اصفهان

برای دیگر کاربردها، اصفهان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

اصفهان
جهت عقربه‌های ساعت از بالا: میدان نقش جهان، برج‌های مرکز خرید قلب شهر اصفهان، نمایی از سی‌وسه‌پل، چهل‌ستون، پل خواجو، آکواریوم اصفهان، باغ گل‌های اصفهان، ورزشگاه نقش جهان، شهر اصفهان
کشور	ایران
استان	اصفهان
شهرستان	اصفهان
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	سپاهان نصف جهان
نام(های) پیشین	، سپاهان، دارالمومنین، اسپهان، اسپادانا، جی، گی، گابیان، سپانه
مردم
جمعیت	شهر: ۲٬۹۶۱٬۲۶۰ نفر شهرستان اصفهان: ۲٬۲۴۳٬۲۴۹ کلان‌شهر: ۲٬۹۸۹٬۰۷۰ استان اصفهان: ۵٬۱۲۰٬۸۵۰
رشد جمعیت	۱/۱۳ درصد (از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰)
تراکم جمعیت	۲٬۴۷۱ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	۲۲۰ کیلومتر مربع (۲۲٬۰۰۰ هکتار)
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۷ درجه سانتیگراد (سال ۱۳۹۱)
میانگین بارش سالانه	۱۱۳ میلی‌متر
روزهای یخبندان سالانه	۹۱
اطلاعات شهری
شهردار	قدرت اله نوروزی
تأسیس شهرداری	۱۲۹۱ خورشیدی
ره‌آورد	ترمه، خاتم‌کاری، قلم زنی، قلمکاری، چاپ‌سنگی، فیروزه‌کوبی، مرصع‌کاری، میناکاری، پاپیه ماشه، کاشی معرق، گز، پولکی، و…
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۳۱
شناسهٔ ملی خودرو	ایران-۱۳ ایران-۵۳ ایران-۶۷
اصفهان روی نقشه ایران ۳۲٫°شمالی ۵۱٫۶۵°شرقی / 32.; 51.65

اِصفَهان شهری تاریخی در مرکز ایران است. این شهر مرکز استان اصفهان و نیز شهرستان اصفهان است. اصفهان، سومین شهر بزرگ ایران ،سومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و مشهد و همچنین یکصد و شصت و پنجمین شهر پرجمعیت جهان و نهمین شهر پرجمعیت باختر آسیا به‌شمار می‌رود. کلان‌شهر اصفهان نیز هجدهمین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است. این شهر در بین سال‌های ۱۰۵۰ تا ۱۷۲۲ میلادی به ویژه در سدهٔ شانزدهم میلادی در هنگام پادشاهی صفویان پایتخت ایران شد و رونق فراوانی گرفت. بناهای تاریخی متعددی در شهر وجود دارد که شماری از آن‌ها به عنوان میراث تاریخی در یونسکو به ثبت رسیده‌اند. این شهر به داشتن معماری زیبای ایرانی، پل‌های سرپوشیده، مسجدها و مناره‌های منحصربه‌فردش نام‌آور است. این امر سبب شده تا در فرهنگ عامه، اصفهان نصف جهان، لقب بگیرد. این شهر در آذر ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) به همراه رشت به عنوان نخستین شهرهای ایران، به شبکه شهرهای خلاق جهان زیر نظر یونسکو پیوست. براساس استانداردهای یونسکو، شهر خلاق، شهری است که از نوآوری و توانمندی‌های شهروندان در توسعه پایدار شهری بهره می‌برد. میدان نقش جهان نمونه برجسته‌ای از معماری ایرانی است. این شهر دارای پانزده منطقه شهری است. از جمله دیگر آثار تاریخی اصفهان از منارجنبان، سی و سه پل، پل خواجو، کاخ چهل ستون، عمارت عالی قاپو و بسیاری از اماکن تاریخی دیگر می‌توان نام برد.

از صنایع فعال در اصفهان می‌توان به کارخانه‌های بزرگ فولاد مبارکه، اسنوا و ذوب آهن اصفهان اشاره کرد. صنعت طلا در اصفهان بیشترین کارگاه و بزرگ‌ترین کارخانه‌های طلای ایران را در خود جای داده‌است. صنایع دستی متعدد اصفهان نیز از دیرباز یکی از پایه‌های اقتصاد اصفهان است.

نام‌های پیشین

نوشتار اصلی: پیشینهٔ نام اصفهان

از روزگاران قدیم تاکنون به نام‌های: الیهودیه (که وجه تسمیه الیهودیه آن بود که در زمان بخت نصر، یهودیان را از بابل کوچ داده و در این مکان ساکن کرده بودند)، صفاهان، صفویان، جی، گی، رشورجی، سپاهان، دارالمومنین، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، اِسپادانا و نصف جهان سرشناس بوده‌است. پس از فتح توسط اعراب مسلمان و چون در نوشتار عربی فصیح حرف «پ» وجود نداشته به مرور زمان با لهجه و حرف «ص» به صورت «اصفهان» تلفظ گردید.

بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام، به‌ویژه در دوران ساسانیان، مرکز گرد آمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند فارس، خوزستان، سیستان و… در این ناحیه گرد آمده و به‌سوی محل نبرد حرکت می‌کردند، آن‌جا را اسپهان گفته، سپس معرب شده و به‌صورت اصفهان درآمده‌است.

این شهر نام‌های قدیمی تری هم دارد که با نام کنونی آن، هیچ‌گونه پیوندی ندارد، مانند: گابیان، گابیه، جی، گبی، گی، گابا.

اصفهان در قرن ششم میلادی (بالا) که از دو منطقه جی و یهودیه تشکیل شده بود. در قرن ۱۱ میلادی (پایین) این دو منطقه کاملاً به یکدیگر متصل شده و شهر اصفهان را ایجاد کردند.

تاریخچه

منطقه تاریخی شهر اصفهان، نقشه تطبیقی امروزی با نقشه پاسکال کوست در سال ۱۲۲۰ شمسی.

پابرجا   آسیب   نابود		۱	پل الله‌وردی خان [۳۳پل]
۲	آب‌گذر [پل جوبی]	۳	پل بابا رکن‌الدین [خواجو]
۲۱	میدان شاه	۲۲	مسجد شاه
۲۳	مسجد شیخ لطف‌الله	۲۴	عالی‌قاپو درب جلویی
۲۵	نقاره‌خانه [سردر قیصریه]	۲۶	گنبد بازار خیاط‌ها
۲۷	بازار مسگرها	۲۸	حمام عمومی [خسروآقا]
۲۹	کاخ کوچک چهارباغ	۳۰	کاخ چهلستون
۳۱	کاخ نارنجستان	۳۲	پاویون هشت بهشت
۳۳	بازارِ کاروانسرای مدرسه شاه [امروزه بازار هنر]	۳۴	مدرسه شاه سلطان حسین (امروزه مدرسه چهارباغ یا مدرسه علمیه امام صادق)
۳۵	کاروانسرا[ی شاه سلطان حسین](هتل‌عباسی‌کنونی)	۳۶	خیابان چهارباغ بزرگ
۳۷	کوشک‌ها	۳۸	پاویون آیینه‌خانه
۳۹	کاخ‌شاه [کاخ هفت‌دست]	۴۰	_-_[چهارباغ خواجو]

در طول تاریخ به آسانی نمی‌توان رد شهر اصفهان را به‌طور پیوسته دنبال کرد، هر چند اصفهان در مرکز فلات ایران قرار داشت. به سبب آن که در دوران پیش از اسلام گرانیگاه شاهنشاهی‌های هخامنشی تا ساسانی، قلمرو غربی این شاهنشاهی‌ها و به خصوص میان‌رودان بود، این شهر در کانون توجه این دودمان‌ها قرار نداشت. در طول تاریخ تا دوران اسلامی می‌توان در محل فعلی شهر اصفهان ردپای شهرهای مختلفی تحت نام‌های مختلف، محل‌های مختلف و حتی مردمان متفاوتی را پیگیری نمود.

اصفهان به خاطر وجود زاینده رود و شرایط طبیعی مناسبی که داشت، احتمالاً از نیمهٔ دوم هزاره ۴ ق. م شاهد شکل‌گیری آبادی‌های بسیاری بوده‌است. سال شکل‌گیری شهر اصفهان با ابهام رو به رو است و اطلاع دقیقی از آن در دست نیست و بیشتر در افسانه‌ها و داستان‌ها به کیقباد اشاره شده‌است. طبق آنچه لاکهارت بیان داشته اصفهان تا قرن ۴ ه‍.ق / ۱۰ م با این عنوان امروزی و به این صورت وجود نداشته، در واقع جی شهر اصلی اصفهان بوده‌است. ماکسیم سیرو می‌گوید دهکده‌های قدیمی که در اصفهان موجود بوده الان زیر آبرفت‌های این شهر دفن شده‌است؛ با این حال طی بررسی‌هایی که انجام شده قسمت‌هایی از دیوارهای بناهای قدیمی این شهر نمایان شده‌است. در اواخر عصر ساسانیان هفت شهر نزدیک به هم در این ناحیه بوده‌است که عبارت بودند از جی، مهرین، شادریه، درام، قه، کهنه و جار.

جیِ باستانی

بنای اصفهان را به طهمورث، سومین پادشاه از سلسله پیشدادیان نسبت داده‌اند. اصفهان در تاریخ قدیم با نامِ «گِی» در پارس علیا معرفی گردیده‌وُ در دورهٔ پس از اسلام به حالت عربی در می‌آید و می‌شود «جِی»، نام آن نیز از آن، تحتِ عنوانِ گابای یا تابای نیز نام برده شده‌است. این شهر محلِ تقاطعِ راه‌های عمده و اقامتگاهِ سلطنتی پادشاهانِ هخامنشی نیز بوده‌است. استرابون جغرافی‌دان یونانی، از اصفهان به عنوانِ مرکز کشور ایران نام برده‌است.

یهودیه

زمانی که کوروش بزرگ بابِل را گرفت و یهودیان با ریشهٔ عربی عراق امروز را از اسارتِ نبوکدنصر شاه بابل نجات داد، شماری از یهودیان به فلسطین بازگشتند و شماری دیگر از آن‌ها به اصفهان آمدند و در این منطقه که به دارالیهود و یایهودیه'نامگذاری شد، اسکان یافتند. این منطقه در کنار منطقهٔ جی یاگیبود که بعدها این دو منطقه به یکدیگر متصل شد و شهر اصفهان را ایجاد کرد. ابن فقیه همدانی تاریخدان ایرانی قرن دهم میلادی می‌نویسد:

وقتی یهودیان از اورشلیم مهاجرت کردند و از نبوکدنصر فرار کردند، با خود مقداری از خاک و آب اورشلیم را بردند. آن‌ها در هیچ جا ساکن نشدند بدون اینکه قبل از آن خاک و آب آن را مورد آزمایش قرار دهند. آن‌ها اینکار را ادامه دادند تا به شهر اصفهان رسیدند. در آنجا استراحت کردند و خاک و آب آن را آزمایش کردند و آن را مشابه اورشلیم یافتند. وقتی آنجا ساکن شدند شروع به کاشتن در زمین کردند و فرزندان و نوادگان خود را به دنیا آوردند و امروزه نام این منطقه یهودیه است.

این روایت توسط تاریخدانان دیگری نظیر موسس خورناتسی، الاصطخری، ابن حوقل، المقدسی، یاقوت حموی، ابوالفدا و ابن خلدون نیز عیناً تکرار شده‌است.

دورانِ ساسانیان

در دوران ساسانیان به دستور یزدگرد اول یک پادگان نظامی احتیاطی برای آموزش و اعزام نیروی کمکی احداث گردید - بغیر از این پادگان نیز سه مرکز نظامی در مرو و گرگان و تیسفون نیز بوجود آمده بود. این مراکز دارای نیروی ثابت بوده و فقط سپاهان برای تعلیم و اعزامِ نیروی کمکی پیش‌بینی شده بود.

اصفهان کنونی در قدیم گابای (جی) نام داشت و در آغاز مرکز قبیله پَرِتاکِن (که نام فریدن از آن به‌جا مانده) بوده‌است.

به نظر می‌آید نام اسپهان (به معنی جایگاه ارتش) از روزگار ساسانیان به بعد جایگزین نام گی شده‌باشد. آن‌گونه که در سرگذشت‌نامه‌ها آمده، سواره‌نظام ساسانی به هنگام صلح در سبزه‌زارهای پیرامون اسپهان به‌ویژه در بخش غربی این شهر تا دامنه‌های کوه‌ها و سرچشمهٔ زاینده‌رود استقرار می‌یافت. اسپهان از آن‌جا که ولیعهد نشین ساسانیان بود امتیازی نسبت به شهرهای ایران آن زمان به‌دست‌آورد. در زمان ساسانیان گاه اسپهان و گاه ارمنستان ولیعهد نشین شاهنشاهی ایران بود ولی اسپهان این امتیاز دیگر را نیز داشت که نشیمن‌گاه و قلمرو نفوذ واسپوهران یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی صاحب نفوذ در پادشاهی نیز بود.

هر چند در دوران اسلامی منطقه جغرافیایی اطراف شهر نام اَسپاهان که نام تقسیم‌بندی حکومتی زمان ساسانیان بوده‌است را حفظ کرده‌است. در هنگام حمله اسکندر مقدونی به ایران، این شهر مرکز گابیوها بوده‌است و از آن تحت عنوان گابای یا تابای نام برده شده‌است. معمولاً تصور می‌شود که قسمتِ ساسانی‌نشین اصفهان که جی نام داشت توسط خسرو اول ایجاد شده‌است. از این رو احتمالاً حضور یهودیان در این منطقه قبل از حضور ساسانیان بوده‌است.

سده‌های نخست اسلامی

در سده‌های آغازین اسلامی، منابع اسلامی از دو شهر در مکان فعلی شهر اصفهان نام می‌برند؛ شهری به نام جَی در مکان فعلی محله جی و دیگری شهری در سه کیلومتری غرب جی با نام یهودیه که جمعیتی قابل توجه از یهودیان را در خود جای داده بود. نام جی بعدها به شهرستان و تغییر پیدا کرد و از یهودیه با عنوان جهودستان نیز یاد شده‌است. عرب‌ها اسپهان را در سال ۲۳ هجری تصرف کردند و این شهر نیز مانند دیگر شهرهای ایران تا آغاز سدهٔ چهارم هجری زیر سلطهٔ اعراب قرار داشت. در زمان خلیفه منصور عباسی در دهکدهٔ خشینان (احمدآباد امروزی) کاخی بزرگ بنا شد و بارویی به گرد شهر اصفهان کشیده‌شد و خشینان به جویباره (یهودیه) پیوسته‌شد.

دیلمیان

در سال ۳۱۹ ه‍.ق مردآویج زیاری با سپاهش از گیلان، اصفهان را آزاد کرد و این شهر را به پایتختی برگزید و جشن سده را با شکوه بسیار در این شهر برپا کرد. در سال ۳۲۷ قمری این شهر به دست رکن‌الدوله دیلمی افتاد که وی نیز اصفهان را پایتخت خود قرار داد. پس از آن شهر اصفهان پیشرفت پیشین خود را بازیافت و کانون گرد هم آمدن دانشوران و سرایندگان شد.

دوره سلجوقی

در بهار ۴۴۲ هجری قمری طغرل سلجوقی اصفهان را پس از یک محاصره طولانی و ویرانگر گشود. البته شهر به زودی به تدبیر ابولفتح مظفر نیشابوری که از طرف طغرل به حکومت اصفهان منسوب شده بود، بازسازی شد، ۵۰۰٬۰۰۰ دینار خرج ساخت بناها شد و سه سال از مردم هیچ مالیاتی گرفته نشد. توسعهٔ سریع شهری، مردمی که در جریان درگیری‌ها گریخته بودند را دوباره به شهر کشاند، همچنین طغرل پایتخت حکومتش را از ری به اصفهان منتقل کرد. گسترش شهر در زمان آلب ارسلان نیز ادامه یافت، اما در دوران ملکشاه و وزیر باتدبیرش خواجه نظام الملک طوسی بود که شهر به اوج شکوهش رسید به‌طوری‌که جمعیت شهر دو برابر شد و بناهای بسیاری در آن ساخته شد.

دیدگاهِ ناصر خسرو دربارهٔ اصفهان

ناصرخسرو قبادیانی در هشتم صفر سنه اربع و اربعین و اربعمائه (۴۴۴ هجری قمری)، دو سال پس از حملهٔ ویرانگرِ طغرل سلجوقی وارد اصفهان شد. در هنگامِ ورودِ وی به شهر، شهر دوباره ساخته شده و بهبودِ نسبی یافته بود. وی دربارهٔ اصفهان چنین می‌گوید:

[اصفهان] شهری است بر هامون نهاده، آب و هوایی خوش دارد و هر جا که ده گز چاه فرو برند، آبی سرد و خوش بیرون آید و شهر دیواری حصین بلند دارد در شهر جویهای آب روان و بناهای نیکو و مرتفع و در میان شهر مسجد آدینه بزرگ نیکو و بارویِ شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است.

دوره صفوی

در سال ۱۰۰۶ هجری قمری شاه عباس صفوی پایتخت صفویه را از قزوین به اصفهان منتقل کرد. دوری از مرزها، کاهش دادن قدرت قزلباشان، بهبود تجارت و ترس شاه عباس از پیشگویی منجمانی که ماندنش را در قزوین برای جانش خطرناک دانسته بودند از دیگر دلایل ذکر شده برای این انتقال است. گزیدن اصفهان به عنوان پایتخت توسط شاه عباس، نتایج مثبتی برای این شهر به بار آورد، مسجدها، آب‌انبارها و کاروانسراهای بسیاری در شهر ساخته شد، به ابتکار شیخ بهایی شبکه‌های کامل ارتباطی و آبیاری پدید آمد و با بنیان نهادن شهر بازرگانی نجف آباد در چند کیلومتری غرب اصفهان برای تهیه آذوقه شهر، زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید پدید آمد.

اصفهان در روزگار شاه عباس اول تا مرگ شاه عباس دوم برتر از همهٔ شهرهای خاورزمین بوده‌است. در آن روزگار، با افزوده شدن کوی‌های (:محلات) چهارگانهٔ (عباس‌آباد، جلفا، گبرآباد و اسپهان) نمای پایتخت صفوی از قسطنطنیه هم بزرگ‌ت بود. شهر اصفهان در روزگار اوج شکوه خود ۱۳۷ کاخ، ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان داشت،

دوره قاجار

یکی از خیابان‌های اصفهان در اواخر قاجاریه (اثر والتر میتل‌هولتسر در ۱۹۲۵ میلادی)

مسعود میرزا ظل‌السلطان (پسر ناصرالدین‌شاه قاجار) از سال ۱۲۸۸ حاکم اصفهان شد و در سال‌های پس از آن حکومت ایالت‌های فارس، کردستان، لرستان و یزد نیز به او داده شد. او همواره مایل به داشتن نیروی نظامی شخصی بود. در اصفهان فوج‌های نظامی با لباس و اسلحهٔ ارتش اتریش تشکیل داد و برای تعلیم دادن آن‌ها از آلمان معلمان نظامی به خدمت گرفت. ناصرالدین شاه که از خودسری‌های ظل‌السلطان در اصفهان بیم داشت، او را شبانه از تمام حکومت‌های خود عزل کرد و تنها شهر اصفهان را برایش باقی گذاشت.

فرمانروایی سی و چهار ساله مسعود میرزا ظل‌السلطان بر اصفهان، با ویرانی بیش از ۵۰ اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی در این شهر همراه بود. یکی از جهانگردان اروپایی در آن زمان نوشته‌است:

«متأسفانه ظل‌السلطان از خیابان خوش‌منظره و فرح‌آور چهارباغ مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته، جدول‌های سنگی را پرکرده و حواشی آن‌ها را فروخته و نقاشی‌های تاق‌ها و دیوارها را هم محو کرده‌است. جای قصرها و عمارت‌های خالی صفوی را هم با ایجاد مزارع گرمک و خیار اشغال کرده‌است.»

لرد کرزن هم که در سال‌های پایانی فرمانروایی قاجاریان به ایران آمده بود دربارهٔ این ویرانی‌ها چنین می‌نویسد:

«مسجد و عمارت سلطنتی اصفهان را از بیخ و بن کندند. آن عمارت هفت‌دست و آیینه‌خانه و نمکدان با نقشه‌های عجیب و آیینه‌های بزرگ شفاف و حوض‌های یکپارچه که از سنگ‌های مرمر صاف شفاف تراشیده شده و سلاطین با مخارج گزاف بنا نهاده‌اند، تمام خراب و به جای آن‌ها جز تپه‌خاکی غم‌انگیز و ملالت‌خیز باقی نمانده‌است».

دوره انقلاب اسلامی و پس از آن

در ۱۴ مرداد ۱۳۵۷ تظاهرکنندگان اصفهانی که برای هفتم کشته شدگان حادثه مشهد به خیابان‌ها آمده بودند و البته برخی شان نیز مسلح بودند بیشتر قسمت‌های شهر را به تصرف درآورند و آیت الله سید حسین خادمی را که چندی پیش از آن بازداشت شده بود آزاد کردند، ناآرامی‌های دو روزه اصفهان با اعلام حکومت نظامی توسط دولت و با هجوم نیروهای ارتش، پایان یافت. این نخستین بار از سال ۱۳۳۲ بود که در مرکز یک استان حکومت نظامی اعلام می‌شد. پس از انقلاب ساخت و ساز به شغلی پرسود بدل شد که نتیجه آن جایگزینی خانه‌های سابق با آپارتمان‌های چندین طبقه بود. این امر سبب نزاع دائمی روشنفکران طرفدار حفظ میراث تاریخی و سازندگان و طراحان عملگرا شد، نمونه آن نزاع بر سر برج جهان‌نما و فروش چندین هکتار باغ‌های اطراف کارخانه نساجی به فعالین بخش املاک و مستغلات است.

معماری

نقشه اصفهان تهیه شده توسط سید رضا خان در سال ۱۳۰۲. این نقشه جزئیات فراوانی دارد و دقت اطلاعات آن بسیار زیاد است.

پیش از اسلام

از دوره پیش از اسلام، چیزی به جز بقایای آتشکدهای در کوه آتشگاه، اکتشافات اندکی در تپه اشرف و همچنین پل شهرستان (متعلق به دوران ساسانیان) بجا نمانده‌است که از میان آن سه، تنها بنای برپا و برجا پل شهرستان است.

بیشتر آثار تاریخی بجا مانده مربوط به دورهٔ اسلامی است. آثاری از تمامی دوره‌های تاریخی پس از اسلام بجا مانده‌است اما به ویژه آثار دو دوره باشکوه از تاریخ اصفهان یعنی دورهٔ سلجوقی و دورهٔ صفوی برجستگی ویژه‌ای دارد، که هر کدام دارای ویژگی‌ها و سبک معماری یگانه خود است.

سلجوقیان

نمایی از فضای گنبدخانهٔ تاج‌الملک، از وزرای دوره سلجوقی

معماری سلجوقیان - که به ویژه در مسجد جامع نمود می‌یابد - ساده و بی‌پیرایه اما با ظرافت فراوان است. از ویژگی‌های دیگر معماری این دوره سکوت و درونگرایی به دور از هر گونه جلوه‌گری آن است. به جای آنکه بیننده تحت تأثیر آنی آن قرار گیرد، آرام آرام زیبائی و عظمت اسرارآمیز آن را در جای خود احساس می‌کند. برخلاف معماری و هنر دوره صفوی که توجه به جلوه‌های رنگ و نور و چشمگیری و درخشندگی از ویژگی‌های آن است. آرامگاه ملکشاه و سلطان سنجر و خواجه نظام الملک از آثار تاریخی این دوره در شهر اصفهان می‌باشد. یکی از قدیمی‌ترین شهرهای اصفهان شهر گز در ۱۰ کیلومتری اصفهان است یکی از آثار مهم باقی‌مانده در این شهر مسجد جامع شهر مربوط به دوره سلجوقیان است.

صفویان

میدان نقش جهان که معماری دوران صفویان در آن کاملاً نمایان است.

در سال ۱۰۰۰ هجری قمری بدستور شاه عباس اول پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان انتقال یافت در این زمان جمعیت اصفهان به یک میلیون نفر رسید و به شدت از نظر مراکز تجاری و فرهنگی ترقی نمود. عصر صفوی، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. هنرمندان شهر جلفای آذربایجان اوج شکوه معماری ایران را در اصفهان به نمایش گذاشتند. زیباترین و با شکوه‌ترین آثار معماری ایران در همین دوره، توسط معماران خلاق و هنرمندی چون محمدرضا و علی اکبر اصفهانی آفریده شد. اصفهان در مرکز امپراتوری صفوی قرار داشت و نسبت به قزوین به خراسان نزدیک تر بود. موقعیت جغرافیایی این شهر موجب افزایش سرعت عکس‌العمل شاه در مقابل تهدیدات ازبکان و عثمانیان بود. شاه عباس بدون ایجاد تغییرات عمده در بخش قدیمی شهر، بخش‌های جدیدی را به آن افزود. میدان نقش جهان، دولتخانه و خیابان چهارباغ در کنار بخش‌های قدیمی شهر ساخته شدند.

از ویژگی‌های مهم در شیوهٔ معماری این دوره، علاوه بر استحکام و زیبایی ساختار، درخشش بیان است. در آثار این دوره تابش رنگ و نور، و جذابیت سطوح و شکوه چشمگیر آنها، احساس زیبائی خیره‌کننده‌ای در بیننده ایجاد می‌کند و طنین رنگ‌ها و سطوح مکرر کاشی‌های درخشان به منظره‌ای شفاف، مجرد و روحانی تبدیل می‌شود.

معماری این دوره از لحاظ وسعت و کارایی، بسیار متنوع است و در تمامی ابعادِ حیاتِ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم حضوری زنده و پویا دارد. باشکوه‌ترین مساجد، عظیمترین میدانها، زیباترین پلها و خیابانها، بزرگ‌ترین بازارها، مدرسهها، و کاروانسراها در این عصر ساخته شد؛ و همه در نوع خود در اوج کمال هنری، استحکام و کارایی و بعضی چنان باشکوه و زیبا و کامل، که گاهی نمی‌توان باور کرد که انسانی ناچیز آن را پدیدآورده باشد.

معماری معاصر

مسجد مرکز همایش‌های بین‌المللی اصفهان

آنچه که در گذر از عهد قدیم به عصر جدید رخ داده‌است، سبک شدن معماری است. مقایسه چهارتاقی نیاسر (دوره ساسانی) که گنبد بر پایه‌های ضخیم استوار شده‌است و مسجد جامع عباسی اصفهان، به خوبی گواه این است که به مرور زمان، معماران در پوشش دهانه‌ها به دنبال راه‌هایی برای سبک کردن حجم بودند. یکی از روش‌های سبک‌سازی دهانه‌های بزرگ و گنبدها، تبدیل مربع به دایره و استفاده از ترک است که نمونه‌ای از آن را می‌توان در گنبد خواجه نظام الملک مسجد جامع اصفهان (دوره سلجوقی) دید. ویژگی تکاملی معماری ایران در دوره معاصر تجرید است. معماری معاصر با حفظ ویژگی‌های بنیادی خود در جهت انتزاعی شدن پیش رفت. نظیر مقبره بوعلی سینا (۱۳۶۷ ه‍.ش) که نمونه تجرید شده گنبد قابوس بن وشمگیر (۳۷۵ ه‍.ش) است. تجرید در معماری معاصر را در معماری مساجد خارج از ایران هم شاهد هستیم.

در آفرینش فرم مسجد سالن اجلاس بین‌المللی اصفهان که نقطه عطفی در معماری نوین ایرانی-اسلامی خواهد بود، از گنبد به عنوان عنصر نمادین معماری ایرانی و اسلامی الهام گرفته شده‌است. به جهت قرارگیری این مسجد در مرکز همایش‌های بین‌المللی، طرح با فرم سالن اجلاس قرابت دارد. گنبد بر پایهٔ مربع شکل به روش تبدیل مربع به دایره و با استفاده از ترکهایی با الهام از نقوش اسلیمی و با رعایت اصل تجرید بنا شده‌است. در شکل‌گیری گنبدخانه، خلوص مکعب گنبدخانه حفظ شده‌است. مسجد در جهت قبله چرخیده و گنبدخانه با چهار ایوان که از عناصر معماری مناطق کویری بوده احاطه شده‌است.

چهارباغ عباسی

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

اصفهان در ۴۳۵ کیلومتری تهران و در جنوب این شهر قرار دارد. شهر اصفهان دارای طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹دقیقه و ۴۰ ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی می‌باشد. محدوده شهری آن هم پانزده منطقه شهری تقسیم می‌شود و از غرب شهر (خیابان کهندژ) متصل به خمینی شهر، از جنوب متصل به فلاورجان، از سمت شمال به سمت شهر شاهین شهر و از شرق نیز به دشت سجزی منتهی می‌شود.

میدان نقش جهان اصفهان

سطح شهر از سطح عمومی دریاها حدود ۱۵۷۰ متر ارتفاع دارد و در قسمت شمالی و شرقی به کویر محدود می‌گردد و در قسمت غربی و جنوبی نیز به سلسله کوه‌های زاگرس منتهی می‌شود. کوهستان کرکس در پنجاه کیلومتری شمال اصفهان و زردکوه بختیاری در جنوب غربی آن قرار دارد. وجود آبهایی همانند زاینده رود که از زاگری سرچشمه گرفته دلیل پیدایش این شهر می‌باشد. شهر اصفهان بر روی دشتی به نسبت هموار با شیبی در حدود ۲ درصد و به طرف شمال شرقی بنا گردیده‌است. در طی سده‌های گذشته نیز به سبب وجود آب فراوانتر و آلودگی کمتر در سمت جنوب غربی توسعه بیشتری یافته‌است.

آب و هوا

اصفهان
نمودار آب و هوا (راهنما)
ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۳۰   ۱۰ ۳−     ۲۰   ۱۶ ۰     ۱۴   ۲۴ ۷     ۳   ۳۱ ۱۲     ۲   ۳۵ ۱۷     ۶   ۳۶ ۱۸     ۶   ۳۳ ۱۶     ۱۴   ۲۸ ۱۱     ۲۹   ۲۲ ۷     ۲۸   ۱۷ ۱     ۲۴   ۱۲ ۳−     ۲۷   ۸ ۵− میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس سانتیگراد بارندگی به مقیاس میلی‌متر
مقیاس فارنهایت و اینچ ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۱٫۲   ۵۰ ۲۷     ۰٫۸   ۶۱ ۳۲     ۰٫۶   ۷۵ ۴۵     ۰٫۱   ۸۸ ۵۴     ۰٫۱   ۹۵ ۶۳     ۰٫۲   ۹۷ ۶۴     ۰٫۲   ۹۱ ۶۱     ۰٫۶   ۸۲ ۵۲     ۱٫۱   ۷۲ ۴۵     ۱٫۱   ۶۳ ۳۴     ۰٫۹   ۵۴ ۲۷     ۱٫۱   ۴۶ ۲۳ میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس فارنهایت بارندگی به مقیاس اینچ

این شهر در منطقه‌ای در دامنه کوه‌های زاگرس و در کنار زاینده‌رود قرار گرفته که از کوه‌های زاگرس ایران سرچشمه می‌گیرد و به باتلاق گاوخونی می‌ریزد و از مراکز گردشگری، فرهنگی و اقتصادی ایران محسوب می‌شود. زاینده‌رود بزرگترین رود فلات مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس ایران واقع در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفته و از میان اصفهان می‌گذرد. همچنین جنگل ناژوان از مناطق خوش آب و هوای حاشیه زاینده‌رود می‌باشد. از دیگر مناطق طبیعی قابل گشت و گذار اصفهان می‌توان به کوه کلاه قاضی و کوه صفه اشاره نمود. منطقه کلاه قاضی، یک پارک ملی است با نام پارک ملی کلاه قاضی که محل زیست جانوران زیادی مانند کل، پازن، بز، آهو و عقاب است.

آب و هوای اصفهان به‌طور کلی معتدل و خشک است و مقدار بارش باران و برف به نسبت متوسطی دارد. حداکثر درجه حرارت در تابستان ۳۹ درجه سانتی‌گراد است که تابستانهایی گرم و خشک را می‌سازد. ود زمستان تا حداکثر ۱۸-درجه می‌رسد.

مردم‌شناسی و فرهنگ

جمعیت

نوشتار اصلی: جمعیت‌شناسی اصفهان

نمودار رشد جمعیت شهر اصفهان از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵.

جمعیت اصفهان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۲٬۵۸۳٬۶۰۹ نفر بوده که این رقم در سال ۱۳۹۰ خورشیدی به ۲٬۷۵۶٬۱۲۶ نفر و در سال ۱۳۹۵ خورشیدی به ۲,۹۶۱,۲۱۱ نفر رسیده‌است. اصفهان از دیرباز از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی در فلات ایران به‌شمار می‌رفته‌است. در ۵ دی ۱۳۱۹ در زمان رضاشاه برای نخستین بار در ایران به سبک اروپایی در اصفهان از مردم سرشماری به عمل آمد و ۲۰۴٬۶۰۰ تن را ساکن شهر اصفهان گزارش کردند.

مردم استان اصفهان به‌طور عمده فارسی‌زبان هستند قوم‌های مختلف دیگری نیز در این استان ساکن هستند که عبارتنداز:ترک‌ها، لرها، ارمنی‌ها، گرجی‌ها، آذری‌ها، یهودی‌ها، کولی‌ها، لرها و عرب‌ها (عشایر عرب جرقویه). در این استان ۱۲۰۰۰۰ پناهنده قانونی و به همین تعداد پناهنده غیرقانونی، اصالتاً از عرا ق و افغانستان ساکن هستند.[۱]

فارسی‌زبانان: اصلی‌ترین و بزرگترین گروه قومی استان اصفهان هستند که در دشت‌های استان ساکن هستند. در استان اصفهان لهجه‌های متعددی از زبان فارسی به چشم می‌خورد مانند ۱- لهجهٔ نواحی شرقی استان، همچون شهرستان نائین که شبیه به مردم یزد و زرتشتیان یزد است.۲-لهجه مردم اصفهان و خمینی شهر و شهرستان فلاورجان که به لهجهٔ اصفهانی شهرت دارد. (کلمات به صورت کشیده ادا می‌شوند) ۳-لهجهٔ مردم نجف آباد و شهرضا که شبیه به لهجهٔ اصفهانی است ولی با اندکی تفاوت. (به‌طور کلی فارس‌ها ۷۰ تا ۸۳درصد جمعیت استان اصفهان را تشکیل می‌دهند).

لرها: دومین گروه قومی استان اصفهان لرها هستند. از مناطق لر نشین استان اصفهان می‌توان به شهرستان فریدن (جنوب وجنوب غربی) و غرب شهرستان چادگان و روستاهایی از فریدوشهر و بخشی در شهرهای شاهین شهر درشهرستان شاهین شهر و میمه، فولادشهر و زرین شهر در شهرستان لنجان، جوی آباد در شهرستان خمینی شهر و یزدانشهر، امیرآباد، آزادگان و ویلاشهر در شهرستان نجف آباد و شهر اصفهان اشاره کرد. اغلب لرهای اصفهان مهاجر و از طوایف بختیاری هستند که از استان‌های چهار محال و بختیاری و خوزستان به این استان مهاجرت کرده‌اند. مهم‌ترین دلیل مهاجرت لرها به استان اصفهان اشتغال در مراکز صنعتی مانند ذوب آهن و فولاد مبارکه است که این امر موجب شده که جمعیت انبوهی از لرها در شهرستان‌هایی چون اصفهان، خمینی شهر و نجف آباد و لنجان ساکن شوند. لرها در جامعهٔ فارس نشین استان اصفهان جا افتاده‌اند. به‌طور کلی لرها ۱۰ تا ۱۶ درصد جمعیت اصفهان را تشکیل می‌دهند.

ترک‌ها: قشقایی گروهی از مردمان ترک هستند که از آسیای مرکزی به جنوب ایران مهاجرت کردند. از مناطق بومی ترک‌نشین استان می‌توان با چادگان و سمیرم و بخش‌هایی از فریدن و فریدونشهر اشاره کرد. تعدادی از قشقایی‌ها نیز در مناطق فارس‌نشین مانند اصفهان ،لنجان، خمینی شهر و نجف آباد ساکن هستند که بیشتر از چادگان و همچنین سامان، بن، کیان، و سفیددشت در استان چهارمحال وبختیاری مهجرت کرده‌اند. بخش عمده ای از ترکان ساکن چادگان ،سامان و بن به دلیل زیر آب رفتن روستاهایشان برای ساخت سد رودخانه زاینده رود به شهرهای فارس‌نشین مذکور مهاجرت کردند. قشقایی‌ها در سمیرم لباس محلی خود را دارند ولی شهرهای چادگان ،سامان و بن فاقد پوشش محلی هستند. به‌طور کلی ۵ درصد جمعیت استان اصفهان را ترک‌ها تشکیل می‌دهند.

آذری‌ها : در شهرستان‌های گلپایگان، خوانسار و بخش شمالی فریدن مردمانی به چشم می‌خورند که نیای آذری دارند و از قوم ماد هستند. بعضی از آنان بازماندهٔ قبایل کوچانده شده از اران و همدان در زمان صفویه هستند (ساکنان اکثر روستاهای شهرستان‌های مذکور) که به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند. برخی دیگر نیز بومیان هستند که به زبان آذری باستان (به اصطلاح زبان خوانساری)که واژه‌های ترکی، کمتر در آن وجود دارد سخن می‌گویند. به گفته سازمان یونسکو این زبان در معرض انقراض است به‌طوری که در شهر گلپایگان زبان مردم بسیار شبیه فارسی شده‌است. در بین مردم این مناطق ویژگی‌های دیگر آذری‌ها مانند :۱-عزاداری‌های بزرگ سالیانه مثل روستای قودجان ۲-پوشش محلی نزدیک به سایر نقاط آذربایجان بزرگ۳-چهره‌های زاغ و بور نسبت به سایر شهرهای استان اصفهان بیشتر به چشم می‌خورد. به‌طور کلی آذری‌ها ۲ تا ۳ درصد جمعیت استان را شامل می‌شوند.

ارامنه: ارمنی‌ها را در زمان صفویه را به اصفهان و به ویژه مناطق فریدن و فریدونشهر کوچاندند. ارمنی‌ها از گذشته تا به امروز نقش پر رنگی را در شهر اصفهان داشته‌اند و نمونه‌های بارز حضور پر رنگشان، کلیسای وانک و بسیاری از تعمیرگاه‌ها در شهر اصفهان است. امروزه بیشتر ارمنیان فریدن و به ویژه روستای خویگان علیا درفریدونشهر که زمانی بزرکترین روستای ارمنی‌نشین ایران به حساب می‌رفت به اصفهان و در منطقه ای به نام جلفا تجمع یافته‌اند.

گرج‌ها: گرج‌ها نیز همانند ارمنی‌ها در زمان شاه عباس اول از قفقاز به استان اصفهان کوچانده شدند. آنان ابتدا در شهر تازه بنا شدهٔ نجف آباد سکنا گزیدند ولی بعدها به دلیل ناسازگاری با آب و هوای نجف آباد و دلایل دیگر به فریدن و فریدونشهر رفتند. امروزه زبان و رسم‌الخط گرجی در فریدونشهر آموزش داده می‌شوند. علاوه برفریدونشهر در شهرهای بزرگ فارس‌نشین استان اصفهان نیز گرجی‌ها ساکن شده‌اند که اغلب در غالب اقوام دیگری همچون فارس درآمده‌اند.

هنرمندان مطرح اصفهان علیرضا افتخاری ، محمود فرشچیان ٰ، تاج اصفهانی ، رضا ارحام صدر ، حسن علیرضایی ، لیلا فروهر ، جهانگیر فروهر ، محمد علی کشاورز ، نصرت الله وحدت و حسن کسایی

زبان

نوشتار اصلی: لهجه اصفهانی

نوشتار اصلی: گویش کلیمیان اصفهان

مردم اصفهان به زبان فارسی با لهجه اصفهانی سخن می‌گویند از ویژگی‌های لهجه اصفهانی اضافه کردن حرفِ س به آخر واژگان می‌باشد که به جای واژهٔ است استفاده می‌شود. مهاجران به اصفهان دارای گویش‌های متفاوت هستند و ارامنه اصفهان نیز به زبان ارمنی سخن می‌گویند. مکالمات روزمره و رسمی شهر همگی به زبان فارسی است.

دین و مذهب

کلیسای وانک

اسلام شیعه به عنوان بخش اصلی کیش مردمان این شهر است و علاوه بر آن، ارامنه، یهودیان و زرتشتیان و سایر اقلیتهای مذهبی نیز در شهر زندگی می‌کنند. جلفا که در جنوب اصفهان قرار گرفته منطقه‌ای است که بیشتر ارمنی‌نشین است و از منطقه‌های خوب شهر نیز قلمداد می‌شود.

ورود مذهب تشیع به این شهر در طی چندین دوره زمانی صورت گرفته که مهم‌ترین آن عبارتنداز: هجرت ابن هلال ثقفی از کوفه به این شهر، اقامت و تبلیغ صاحب بن عباد وزیر آل بویه در این شهر، هجرت تبلیغی علامه حلی و شاگردانش به همراهی و حمایت الجایتو (شاه خدا بنده) پادشاه شیعه مغول، و در آخرین دوره در دوره صفویه و هجرت علمای جبل عامل به این شهر، بافت شیعی این شهر به نقطه تکامل رسید.

در بین مسلمانان سنی معمولاً شهرت اصفهان به خاطر حدیث معروفی است که روایت می‌کند: «مسیح دجال توسط ۷۰۰۰۰ یهودی از شهر اصفهان همراهی می‌شود که شالهای پارسی پوشیده‌اند.» از این رو معمولاً مسلمانان سنی این شهر را با وقایع آخرالزمان مرتبط می‌دانند.

یهودیان اصفهان

امروزه یهودیان اصفهان از قدیمی‌ترین اهالی این شهر می‌باشند که در گذشته در محله جویباره ساکن بوده‌اند ولی اکنون بیشترشان به خارج کشور مهاجرت کرده‌اند. اندک یهودیانِ باقی‌مانده هم بیشتر در خیابان فردوسی، آمادگاه و سید علیخان ساکن هستند.

ارامنه و زرتشتیان

نوشتار اصلی: ارامنه اصفهان

در اصفهان، ارامنه و دیگر شاخه‌های مسیحی، زرتشتیان، ورشوییان، بهاییان، بودایی، ربانیان (هندوهای تاجرپیشه) و یهودیان زندگی می‌کردند. اصفهان در جایگاه یک پایتخت و با شکوفایی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که در روند تاریخی خود داشت، همواره کانونِ نگرشِ اقلیتها بود.

روز و نماد اصفهان

نگاره تاریخی منقوش بر کاشی کاری‌های سردر قیصریه که با اقتباس از صورت فلکی برج قوس (آذر) طراحی شده‌است، به عنوان نماد اصفهان شناخته شده‌است.

در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۳ پس از پیشنهاد گزینش روز اصفهان از سوی شاهین سپنتا و استقبال برخی از سازمان‌های غیردولتی اصفهان از این پیشنهاد، تلاشی برای گزینش روز اصفهان آغاز شد.

ابهام در تعیینِ روز اصفهان

در تعیینِ روز اصفهان میانِ شهرداری اصفهان و اصفهان‌شناسان اختلافاتی وجود دارد. در حالیکه اصفهان‌شناسان، این روز را روز یکم آذرماه می‌دانند، شهرداری اصفهان در مصوبهٔ دورهٔ دومِ شورای اسلامی شهر اصفهان، سوم اردیبهشت ماه را برای این روز تعیین کرده‌است.

دیدگاهِ اصفهان‌شناسان

در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۴ پس از فراخوان هم‌اندیشی برای نام گذاری روز نکوداشت اصفهان، روز یکم آذرماه هر سال از سوی بیش از ۳۰ نفر از اصفهان شناسان به عنوانِ روز نکوداشت اصفهان گزینش و تصویب شد و بر اساس پیشنهاد دکتر لطف‌الله هنرفر نگاره تاریخی منقوش بر کاشی کاری‌های سردر قیصریه اصفهان را که با اقتباس از صورت فلکی برج قوس (آذر ماه) طراحی شده‌است، به عنوان نماد اصفهان برگزیدند. دلیل انتخاب آن‌ها این بود که بر اساس مستندات تاریخی زایچه شهر اصفهان در ماه آذر (قوس) است.

تابلوی خوشامد گویی با نماد اصفهان(برج قوس). ورودیِ چهارباغ بالا.

در متن بیان نامه مصوب اصفهان شناسان آمده‌است:

«... از آنجا که احداث باروی حفاظتی یا حصار بزرگ اصفهان به منظور تضمین امنیت شهر تاریخی اصفهان در دوران دیلمیان و در زمان رکن‌الدوله دیلمی (۲۹۲–۳۶۶ هجری قمری) صورت گرفت و برپایی این باروی امنیتی به عنوان نقطه عطفی در تاریخ اصفهان شناخته می‌شود، یاد روز آن رویداد تاریخی از این روی شایسته‌تر از دیگر پیشنهادها است. همچنین چون در آن زمان برپایی باروی بزرگ اصفهان بر بنیان زایچه این شهر در آذر ماه (برج قوس) صورت گرفت، لذا روز یکم آذرماه هر سال (مطابق با ۲۲ نوامبر) به عنوان روز نکوداشت اصفهان برگزیده می‌شود. همچنین نگاره تاریخی منقوش بر کاشی‌کاری‌های سردر بازار قیصریه اصفهان که با اقتباس از صورت فلکی برج قوس (آذر ماه) و با محتوایی متعالی طراحی شده‌است، به عنوان نماد این روز گزیده شد.» از آن سال تاکنون، هرساله سازمان‌های مردم نهاد اصفهان و سازمان‌های دانشجویی دانشگاه‌های اصفهان یکم آذرماه را به عنوان روز اصفهان و هفته اصفهان را از یکم تا هفتم آذرماه گرامی می‌دارند.
انجمن دوستداران اصفهان، شعار اصفهان برای همیشه، برای همه را به عنوان آرمان مشترک همه دوستداران اصفهان برگزیده‌است.

دیدگاهِ شهرداری اصفهان (هفته نکوداشت اصفهان)

طبق مصوبه دوره دوم شورای اسلامی شهر اصفهان، سوم اردیبهشت ماه با توجه به سالروز تولد شیخ بهایی به عنوان روز اصفهان نامگذاری و در سال‌های بعدی این روز از سوم تا نهم اردیبهشت ماه به عنوان هفته نکوداشت اصفهان تعیین گردید. معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری متولی اصلی برگزاری هفته نکوداشت اصفهان است و سایر بخش‌های مجموعه شهرداری نظیر سازمان فرهنگی تفریحی، سازمان زیباسازی، معاونت هماهنگی امور مناطق و سازمان‌های شهرداری، مدیریت مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، مرکز اصفهان‌شناسی در برگزاری هفته نکوداشت اصفهان مشارکت دارند.
این جشن همچنین به «جشنی به رنگ اصفهان» شناخته شده‌است. از جمله برنامه‌های این جشن می‌توان به نمایش‌های تاریخی، مسابقات ورزشی، رونمایی از آخرین انتشارات در حوزه اصفهان و … اشاره کرد. پوسته اصلی این جشن با توجه به بازسازی و تکمیل شدن میدان عتیق توسط شهرداری اصفهان، در این مکان برگزار می‌شود.

ساختار شهری

شهرداری

منطقه ۱= ۸٫۱ کیلومتر مربع، منطقه ۲= ۲۱٫۵ کیلومتر مربع، منطقه ۳= ۱۱٫۶ کیلومتر مربع، منطقه ۴= ۷۵٫۱ کیلومتر مربع، منطقه ۵= ۶۰ کیلومتر مربع، منطقه ۶= ۶۷٫۱ کیلومتر مربع، منطقه ۷= ۲۸٫۵۷ کیلومتر مربع، منطقه ۸= ۲۰٫۳۹ کیلومتر مربع، منطقه ۹= ۲۰٫۲۵ کیلومتر مربع، منطقه ۱۰= ۲۱٫۴۶ کیلومتر مربع، منطقه ۱۱= ۱۰٫۹۷ کیلومتر مربع، منطقه ۱۲= ۸۲٫۳ کیلومتر مربع، منطقه ۱۳= ۳۵٫۵ کیلومتر مربع، منطقه ۱۴ و منطقه ۱۵

نظم و امنیت

شهر اصفهان به لحاظ حفظ بافت جمعیتی سنتی خود در اغلب نقاط شهر و نیز همکاری مداوم مردم با نهادهای انتظامی و امنیتی، در مقایسه با سایر کلان‌شهرهای ایران از ضریب امنیت نسبتاً بالایی برخودار است. همچنین، می‌توان گفت یکی از امن‌ترین شهرهای ایران است و وجود بیش از ۲۰ کلانتری انتظامی و ۳ ناحیه مقاومت متعلق به سپاه پاسداران و نیز مرکزیت اداره اطلاعات و سایر نهادهای امنیتی، بر روند حفظ و صیانت از شهر تأثیرگذار بوده‌است.

سلامت و بهداشت

اصفهان یکی از مرکزهای اصلی و تأثیرگذار برای درمان بیماران در ایران محسوب می‌شود. حدود سی بیمارستان، بیست درمانگاه، ده‌ها انجمن و نهاد پزشکی و بهداشتی، بیش از ۱۴۷ آزمایشگاه، ۲۵۴ داروخانه، ۸۷ مرکز پرتونگاری و ۲۰۸ مرکز توانبخشی در این شهر فعالیت دارند.
با توجه به عزم مدیران شهری در حوزه گردشگری، بخش خصوصی در زمینه گردشگری سلامت پا به عرصه گذاشت و فعالیت خود را تحت عنوان شهرک سلامت در این شهر آغاز کرد. این مجموعه توانایی گردهمایی پزشکان داخلی و خارجی و همچنین جذب بیماران از سراسر دنیا را داراست. اصفهان اولین شهر در ایران م می‌باشد که شهرک سلامت دارد و مجموعه ای کامل از پزشکان

پارک و فضای سبز

اصفهان دارای سه هزار و هفتصد هکتار (۳۷ میلیون متر مربع) فضای سبز شهری است که با داشتن سرانه فضای سبز ۲۴ متر مربع بالاترین رتبه را در سطح کلان‌شهرهای ایران دارد. همچنین مقدار این سرانه تا سال ۱۳۹۵ به ۳۲ متر مربع خواهد رسید که با توجه به آلاینده‌های زیست‌محیطی اصفهان این سرانه باید به ۴۰ متر مربع افزایش پیدا کند. بوستان‌های کنارهٔ زاینده رود که به بوستانهای ساحلی نیز مشهور هستند از مهم‌ترین فضاهای سبزِ اصفهان می‌باشند. زیباترین و منحصر بفردترین فضای سبز اصفهان بوستان جنگلی ناژوان است که در غرب اصفهان و در کنار زاینده رود قرار دارد. نام برخی از بوستان‌های ساحلی و غیر ساحلی چنین است:

• بوستان‌های ساحلی: ناژوان، سعدی، زاینده رود، کودک، ملت، آیینه خانه، آبشار، مشتاق و باغ گلها.
• بوستان‌های غیر ساحلی: قلمستان، نقش جهان، استقلال، باغ فدک و باغ غدیر و پارک امام رضا.

کوهِ صُفه

نوشتار اصلی: کوه صفه

کوه صفه نام کوهی است از سلسله جبال زاگرس در منتهی‌الیهِ جنوبِ جغرافیاییِ اصفهان که از شمال به جاده کمربندی، از غرب به کوه‌های تخت رستم و دره خان، از شرق به شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی و از جنوب به اراضی باز و خط آهن محدود می‌گردد. این کوه از دیرباز محل کوهنوردی اصفهانی‌ها بوده‌است. پس از انقلاب شهرداری اصفهان برای آبادانی این منطقه تلاش فراوان نمود. در دورهٔ سلجوقی فرقهٔ اسماعیلیه قلعه‌های محکمی در این کوه‌ها ساختند که آثاری از آن هم‌اکنون باقی است. کوه نخودی در شرق اصفهان هم هست که یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری در ایران می‌باشد پیشرفت سی درصدی داشته تا سال ۱۳۹۷

ساختمان‌های بین‌المللی

در این شهر مکانی برای همایش جنبش عدم تعهد و بعد از آن برای دیگر همایش‌های بین‌المللی در نظر گرفته شد. مجموعهٔ مرکز همایش‌های بین‌المللی اصفهان دارای سالن اصلی با ظرفیت ۲۳۵۴ نفر، سالن چند منظوره، هتل ۵ ستاره در ۱۲طبقه، ویلاهای VIP، مرکز تجاری، دفاتر و… می‌باشد.

گردشگری

جاذبه‌های تاریخی

اصفهان سرشار از آثار هنری و تاریخی است که میدان نقش‌جهان، مسجد شاه، سی و سه پل، پل خواجو، پل مارنان، مسجد جامع اصفهان، مسجد سیّد، مسجد شیخ لطف‌الله، منار جنبان، برج کبوترخانه، گذر چهارباغ عباسی، میدان عتیق، کاخ چهلستون، آتشگاه اصفهان، کاخ عالی‌قاپو، کاخ هشت بهشت، کلیسای وانک، حمام علیقلی آقا، مدرسه چهارباغ و هتل عباسی از بارزترین آن‌ها هستند.

مقامات میراث فرهنگی استان اصفهان معتقدند بیش از ۲۲ هزار جاذبه تاریخی و فرهنگی ارزشمند در این استان وجود دارد. فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان اظهارداشت: یکهزار و ۷۶۵ اثر تاریخی در استان ثبت ملی است.

مکان‌های تفریحی رفاهی

شهربازی رؤیاها به عنوان پارک بازی سالانه میزبان تعدادی گردشگر می‌باشد. سیتی سنتر اصفهان مرکز رفاهی معروف‌ترین مرکز گردشگری رفاهی تجاری این شهر می‌باشد. شهربازی سرپوشیده هم در این مجموعه است. پارک جنگلی صفه در دامنه کوه صفه یکی از پارک‌های جنگلی با امکاناتی نظیر سینما و بولینگ و تله کابین و شهربازی و … می‌‌‌باشد. پارک جنگلی ناژوان از معروف‌ترین پارک‌های جنگلی اصفهان است که از امکاناتی نظیر باغ پرندگان. خزندگان و پروانه‌ها و آکواریوم و دولفیناریوم پارک ابی تله سیژ و … برخوردار است. پارک ابی ابسار بزرگترین مجموعۀ آبی در سپاهان‌شهر است. همچنین بام شهر اصفهان در شمال غرب این شهر بام شهر اصفهان آکواریوم اصفهان در پارک جنگلی ناژوان به عنوان اولین تونل آکواریوم ایران در نوروز سال ۱۳۹۵ افتتاح شد و در آن انواع ماهی‌ها و آبزیان وجود دارد. باغ جوان بوستان مشتاق پارک سپاهان‌شهر باغ غدیر باغ فدک کوه نخودی کوه قایمیه پارک رجایی (بوستان هشت بهشت) شهربازی‌های ملک‌شهر آبشار صفه سیتی سنتر شهر عجایب وحید سیمرغ و … از معروف‌ترین مکان‌های تفریحی دیگر اصفهان است.

پل‌ها

سی و سه پل

پل چوبی، پل شهرستان، پل مارنان، سی و سه پل یا پل الله وردی خان و پل خواجو

بازارها

بازار اصفهان، بازار قیصریه اصفهان، بازار شاهی، بازار بیدآباد، بازار ریسمان، بازار غاز و بازارهای اطراف میدان نقش‌جهان: بازار مسگرها، بازار هنر، بازار ترکش‌دوزها، بازار کلاهدوزها، بازار لواف‌ها و بازار آهنگرها

مسجدها

• مسجد جامع کوله پارچه
• مسجد علی
• مسجد شاه
• مسجد حکیم
• مسجد جامع
• مسجد حاج محمد جعفرآباده‌ای
• مسجد علیقلی‌آقا
• مسجد قطبیه
• مسجد آقانور
• مسجد در کوشک
• مسجد ذکرالله
• مسجد مقصودبیک

• مسجد ایلچی
• مسجد آقا نور
• مسجد رکن الملک
• مسجد سید
• مسجد رحیم خان
• مسجد صفا
• مسجد ذوالفقار
• مسجد دروازه نو
• خان

• مسجد شیخ لطف‌الله
• مسجد مصری
• مسجد ساروتقی
• مسجد کمرزرین
• مسجد ابوذر
• مسجد لنبان
• مسجد سیدالعراقین
• مسجد در امام

نمایی از شبستان مسجد جامع اصفهان مربوط به عصر دیلمیان

مسجد جامع عباسی - نقش جهان

محله‌ها

نمایی از اصفهان حوالی سال ۱۳۰۳

کاخی در اصفهان (۱۳۰۳ خورشیدی)

جروکان، عاشق آباد، مارنان، چرخاب، خواجو، تل واژگون، قلعه تبرک، شهشهان، دستگرده (فروغی)، پاچنار، بید آباد، علی قلی آقا، شیْش، در کوشک، محله نو، جوزدان، الیادران، چهارسوق شیرازی‌ها، لنبان، ناژوان، زهران، جاوان، آفاران، برزان، ولدان، خوراسگان، کوله پارچه، تخت فولاد، هزارجریب، ابر، بوزان، کنگاز، سیچان، دستگرد خیار، قائمیه، ماربین، گورتان، شیخ یوسف، طوقچی، جویباره، جلفا، جی، هفتون، دردشت، رهنان، کارلادان،کنگاز، گارماسه، نصرآباد، محله مرداویج، لادان، مفت آباد، لمجیر، جوی آباد (قدیم)، دارک، حصه، زینبیه (اصفهان)، احمدآباد، محله دهنو، ملک شهر، مارچین، حسین‌آباد، هفتون، عباس‌آباد، در کوشک، سرلت، علی‌قلی‌آقا، بیدآباد، کوجان، گرکان، اندوان، کساره، تل باسکون، پل بلند، ملک شهر، خانه اصفهان، قلمستان، فردوان، پرتمان، احمدآباد، سروش، پایین دروازه، جاده گودالی، پوزوه، کردآباد، پل شهرستان، فینارت، ردون، شش راه، قهجاورستان، جاوان بالا، جاوان پایین، دهچی، الیادران، شمس‌آباد، نصرآباد، آتشگاه، بابوکان، دهنو، پاقلعه، لمجیر، جوب شاه، کُهَنستان، شاهزید.

خانه‌های قدیمی

به علت وجود بافت قدیمی و معماری زیبای شهر اصفهان، خانه‌های قدیمی بسیاری در این شهر وجود دارد. برخی از این خانه‌ها امروزه توسط میراث فرهنگی بازسازی شده و به صورت موزه درآمده‌است. همچنین برخی از این سراهای قدیمی با تغییر کاربری در حال استفاده می‌باشد. تالار تیموری (موزه تاریخ ملی) به عنوان موزه تاریخ ملی، توحیدخانه به عنوان دانشکده معماری دانشگاه هنر اصفهان و عمارت رکیب خانه به عنوان موزه هنرهای معاصر اصفهان مورد استفاده و بهره‌برداری است. خانه‌های: حاج رسولی‌ها، شیخ الاسلام، خانه مشروطه، حاج مصورالملکی، یداللهی، عاصمی اصفهانی، قدسی، خانه نیلفروشان، مجتهدزاده، حقیقی، داوید (داود)، سوکیاس، مارتا پیترز، پطروس، سرتیپی، منعمیان، وثیق انصاری، بهشتیان، اعلم و قزوینی‌ها از خانه‌های قدیمی و دیدنی اصفهان می‌باشد. همچنین بتازگی بدست زوجی ایرانی و غیر اصفهانی خریداری و بازسازی شده که باعث حفظ و بقای آن گشته‌است. این خانه دارای سابقه‌ای پانصد ساله می‌باشد که ابتدا به عمۀ شاه عباس تعلق داشته‌است. موقعیت این اثر تاریخی در نزدیکی مسجد جامع اصفهان و حمام شیخ بهایی است که در مرکز بافت تاریخی شهر قرار گرفته‌است.

جاذبه‌های مذهبی

نمایی از میدان کهنه

خانقاه‌ها

از دیرباز در شهر اصفهان تعدادی خانقاه متعلق به فرقه‌های مختلف درویشان وجود داشته‌است. بعضی از این خانقاه‌ها به واسطه فشار دستگاه‌های امنیتی تعطیل یا مستقیماً توسط خود حکومت تخریب گشته‌است که خانقاه درویشان گنابادی واقع در گورستان تخت فولاد از آن جمله‌است. البته هنوز هم بعضی از خانقاه‌ها فعال می‌باشند که خانقاه علی بن سهل واقع بر سر آرامگاه وی از آن جمله می‌باشد.

کلیساها

نوشتار اصلی: فهرست کلیساهای اصفهان

در این شهر کلیساها و کنیسه‌های زیادی وجود دارد که بخش عمده‌ای از کلیساها در منطقه جلفا می‌باشند. برخی از کلیساهای شهر از سده هفده میلادی به جای مانده‌اند که شهره‌ترین و قدیمی‌ترین آنان کلیسای وانک، کلیسای مریم مقدس، کلیسای گئورگ، کلیسای حضرت لوقا، کلیسای هاکوپ، کلیسای نرسس و سرکیس. در این میان کلیسای هاکوپ مقدس قدیمی‌ترین کلیسای اصفهان می‌باشد.

کنیسه‌ها

نوشتار اصلی: فهرست کنیسه‌های اصفهان

بیشتر کنیسه‌های اصفهان در محله جویباره که یهودی‌نشین بوده قرار گرفته‌اند. کنیسه عمو شعیا قدیمی‌ترین کنیسه اصفهان می‌باشد که در همین محل قرار گرفته‌است. در سال ۱۳۵۰ و بر اساس پژوهش‌های لطف‌الله هنرفر تعداد کنیسه‌های اصفهان بیست عدد ثبت شده ولی در حال حاضر تعدادی از آن‌ها از بین رفته‌است.

گورستان‌ها

باغ رضوان گورستان فعلی و فعال اصفهان و تخت فولاد گورستان قدیمی و تاریخی اصفهان است که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگترین آرامگاه‌های ایران نیز شناخته می‌شود. این آرامگاه از تکیه‌های مختلفی تشکیل شده که چهارده تکیه همانند: تکیه سید العراقین، تکیه میر فندرسکی و تکیه آقا حسین خوانساری مربوط به دوره صفوی است؛ و نزدیک به سی تکیه و مسجد همانند: تکیه میر محمد صادقی که جزئی از تکیه سادات محسوب می‌شود تکیه شهشهانی، تکیه واله، مسجد رکن الملک، تکیه میر فندرسکی و تکیه کلباسی (ابوالمعالی) از دوره قاجار هستند. همچنین شش تکیه نیز همچون تکیه لسان الارض از تکیه‌های گلستان شهدای اصفهان محسوب می‌شوند.

موزه‌ها

قلمزنی از صنایع دستی مهم اصفهان می‌باشد. قوری و سماور قلمزنی در میدان نقش جهان اصفهان

فرش اصفهانی ساخته شده از پنبه، ابریشم و فلز متعلق به سده هجدهم میلادی

اصفهان به جهت داشتن موزه‌های مختلف و با ارزش مشهور است که از آن میان می‌توان به موزه‌های زیر اشاره نمود.

• گنجینه هنرهای تزئینی و هنرهای معاصر اصفهان
• موزه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اصفهان
• کاخ موزه چهل ستون
• موزه کلیسای وانک
• موزه تاریخ طبیعی
• موزه علوم و فنون آموزش پرورش اصفهان
• موزه حمام علی قلی آقا
• موزه آب اصفهان
• موزه شهدای اصفهان
• گنجینه سنگ نوشته‌های تخت فولاد
• باغ موزه پروانه‌ها

نقشه قطار شهری اصفهان

صنایع دستی

اقتصاد سنتی استان مبتنی بر صنایع دستی چون قالی بافی، ابریشم بافی، قلمزنی، منبت کاری، زری بافی، خاتم کاری، ملیله دوزی، مینیاتور، سفالگری، میناکاری، فلزکاری، فرش، فیروزه کوبی، نقره سازی، کاشی سازی، قلمکاری و پولک دوزی از صنایع زیبای اصفهان است که امروزه رونق خوبی نیز در بخش جهانگردی دارد.

غذاهای سنتی

در اصفهان غذاهای سنتی بسیاری مورد استفاده هستند که برخی از آن‌ها مربوط به شهرهای دیگر اصفهان بوده‌اند یا در شهرهای دیگر ایران نیز رواج داشته و دارند. در این میان کباب، بریان و خورش ماست و حلیم بادمجان و آش شل قلمکار وحلیم و عدس آبگوشت (گوشت و لوبیا) کشک‌وبادمجان و کله جوش معروف‌ترین غذای اصفهان می‌باشند. همچنین سایر غذاهای این شهر عبارتند از: باقالا ذرت (خوراسگان)، آش سماق، کله جوش که از غذاهای ایلات اصفهان است، سرگنجشکی، کوکو قندی، قیمه ریزه، آش ماش و قمری، یخنه ترش، ماش و زردک، اوماج سرکه و چغندر، نخود آب، کوفته برنجی.

ره‌آورد

معروفترین ره‌آورد اصفهان گز است. گز یک نوع شیرینی است که با گز انگبین یا ترنجبین شکر بادکا و مغز پسته، بادام، فندق یا گردو و سفیده تخم مرغ و گلاب ساخته می‌شود و در آن در از هیچ ماده شیمیایی استفاده نمی‌شود. گز اصفهان مرغوب‌ترین نوع گز است و قدمتی بیش از ۴۵۰ سال را داراست. اصفهان بزرگترین و بهترین تولیدکننده گز کشور است. حدود ۹۰ درصد گز ایران در اصفهان تولید می‌شود. براساس آخرین داده‌ها ۴۵۰ واحد تولید گز و ۱۲۰۰ واحد توزیع گز و شیرینی در اصفهان فعال هستند. این واحدهای تولیدی ۶۵۰ هزار تُن گز تولید و روانه بازار مصرف می‌کنند. [۲] برندهایی همچون کرمانی، معراج، سلطانی، آنتیک، مظفری، سکه، بهشت آرا، شیرین منش، سلامتیان، بوعلی سینا، گز افشار، گز ارک، گز مقصودی، گز نیکو منش، گز حنایی، چیداک، گز امیر، گز نفیس، گز سنت، گز شیرین، گزمرداویج، گز دردشتی، گز ساحل، گز سلیمانی، گز آریا، گز پویا، گز عالی، گز چهلستون، گز گوهر، گز نیک، گز ویونا، گز شاهین، گز لاله و گز اشرافی از بهترین نمونه‌های تولید گز اصفهان و اکثراً مخصوص صادرات هستند. گز اصفهان یا طلای سفید اصفهان، به عنوان هدیه ویژه در مناسبتهای داخلی و خارجی به عنوان کادو به میهمانان ویژه تقدیم می‌گردد.پولکی یکی دیگر از سوغاتی های اصفهان است این شیرینی ترد و خوشمزه که طعم ها و رنگ های مختلفی همچون زعفرانی، نارگیلی، لیمویی، کنجدی و زنجبیلی دارد معمولا همراه چای خورده می شود.ترکیب اصلی این شیرینی شکر آب و سرکه است روش تهیه این شیرینی: شکر را با آب و سرکه مخلوط کرده و به مدت ۴۵ دقیقه روی اجاق بگذارید تا طلایی رنگ شود و بعد با قاشق آنها را روی سینی بریزید و صبر كنید تا سفت شوند. برای امتحان آن می‌توانید کمی ‌از آن را با قاشق روی یخ بریزید، اگر مایه سریع گرفت و حالت شکننده پیدا کرد، پولکی آماده است. اگر پولکی زیاد روی حرارت بماند، مزه تلخی به خود می‌گیرد و اگر زمان کمی ‌روی حرارت بماند، ترد و شکننده نمی‌شود.از دیگر ره آوردهای اصفهان می‌توان به صنایع دستی به ویژه قاب‌های خاتم کاری و میناکاری، پارچه‌های قلمکاری شده و آثار مختلف قلمزنی اشاره نمود.

صنایع بزرگ

صنایع بزرگی چون ذوب آهن، مجتمع فولاد مبارکه، پالایشگاه، شرکت پلی‌اکریل اصفهان و همچنین کارخانه جات متعدد سرامیک و کاشی‌سازی و معادن سنگ و سنگ‌بری از علل صنعتی شدن و اقتصاد قوی استان محسوب می‌شود. از صنایع دیگر استان که می‌توان فهرست وار به برخی اشاره نمود: ظروف چینی، سرامیک، تولید لوازم خانگی، کارخانه تولید سیمان، ورق موجدار، صنایع خودروسازی، صنایع نظامی، صنایع هواپیماسازی، ساخت لوازم و تأسیسات گازی، صنایع مواد غذایی، فراورده‌های لبنی، ریسندگی، نساجی و …می‌باشند.

ترابری

فرودگاه

فرودگاه بین‌المللی اصفهان که «شهید بهشتی» نام دارد در شمال شرقی شهر و در ۱۸ کیلومتری شهر واقع شده‌است.
تأسیس این فرودگاه در سال ۱۳۶۱ اجرایی شده‌است و از این فرودگاه روزانه ۶۰ پرواز در مسیرهای ورودی و خروجی و ۳۰۰ پرواز هفتگی به ۳۰ مقصد در داخل و خارج از ایران صورت می‌گیرد که هر هفته۴۰ هزار مسافر از طریق این فرودگاه مسافرت می‌کنند. این فرودگاه یکی از پر رفت‌وآمدترین فرودگاه‌های کشور است.

قطار (مترو) شهری

قطار شهری به نام متروی اصفهان نیز معروف است. این شبکه به سبب گذر از منطقه‌های باستانی این شهر با مخالفان بسیاری همراه گشته و تاکنون به منطقه‌های باستانی همانند: خیابان چهار باغ و سی و سه پل آسیب رسانده‌است. شبکه درون‌شهری مترو دارای ۵ خط جداگانه می‌باشد. خط شماره یک شمالی - جنوبی و دارای بیست و یک ایستگاه است. این خط از شمال غربی آغاز شده و به کوه صفه در جنوب ختم می‌شود. خط شماره دو نیز محور شرقی - غربی دارد که بیست و یک ایستگاه را شامل می‌شود. این خط از شمال شرقی آغاز می‌شود و تا خمینی شهر ادامه می‌یابد. خط شماره سه از فولادشهر در جنوب غرب اصفهان آغاز شده و در ایستگاه میدان آزادی به پایان می‌رسد. خط شماره چهار دنباله خط اول تا بهارستان و شهر مجلسی می‌باشد و خط شماره پنج هم دنباله خط اول از سمت شمال به سمت شاهین شهر می‌باشد. هم‌اکنون هر سه فاز خط شماره یک حدفاصل شهرک قدس تا پایانه صفه برای استفاده عموم دایر است. در طراحی ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان سعی شده از معماری مطابق با الگوهای بناهای تاریخی شهر اصفهان استفاده شود.

خواهرخواندگان

نوشتار اصلی: فهرست خواهرخواندگان ایران

اصفهان تاکنون با ۱۷ شهر، پیمان خواهرخواندگی امضا کرده‌است:

• شیان، چین: از ۷ مه ۱۹۸۹
• کوالالامپور، مالزی: از ۲۳ ژوئن ۱۹۹۷
• فلورانس، ایتالیا: از ۱۳ سپتامبر ۱۹۹۸
• سنت پترزبورگ، روسیه: پیمان‌نامهٔ هم‌یاری از ۲ مه ۱۹۹۹ تا ۱۰ نوامبر ۲۰۰۴ (سپس خواهرخواندگی)؛ تمدید در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴
• یاش، رومانی از ۱۰ مه ۱۹۹۹
• بارسلون، اسپانیا از ۱۴ ژانویه ۲۰۰۰
• ایروان، ارمنستان از ۲۷ آوریل ۲۰۰۰
• کویت‌شهر، کویت از ۱۹ ژوئن ۲۰۰۰
• فرایبورگ، آلمان از ۲۷ اکتبر ۲۰۰۰:
• هاوانا، کوبا از ۸ مارس ۲۰۰۱:
• لاهور، پاکستان از ۲۴ ژوئیه ۲۰۰۴:
• داکار، سنگال از ۲۵ نوامبر ۲۰۰۹
• بعلبک، لبنان: از ۵ اکتبر ۲۰۱۰:
• نیشابور، ایران: از ۱۹ مه ۲۰۱۵
• یزد، ایران: از ۲۲ نوامبر ۲۰۱۵
• تبریز، ایران: از ۲۲ نوامبر ۲۰۱۵
• گیونگجو، کره جنوبی پیمان‌نامهٔ هم‌یاری سپس خواهرخواندگی از تاریخ ۲۱ اسفند ۱۳۹۵

اصفهان با شهرهای زیر در ۲۰۱۶ خواهرخوانده می‌شود:

• حیدرآباد، هند
• کیوتو، ژاپن
• اوسان، کره جنوبی

خواهرخواندگی اصفهان با یکی از شهرهای عُمّان پیشنهاد شده‌است.

نماد قوس آذر

تصویب يكم آذر به عنوان روز اصفهان و قوس آذر به عنوان نماد شهر

نماد قوس آذر

نماد قوس آذر

پیوند به بیرون

• فیلم مستند «اصفهانِ شاه عباس» ساخته دان لِوی (۱۹۷۵) (ویدئو)