شهرستان خلخال

خلخال
نقشه شهرستان خلخال
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	اردبیل
مرکز شهرستان	شهر خلخال
سایر شهرها	خلخال، هشجین ،کلور
بخش‌ها	مرکزی ،خورش رستم، شاهرود
سال تأسیس	۱۳۲۵
نام‌های پیشین	هروآباد
مردم
جمعیت	۸۶٬۷۳۱ نفر
مذهب	شیعه، سنی
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا	۱۸۴۳
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۷º
بارش سالانه	۲۸۹میلیمتر
داده‌های دیگر
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۴۵
وبگاه	فرمانداری خلخال

شهرستان خلخال با قدمت ۱۲۰۰۰ ساله در جنوب استان اردبیل واقع شده‌است و مرکز آن شهر خلخال است. شهرستان خلخال سومین شهر بزرگ استان اردبیل بعد از شهر اردبیل و مشگین شهر است. وسعت آن ۳۹۸۰ کیلومتر مربع است.

این شهرستان از طرف شمال به شهرستان کوثر از طرف شرق به شهرستان تالش در استان گیلان از طرف جنوب به شهرستان طارم در استان زنجان و از طرف مغرب به شهرستان میانه حدود می‌شود و از طریق فیروزآباد ۱۰۵ کیلومتر با میانه فاصله دارد. شهرستان خلخال در ۴۸ درجه و۳۲ دقیقه طول جغرافیایی و۳۷ دقیقه و۳۷ درجه عرض جغرافیایی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته‌است.

نام قدیمی و اصلی خلخال، هیرو می‌باشد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نام خلخال در مجلس شورای ملی تصویب و به کار برده شد.

خلخال به منطقه وسیعی اطلاق می‌شده که شامل مناطق کاغذکنان میانه، ترک، آقکند وآچاچی میانه، بخش‌های جنوبی نیر و اردبیل بود. این مناطق به مرور زمان با گذشت در تغییر و تحول‌های سیاسی هرکدام به نحوی از خلخال جدا و به شهرستان‌های اطراف واگذار شده‌اند. مرکز خالخال در دوره‌های مختلف با فاصله کم مکانی متغیر بوده، آخرین مرکز حکومتی خانات خالخال شهر هرو (یا هرووُ یا هیرو یا هرو یا هروآباد) بوده که همزمان با تغییر اسم خالخال به خلخال بعد از انقلاب، نام هروآباد هم به خلخال تغیر کرد و در حال حاضر هرو با نام جدید خلخال همچنان مرکز این شهرستان است.

جمعیت

برابر با سرشماری سال ۱۳۹۵ شهرستان خلخال ۸۶۷۳۱ نفر جمعیت داشت. بر اساس این سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ شهرستان خلخال دارای ۸۶۷۳۱ نفر جمعت بوده‌است. در آبان ماه ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان ۸۶۷۳۱ نفر بوده‌است که از این تعداد ۵۵ درصد در نقاط شهری و ۴۵ درصد در نقاط روستایی سکونت داشته و بقیه غیر ساکن بوده‌اند. در آبان ماه ۱۳۹۵، از ۸۶۷۳۱ نفر جمعیت، ۴۳۷۹۱ نفر مرد و ۴۲۹۴۰ نفر زن بوده‌اند که در نتیجه، نسبت جنسی برابر ۱۰۲ به‌دست می‌آید. به عبارت دیگر، در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۲ نفر مرد وجود داشته‌است. این نسبت برای اطفال کمتر از یکساله ۱۰۳ و برای بزرگسالان (۶۵ ساله و بیشتر) ۱۰۴ بوده‌است. از کل جمعیت، ۲۲ درصد در گروه سنی کمتر از ۱۵ ساله، ۶۸ درصد در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ ساله و ۱۰ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بیش‌تر قرار داشته‌اند. شهرستان خلخال دارای ۲۶۷۷۹ خانوار بوده که از این تعداد خانوار ۱۴۰۴۲ خانوار شهری و ۱۲۷۱۷ خانوار روستایی بوده‌اند.

سهم جمعیت شهرستان خلخال از جمعیت کل استان در سال ۱۳۹۵ برابر ۸/۶ درصد وسهم جمعیت شهری و روستایی این شهرستان از جمعیت شهری و روستایی کل استان به ترتیب برابر ۷/۲ درصد و ۱۱/۴ درصد بوده‌است.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی شهرستان خلخال
  • دهستان خانندبیل شرقی
  • دهستان خانندبیل غربی
  • دهستان سنجبد شرقی

شهرها: خلخال

• بخش خورش رستم
  • دهستان خورش رستم جنوبی
  • دهستان خورش رستم شمالی

شهرها: هشجین

• بخش شاهرود شهرستان خلخال
  • دهستان پلنگا
  • دهستان شال
  • دهستان شاهرود

شهرها: کلور

وسعت، شهرستان خلخال تا دوره قاجار فراتراز این نقشه بوده که در دوره قاجار طی حکم حکومتی منطقه طارم ازخلخال جدا و به شهرستان زنجان واگذار گردیده، در انقلاب سفید شاه و با قانون آخارباخار مرزهای خلخال از سمت شرق محدود تر شده تا جای که از نزدیکی‌های دهستان خرجگیل تالش به گردنه الماس و کرمان محدود شده و از سمت غرب بخش‌های تَرک و روستاهای اطراف به شهرستان سراب واگذار شده

پس از انقلاب اسلامی ایران بخش بزرگی از خلخال به اسم کاغذکنان به دلیل نبود یک پل بر روی رودخانه قزل اوزن از خلخال جدا و به شهرستان میانه واگذار شد درسال ۱۳۷۵ بخش سنجید از خلخال جدا شده و بصورت شهرستان جدید و بانام شهرستان کوثر تشکیل شد

با این تغییرات در طول دو قرن اخیر مرزهای کنونی خلخال شکل گرفت

زبان و گویش

زبان بیشتر مردم شهر خلخال ترکی آذربایجانی می‌باشد. با این‌حال زبان تاتی عمدتاً در بخش خورش رستم (روستای کجل)، بخش شاهرود و همچنین زبان تاتی که در روستای کجل صحبت می‌شود.

زبان تالشی که یکی از زبان‌های منحصر به فرد و باستانی می‌باشد در بیشتر بخش شاهرود و قسمتی از بخش خورش رستم (روستاهای کجل، دیز و کرنق) خلخال رواج دارد. گروهی از مردم تات در بخش شاهرود خلخال زندگی می‌کنند، زبان تاتی شباهت زیادی به زبان‌های تالشی و گیلکی دارد. زبان تاتی که یکی از زبان‌های منحصر به فرد و باستانی می‌باشد در بیشتر بخش شاهرود و قسمتی از بخش خورش رستم (روستاهای کجل و کرنق) خلخال رواج دارد. گروهی از مردم تات در بخش شاهرود خلخال زندگی می‌کنند، زبان تاتی شباهت زیادی به زبان‌های تالشی و گیلکی دارد.

امیل بئر در مورد زبان تاتی مردم شاهرود خلخال می‌گوید: «ناحیه دومی که در خلخال به واسطه روابط شخصی جلب نظر مرا نمود، شاهرود خلخال در جنوب شرقی آذربایجان بود. این زبان نیز که اهالی آن، آن را تات می‌خوانند از نظر علم زبان، فوقالعاده جالب توجه است. عده ای که این زبان را صحبت می‌کنند به درجات زیادتر از عده‌ای است که زبان هرزندی را صحبت می‌نمایند. این زبان در قراء دیگر، خلخال خارج از حدود شاهرود و در بعضی از قراء ناحیه زنجان نیز صحبت می‌شود. این زبان قوی‌ترین تحمل‌ها را در مقابل نفوذ زبان ترکی نشان داده‌است و علت آن این است که روابط اهالی، این ناحیه بیشتر با اهالی نواحی کوه البرز (گیلان و طالش) است که زبان آرین را صحبت می‌کنند. لیکن به طوری که دیده می‌شود در این ناحیه نیز یک قریه بعد از دیگری در تحت نفوذ ترکی می‌رود؛ مثلاً اهالی خمیس که در پنجاه سال قبل زبان تاتی صحبت می‌کردند امروز به واسطه رابطه با هیروآباد که اهالی آن ترکی صحبت می‌کنند، عموماً ترکی حرف می‌زنند.»

از روستاهای تات‌زبان بخش شاهرود می‌توان به لرد،اسبو، اسکستان، درو، شال، کرین، گیلوان، طهارم دشت، خانقاه گیلوان، کهل، دیلمده و گلوزان اشاره کرد. شهر کلور نیز از شهرهای تات‌زبان و مرکز بخش شاهرود است. زبان چند شهر و روستای این شهرستان کردی کرمانجی است

هنرهای دستی

از میان هنرهای دستی معروف این شهرستان می‌توان به تهیه شال، جاجیم‌های ابریشمی و پشمی، گلیم بافی، پلاس،لباس محلی ویژه بانوان روستای لرد، لباس‌های پشمی و کرکی و بافت مسند اشاره نمود. متأسفانه بعد از متروک شدن نوغان داری (پرورش کرم ابریشم) بافت جاجیم‌های ابریشمی نیز متروک شد و حالا در هر کجا جاجیم‌های خلخال پیدا شود باید آن را جزو اشیای عتیقه محسوب نمود. شال پشمی خلخال که قسمت عمده آن در بخش شاهرود تهیه می‌شود از صادرات مهم خلخال بوده که آن هم فعلاً کاهش یافته‌است. بافت گلیم و مسند نیز در خلخال رواج دارد. در این منطقه گاه مسندهای بسیار نفیس دیده می‌شود که هنرمندان خلخالی آن را به صورت برجسته می‌بافند.

جاذبه‌های طبیعی

آبشارسیبیه خانی (روستای گردشگری لرد) طولانی ترین آبشار ایران

• روستای گردشگری لرد در بخش شاهرود همراه با جاذبه های بی نظیر مانند چشمه های متعدد و معجزه آسا نظیر چشمه و آبشار سیبیه خانی،غار سنگی کوخول عنبر،باغ های متنوع میوه و بقعه امامزاده محمد
• روستاهای آلهاشمین (سفلی و علیا) همراه با جادهٔ چشم‌نواز، چمنزار وسیع و معروف، چشمه‌های بهشتی، باغات دیدنی و امامزادگان آلهاشمین
• چشمه باش بولاقی در روستای وارث آباد، بهترین نوع آب معدنی در خلخال است.
• چشمه قرخ بلاغ (بیوک گوز) در روستای کلی
• رودخانه قزل اوزن نیز از کنار روستای نیمه ائیل جاریست.
• رودخانه گوجلی (گوژلی) چای در روستای کلی
• آب چشمه ای که سنگ کلیه و مثانه را دفع می‌کند در روستای کلی به سمت آلهاشم
• طبیعت زیبا و بکر آلچا بلاغ در روستای کلی
• چشمه آب سرد میرعادل (یا به زبان ساکنین محلی بیلدیر) که در روستای اندبیل واقع شده‌است.
• گردنه‌های معروف الماس مجره در مسیر خلخال - اسالم
• چشمه آب سرد ازناو که در روستای خوجین واقع شده‌است.
• آبشار نره گر
• مسیر قدیم خلخال از روستای مجره به گیلان - گیلان
• ایشیغلار در روستای زادیه سادات با مدیریت جدید

• غار باستانی معروف ازناو (ازنو مسجدی) روستای مجره
• امتداد جاده اسالم به روستای مجره و شهر خلخال
• از جمله ییلاق‌های معرف خلخال ییلاقی به نام سردول که در روستای وهرآورد قرار دارد و ییلاق تابستانی طایفه‌های گوناگون از ایل شاهسون از چندین دهات اطراف و حتی از تالش گیلان است.
• طبیعت زیبای روستای کلی
• فنا رود در روستای خوجین
• حاجت بولاغی (ائلر باغی)
• آبگرم روستای گرمخانه
• باغ عسگری در روستای زاویه
• آبشار قاراگوش قیه سی و گور گور در روستای کلی
  

  آبشار قارا قوش قیسی در روستای کلی
  

  آبشار قاراگوش قیه سی در روستای کلی
• طبیعت زیبای روستای آل هاشم گیلوان
  

  یک سراسرنما از شهر خلخال.
• دریاچه قارا گول در بالای کوهای روستای وارث آباد
• قلعه باستانی یمن در شمال روستای خللر گیلوان

اقلیم و آب و هوا

شهرستان خلخال یک منطقه کوهستانی است که ارتفاع آن از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش می‌یابد.

رشته کوه‌های تالش در شرق آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است که مانند سدی میان دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان قرار گرفته‌است به‌طوری‌که بر خلاف دامنه‌های شرق در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و چشمگیری دیده نمی‌شود.

در این شهرستان رود مهم قزل‌اوزن و شاخه‌های آن مانند شاهرود آرپاچای و شنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و سرانجام به دریای خزر می‌ریزد.این منطقه از لحاظ آب وهوا دارای تابستان‌های معتدل و رمستان‌های سرد است.

به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی و شرایط کوهستانی این منطقه دارای جالب ترین منابع آب‌های گرم معدنی است که مهم‌ترین آن‌ها آب گرم معدنی گیوی سویی در دهستان سنجبد در فاصله شهرهای گیوی و خلخال می‌باشد مقدار بارندگی سالانه خلخال حدود ۲۸۰میلی‌متر می‌باشد.

طبیعت بهاری روستای گردشگری لرد در بخش شاهرود

صنایع و معادن

مهم‌ترین صنایع شهرستان خلخال را صنایع دستی تشکیل می‌دهند. شهرستان خلخال یکی از مراکز مهم صنایع دستی استان اردبیل و نیز کل کشور محسوب می‌شود. انواع جاجیم، گلیم، اشیای منبت کاری شده و صنایع چوبی از عمده‌ترین صنایع دستی این شهرستان است. جاجیم بافی در اکثر روستاهای ایران به ویژه اغلب روستاهای آذربایجان مرسوم است و در هر منطقه دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد در شهرستان خلخال جاجیم دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد. در گذشته جاجیم مناسب‌ترین چیزی بود که مردم منطقه روی کرسی می‌انداختند که در این میان جاجیم چیچکلمه CHICHAKLAMEH با ترکیبی از رنگ‌های متنوع و نقوش لوزی داخل الوان راه راه آن در ده و شهر از همه مشهور بود با متروک شدن کرسی زغالی بافت و مصرف جاجیم در شهرها و حتی در شهرستان‌های دور و نزدیک نیز به فراموشی می‌رفت ولی روستاییان طبق عادت قدیمی مناسب‌ترین روانداز کرسی زمستانی را رها نساخته‌اند.

کشاورزی و دامداری

شغل اصلی مردم این منطقه کشاورزی، دامداری و پرورش زنبور عسل است. به‌طورکلی خلخال از مناطق کشاورزی، باغ داری و دام پروری استان اردبیل است و محصولات عمده اش گندم، جو و حبوبات، برنج، گردو، سیب، گلابی، انگور و پنبه‌است. خلخال به لحاظ داشتن مراتع نسبتاً خوب از دامداری پیشرفته‌ای برخوردار است و انواع فرآورده‌های شیری از قبیل: خامه، ماست، کره و پنیر و… هم چنین پشم، پوست و عسل از عمده‌ترین تولیدات دامی این منطقه به‌شمار می‌آیند.

پیوند به بیرون

• وب سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد خلخال