	N n	N n	ن
[ɲ]	N n	N n	ن
[ŋ]	Ň ň	ng	نگ
[o]	—	—	—
[oː]	O o	O o	ۆ‎
[øː]	—	—	—
[p]	P p	P p	پ
[q]	Q q	Q q	ق
[ɾ]	R r	R r	ر
[r]	Ř ř	rr	ڕ‎
[s]	S s	S s	س
[ʃ]	Ş ş	sh	ش
[t]	T t	T t	ت
[tʃ]	Ç ç	C c	چ
[ʊ]	U u	U u	و
[uː]	Û û	Ú ú	وو
[ʉː]	Ü ü	Ù ù	ۊ
[v]	V v	V v	ڤ
[w]	W w	W w	و
[x]	X x	X x	خ
[z]	Z z	Z z	ز
[ʒ]	J j	jh	ژ

مقایسۀ پنج گویش دیگر زبان کردی با کردی جنوبی

کردی کلهری (جنوبی)	کردی سورانی (مرکزی)	کردی کرمانجی (شمالی)	لکی	کردی زازاکی	کردی گورانی (هورامی)
م	من، ئه‌من	ئه‌ز(فاعلی)، من(مفعولی)	م	ئه‌ز(فاعلی)، من(مفعولی)	ئه‌من، من
ت	تۆ، ئه‌تۆ، ئه‌تو	تو، ته	تۆ	ت، تۆ	تۆ، ئه‌تۆ، تو
م/ که‌م	من/ئه‌من ئه‌که‌م/ده‌که‌م	ئه‌ز دکم	م مه‌که‌م (مهه‌م)	ئه‌ز که‌نا	ئه‌من/من که‌روو/مه‌که‌روو
م/ چم	من/ئه‌من ئه‌چم/ده‌چم	ئه‌ز دچم	م مه‌چم	ئه‌ز شه‌نا	ئه‌من، من لوو/مه‌لوو
فره	زۆر، فره	پڕ، زاف	فره	زاف	زۆر/فرا
وه‌ت	وت	گۆت، *بێت	ڤت	ڤات	ڤات/وات
ئیره‌نگه، ئیسه	ئێستا، هه‌نووکه	نها، نکا	ئیسگه، ئیسه	نکا	ئیسه
هات	هات-	هات-	هه‌ت-هات	ئامه-	ئامه-
هه‌نا، ده‌نگ	ده‌نگ، بانگ	ده‌نگ	هه‌نا، ده‌نگ	ڤه‌نگ	ده‌نگ
که‌لێن، گه‌ورا، قۊ، گه پ	گه‌وره	گر، مه‌زن	که‌ڵنگ	گرس	گه‌وره
وا	با	با	ڤا	ڤا	ڤا/وا
واران	باران، وه‌رشت	باران	ڤاران، ڤه‌شت	ڤاران	واران
گه‌ن، خه‌راو	خراپ	خراو	گه‌ن، پێس، خراو	خراب، خراڤ	خراب

جستارهای وابسته

• کلهری
• کردی ایلامی
• لکی
• کردی کرمانشاهی
• سنجابی
• گورانی
• ملکشاهی
• ادبیات کردی جنوبی
• ادبیات گورانی

پیوند به بیرون

• فرهنگستان زبان کردی
• ئایگاه اینترنتی فرهنگی ادبی ژیارکورد(به زبان کردی جنوبی)
• ویکی‌پدیای کردی جنوبی