روحانی‌گرایی در ایران

دو روحانی در ایران. روحانیت در ایران دارای جایگاه دینی-سیاسی است.

روحانی‌گرایی در ایران (همچنین اشاره می‌شود با: آخوندگرایی، دین‌یارگرایی، روحانیت در ایران) اشاره دارد به استفاده از یک دین‌یار یا متخصص دین، در اموری فراگیر همانند امور اجتماعی، امور سیاسی و فرهنگی در کشور ایران.

با این حال، روحانی‌گرایی در ایران معمولاً به گرفتن پست‌های دولتی و کشوری توسط روحانیون و دین‌یارها اشاره دارد. ایران هم‌اکنون دارای روحانی‌گرایی است و حکومت آن، جمهوری اسلامی است. از دوران صفوی، روحانیت به شکلی جدی وارد ایران شد با این حال، این کشور به شکلی جدی، از دوران قاجاریان به روحانی‌گرایی روی آورده‌است و از نظر تاریخی، پیش از آن سابقه نداشته‌است. هرچند رئیس‌جمهوری سابق ایران، اعلام کرده‌است که روحانی‌گرایی در ایران به هزار سال پیش بر می‌گردد.

شمار زیادی از اندیشمندان مسلمان و برخی روحانیون، با دخالت روحانیت و دین در حکومت مخالفت کرده و این دخالت باعث فساد و آسیب‌های اجتماعی اعلام شده‌است.

ستیز با روحانی‌گرایی در ایران

برخی از مخالفین روحانی‌گرایی در ایران، حتی پا را از جلوگیری از روحانی‌گرایی، فراتر گذاشته و معتقدند که حتی روحانیانی که در حاشیه و مشغول کار خود هستند نیز مضر و برای جامعه خطرناک هستند. یکی از مخالفین سرشناس، عیناً این جملات را بیان کرده‌است: «مهم این نیست که روحانیون در حاشیه باشند یا بر مسند(در قدرت). در حاشیه باشند، با هر پدیده نو مخالفت می‌کنند زیرا این نهاد بر اساس کهنگی تاریخی شکل گرفته‌است. اگر بر مسند باشند با استفاده از دین می‌کشند، شلاق می‌زنند، حبس می‌کنند، اموال مردم را می‌گیرند و مردم را از خانه و سرزمین خود آواره می‌کنند.»

در آبان ۱۳۹۹، فیلم جدیدی از رابطه جنسی یک روحانی در ایران منتشر شد که او را در حال انجام اعمال همجنس‌گرایانه در خودرو نشان می‌داد. این درحالی بود که روحانیت ایران پیش‌تر، چنین اعمالی را نهی کرده بود. این ویدئو واکنش‌های بسیاری گرفت و به عنوان نمونه در بازنشر اینستاگرامی ویدئو، نظرات مردم شامل هشتگ #تا_آخوند_کفن_نشود_این_وطن_وطن_نشود می‌شد. برخی به احتمال گسترده بودن همجنسگرایی در حوزه‌های علمیه ایران اشاره داشتند. تنها تا یک روز پس از انتشار ویدئو، نظری همانند: "یا علی گفتیم و گی آغاز شد"، بیش از ۱۰ هزار لایک دریافت کرده بود.

دیدگاه‌های پیرامون

افراد سرشناس

سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران

• سید علی خامنه‌ای: «در داخل کشور توجهی که امروز نسبت به مسائل دینی و روحانیت وجود دارد، با گذشته و قبل از انقلاب اسلامی، قابل مقایسه نیست؛ این تصور که مردم در نقاط مختلف دنیا نسبت به معارف دینی رویگردان شده‌اند، تصور غلطی است بلکه اقبال به این معارف بیشتر شده‌است».
• محمد نوری‌زاد، فعال سیاسی، کارشناس و روزنامه‌نگار ایرانی اعلام کرده‌است که: روحانی کسی است که از راه دین و سخن گفتن از مرام و عقیده نان می‌خورد. به نظر وی «جمع بسیاری از آنان -روحانیون- با خرافات نگاه مردم را به سمت خود شکل می‌دهند».
• مجید انصاری، روحانی و سیاست‌مدار، معتقد است اصل انقلاب ۱۳۵۷ این نبوده‌است که روحانیون در جزئیات زندگی مردم ایران، حجاب، موسیقی و ورزش دخالت کنند و قرار بوده‌است که ورودشان به سیاست حداقلی باشد. او همچنین «خود دین‌پنداری» را آفت مسئولین نظام جمهوری اسلامی ایران دانست.

رسانه‌ها

• رادیو فردا در مطلبی اعلام کرده‌است که نهاد دین و روحانیت قدرت کامل را در کشوری -منظور ایران- با ثروت‌های بزرگ طبیعی به دست گرفته‌اند. این رسانه با اشاره به جنایات علیه بشریت در ایران و مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران، از روحانیون و نظام مورد حمایت آنان ایراد گرفته‌است. این رسانه در ادامه اعلام کرد: «تناقض بزرگ در جامعه ایران شکاف آشکار میان حضور گسترده دین و نشانه‌های آن در همه عرصه‌های زندگی جامعه و همزمان گسترش بی‌اخلاقی، فساد و دروغ است. روحانیت شب و روز در حال موعظه کردن مردم است». این رسانه از عدم توجه حکومت و روحانیون به فساد و اختلاس‌ها انتقاد کرده و دین در ایران را نقابی برای ریاکاری و همنوایی با معنویت دولتی دانسته‌است.

دخالت روحانیون در امور دیگر

برخی دخالت روحانیون ایرانی در امور دیگر را دارای پیشینه دانسته‌اند. حسین نوری همدانی، دربارهٔ دخالت روحانیون در سیاست گفت: «امروز متأسفانه زمزمه‌هایی از بعضی‌ها به گوش می‌رسد که خواهان عدم دخالت علما و روحانیون در مسائل روز سیاسی هستند. چرا حوزه را از نظام اسلامی -منظور حکومت وقت ایران- مستقل کنیم؟ نظامی که برآمده از حوزه است، نظامی که بنیانگذارش از حوزه است، متون و شناسنامه آن در دنیا از فرهنگ اهل بیت علیهم السلام است؛ پس حوزه باید از اصل نظام اسلامی دفاع کند و آن را تقویت کند». او همچنین ولایت فقیه را کارآمدترین و جامع‌ترین نظام برای اداره یک کشور دانست.

دخالت در بخش پزشکی

در دوران همه‌گیری کرونا در ایران، گروهی از روحانی‌های ایرانی در تظاهراتی خواستار خروج سازمان جهانی بهداشت از «نظام تصمیم‌گیری کشور (ایران)» شدند. آنها در پلاکاردهایی نوشته‌بودند: «نه به واکسن داخلی، نه به واکسن خارجی» و «ما خودمان واکسن امام کاظم داریم». در ادامه، همچنین روحانی عضو جامعهٔ مدرسین قم با گفتن اینکه «خرید واکسن کرونا از انگلیس و آمریکا عقلانی نیست»، افزود: «منطق پزشکی، بهداشت و سلامت اقتضا می‌کند که نسبت به عدم خرید از این کشورها قاطع باشیم».

تأثیر بر ایران

بودجه کشوری و روحانیون

امروزه بخش قابل توجهی از منابع مالی ایران، صرف دیوانسالاری دینی می‌شود. هزینه‌های بسیاری نیز در جهت تبلیغات سیاسی و فراهم کردن زمینه‌ها برای تمامیت‌خواهی حکومتی انجام می‌شود. همچنین تنها یک یا چند نهاد از دولت چنین بودجه‌ای طلب نمی‌کنند. همهٔ نهادهای ایران، در حوزه دین هزینه می‌کنند؛ شهرداری‌ها، وزارتخانه‌ها و نهادهای مختلف تحت نظر رهبری بودجه‌ای مرتبط دریافت می‌کنند. میزان و تأثیر این بودجه، از طریق تعداد نهادهای دینی، تعداد طلاب، میزان استخدام روحانیون در دستگاه‌های دولتی و مقایسه روحانیون با دیگر اهل کسب و کار بر حسب واحد جمعیت مشخص می‌شود. همچنین رادیو فردا، که رسانه‌ای مخالف حکومت ایران شناخته می‌شود، معتقد است روحانیون از طریق حکومت به کارهای پرسود اقتصادی وارد می‌شوند و اعلام کرده‌است: «بخش بزرگی از روحانیون، فقها و مراجع تقلید که می‌بایست پیشوایان اخلاقی جامعه باشند، خود به برکت حکومت اسلامی و رانت‌خواری به کارهای پرسود اقتصادی روی آورده‌اند و با دفاع از سیاست‌های حکومت دینی در بی‌اخلاقی‌های موجود مشارکت می‌کنند».

آمار روحانیون

شیعه

در سال ۱۳۹۵، روحانیون مشغول به تحصیل در حوزه‌های علمیه بانوان بیش از ۷۰ هزار و فارغ التحصیلان آنها نیز ۹۰ هزار نفر بوده‌اند. ۱۰ هزار نفر مبلغ و ۲۷ هزار روحانی زن برای حضور در فضای مجازی نیز در این سال تربیت شدند. بر اساس تخمین‌ها، حدود ۱۵۰ هزار طلبه مرد در سراسر کشور، در این سال مشغول به تحصیل بودند.

سرانه روحانی

به گزارش بی‌بی‌سی در سال ۲۰۱۸، یک روحانی به ازای هر ۲۰۰ نفر جمعیت در ایران وجود دارد.

کاریابی دولتی برای روحانیون

بنا بر آمار سال ۱۳۹۲، بیش از ۷۰ هزار روحانی از دستگاه‌های گوناگون فرهنگی ایران، با هدف رفع شبهات دینی و فعالیت‌های تبلیغی به مدارس این کشور اعزام شدند. در سال ۱۳۹۱ نیز بیش از ۱۳ میلیون نفر ساعت، برای بیشتر از ۱۵۰ هزار فرهنگی، دوره آموزشی اخلاق دینی برگزار شد. بنا بر آمار همین سال‌ها، در هر اداره دولتی و کشوری، یک روحانی برای اقامه نماز وجود دارد که از دولت حقوق دریافت می‌کند. در بخش آموزشی، نظیر آموزش و پرورش نیز ده‌ها هزار روحانی به عنوان اقامه کننده نماز، مبلغ، آموزگار و استاد معارف مشغول به کار هستند. تنها در یک گزارش اشاره شد که ۱۸ هزار روحانی در آموزش و پرورش استخدام خواهند شد. همچنین روحانیون در صورت بالارفتن سن نیز می‌توانند همچنان مشغول به کار و داشتن درآمد باشند.

پیشینه

انقلاب مشروطه

• ترور ناصرالدین شاه به دست میرزا رضای کرمانی، از مریدان سید جمال‌الدین اسدآبادی و به دستور او
• برکناری امین السلطان از صدارت مظفرالدین شاه با مخالفت و مبارزهٔ سیدعبدالله بهبهانی و شیخ فضل‌الله نوری
• تخریب ساختمان بانک استقراضی روس در بازار تهران (که در زمین وقفی ساخته شده بود) به فرماندهی محمد واعظ
• مهاجرت و تحصن علما در زاویه حضرت عبدالعظیم که در تاریخ مشروطه به «هجرت صغری» معروف است
• تظاهرات سال ۱۳۲۴ که موجب تقابل جدی دولت عین‌الدوله با مردم شد و به جمعه خونین معروف است
• مهاجرت سه هزار نفر از روحانیون شیعه که به «هجرت کبری» معروف شده و منجر به صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه و مشروطیت اول شد.
• نبرد آزادیخواهان تبریز با قوای روسیه به فرماندهی روحانیون در ماجرای اولتیماتوم روسیه و قضیه مورگان شوستر

پهلوی

با روی کار آمدن رضا شاه و آغاز سلطنت دودمان پهلوی، قیام‌های مذهبی برای مدتی طولانی دچار وقفه شدند. مهمترین واقعه سیاسی-مذهبی در این دوره از تاریخ معاصر ایران، قیام مسجد گوهرشاد بود که به فرمان سید عبدالله شیرازی در اعتراض به لباس متحدالشکل رضاخانی در تابستان ۱۳۱۴ به وقوع پیوست. این قیام با خشونت قوای دولتی و به توپ بستن مسجد خاتمه یافت و طی آن قریب دوهزار نفر کشته شدند.

پس از واقعه مسجد گوهرشاد، تا سال ۱۳۲۸ عملاً مذهب نقش زیادی در سیاست ایران نداشت. در آبان‌ماه این سال، عبدالحسین هژیر، وزیر دربار محمدرضا پهلوی در مسجد سپهسالار کشته شد. این قتل توسط یکی از اعضای جمعیت فدائیان اسلام انجام شد. در بهمن ماه سال بعد، میتینگ بزرگی در مسجد شاه تهران و در حمایت از ملی شدن صنعت نفت برگزار شد. تنها چهل روز بعد سپهبد رزم‌آرا در همین مسجد (بازهم توسط فدائیان) کشته شد. این واقعه به ملی شدن صنعت نفت در ایران منتهی شد.

جمهوری اسلامی

با انقلاب ۱۳۵۷، که روحانیون مهم‌ترین نقش را در آن داشتند، ایران به شکل کلی تغییر کرد و نظام حاکم آن به جمهوری اسلامی تغییر یافت. روحانیون و هواداران آنان در این نظام پست‌های مهم دولتی و کشوری گرفته و می‌توانند در امور دیگر کشور نیز دخالت داشته باشند.

پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران روحانی ممکن بود قاضی یا محضردار باشد، اما پس از این انقلاب کمتر شغلی، در ایران، می‌توان یافت که روحانیت در آن نقشی نداشته باشد. از کارخانه و نیروگاه برق و پتروشیمی گرفته تا ارتش و ادارات دولتی و دانشگاه‌ها و تیم‌های ورزشی، روحانیت به شکل نهادی و نظام‌مند حضور داشته‌است. روحانیت با عناوین و نامهایی همچون نمایندگی ولی‌فقیه یا نام‌های دیگر بر مدیریت کارها و پرسنل اکثر سازمان‌های فرهنگی، نظامی، اقتصادی و سیاسی حضور داشته‌است.

جستارهای وابسته

• فهرست فقیهان شیعه دوازده‌امامی ایرانی
• روحانی‌گرایی

منابع

منابع کلی مقاله

1. ISNA
2. انصاری: قرار بود ورود روحانیت به سیاست حداقل باشد
3. دخالت دین در حکومت و ولایت فقیه: آنتی تز انقلاب مشروطیت
4. حکومت دینی در ایران چه فایده‌ای دارد؟
5. خاتمی

پیوند به بیرون

• یک گزارش از بی‌بی‌سی فارسی (در فارسی)
• نقش و دخالت روحانیان شیعه در سیاست و حکومت ایران (در فارسی)
• تجاوز جنسی روحانی یک روستا به دختر ۱۱ ساله در کرمانشاه (در فارسی)
• روحانیت نقش اثر گذار خود را در بیان ارزش‌های انقلاب به خوبی ایفا کرده‌است (در فارسی)