شاه عباس دوم

عباس دوم
شاه عباس دوم در ۱۶۶۳
شاه ایران
سلطنت	۱۵ مهٔ ۱۶۴۲ – ۲۶ اکتبر ۱۶۶۶
تاج‌گذاری	۱۵ مهٔ ۱۶۴۲ در کاشان
پیشین	شاه صفی یکم
جانشین	شاه سلیمان یکم
زاده	سلطان محمد میرزا ۳۰ اوت ۱۶۳۲ قزوین
درگذشته	۲۶ اکتبر ۱۶۶۶ (۳۴ سال) بهشهر
آرامگاه	حرم فاطمه معصومه، قم، ایران
همسر(ان)	نکهت پرنسس آنوکا
فرزند(ان)	شاه سلیمان یکم حمزه میرزا
خاندان	دودمان صفویان
پدر	شاه صفی یکم
مادر	آنا
دین و مذهب	شیعه دوازده‌امامی
طغرا

عباس دوم (با نام تولد سلطان محمد میرزا؛ ۳۰ اوت ۱۶۳۲ – ۲۶ اکتبر ۱۶۶۶) هفتمین شاه ایران صفوی بود که از ۱۶۴۲ تا ۱۶۶۶ حکومت کرد. به‌عنوان بزرگ‌ترین پسر صفی و همسر چرکس او آنا، او تاج‌وتخت را در نه سالگی به ارث برد، و برای حکومت مجبور شد با تکیه بر نایب‌السلطنه‌ای به رهبری وزیر اعظم سابق پدرش، ساروتقی اعتمادالدوله حکومت را اداره کند. در ۱۶۴۵، او در پانزده سالگی توانست ساروتقی را از قدرت برکنار کند و پس از پاکسازی نظام دیوان‌سالاری، بر دربار خود اقتدار کرده و پادشاهی مطلقه خود را آغاز کرد.

دوران سلطنت عباس دوم با صلح و پیشرفت همراه بود. او هدفمندانه از جنگ با امپراتوری عثمانی اجتناب کرد و روابطش با ازبک‌ها‌ی شرق دوستانه بود. او آوازه و اعتبارش را به‌عنوان فرمانده نظامی با رهبری ارتش خود در طول جنگ با امپراتوری مغول افزایش داد و قندهار را به‌طور موفقیت‌آمیزی دوباره به دست آورد. رستم خان به دستور او در سال ۱۶۴۸ به پادشاهی کارتلی حمله کرد و پادشاه شورشی تهمورث اول را به تبعید فرستاد. در سال ۱۶۵۱، تهمورث تلاش کرد تا تاج از دست رفته‌اش را با حمایت روسیه تزاری پس بگیرد، اما روس‌ها در یک درگیری کوتاه میان سال‌های ۱۶۵۱ و ۱۶۵۳ به‌دست ارتش عباس شکست خوردند؛ مهم‌ترین رخداد این جنگ، تخریب قلعه روسیه در سمت ایرانی رود ترک بود. عباس همچنین شورشی به رهبری گرجی‌ها را میان سال‌های ۱۶۵۹ و ۱۶۶۰ سرکوب کرد که در آن واختانگ پنجم را به عنوان پادشاه کارتلی پذیرفت، اما رهبران شورشی را اعدام کردند.

عباس از اواسط سلطنتش به بعد دچار انحطاط مالی شد که تا پایان سلسلهٔ صفویه گریبانگیر قلمرو شد. او در سال ۱۶۵۴ به منظور افزایش درآمد، محمد بیگ را که اقتصاددان برجسته‌ای بود منصوب کرد. اما او نتوانست بر رکود اقتصادی غلبه کند. کوشش محمد بیگ اغلب به خزانه‌داری آسیب وارد می‌کرد. او از کمپانی هند شرقی هلند رشوه می‌گرفت و اعضای خانواده‌اش را در موقعیت‌های مختلف منصوب می‌کرد. در سال ۱۶۶۱، میرزا محمدمهدی کرکی که مدیر ضعیف و ناتوانی بود، جایگزین محمد بیگ شد. او از کسب و کار شاه در کاخ محروم شده بود، تا جایی که از وجود سام میرزا یعنی شاه سلیمان آینده و شاه بعدی صفوی ایران بی‌خبر بود.

عباس دوم در سی و چهار سالگی درگذشت. مورخان مدرن او را آخرین پادشاه قدرتمند سلسلهٔ صفوی توصیف می‌کنند. او برای توجه مداوم به امور دولتی از پدر و جانشینانش متمایز بود. او بابت احساس عدالتش معروف است. مورخان و ناظران غربی اغلب او را به‌عنوان پادشاهی بزرگوار و بردبار معرفی می‌کنند که بر حکومتی عاری از شورش و سفر نسبتاً امن حکومت می‌کند. برخی از مورخان او را به خاطر اعمال ظالمانه‌ای مشابه پدرش و تغییر مذهب اجباری بر یهودیان ایرانی مورد انتقاد قرار داده‌اند، اما بیشتر آن‌ها به بردباری او نسبت به مسیحیان اشاره کرده‌اند. مفسران پس از سقوط سلسله صفویه در سال ۱۷۲۲، او را به‌عنوان فرمانروایی مقتدر یاد می‌کنند که به‌طور موقت افول دولت صفوی را معکوس کرد تا دوره‌ای از شکوفایی، ثبات و صلح ایجاد کند که با مرگ او یک‌بار برای همیشه پایان یافت.

سال‌های اولیه

عباس دوم در روز دوشنبه ۹ شهریور سال ۱۰۱۱ خورشیدی (۳۰ اوت ۱۶۳۲) در قزوین به دنیا آمد. در ابتدای تولد او را سلطان محمد میرزا نامیدند. او پسر دوم شاه صفی از همسر چرکس تبار وی، آنا خانم بود. او پنج برادر و سه خواهر داشت. دوران کودکی او در حرم‌سرای شاه گذشت و توسط رجبعلی تبریزی آموزش دید. وی هم‌چنین راه و رسم ادارهٔ کشور را از ناظر دربار، محمد علی بیگ و رئیس محافظان سلطنتی، جان بیگ خان شاملو، را فراگرفت.

آغاز پادشاهی

محمد میرزا در ۱۶ صفر ۱۰۵۲ قمری مصادف با ۱۵ مه ۱۶۴۲ میلادی در سن ده سالگی تاج‌گذاری کرد. او به سبب سن کم، تجربهٔ کشورداری نداشت و زمام امور عملاً در دست مادرش آنا خانم و وزیر اعظمش ساروتقی و پس از وی خلیفه سلطان و محمد بیگ متمرکز بود و این در حالی بود که خود عباس در قزوین به ادامه تحصیل مشغول بود. عباس به دلیل همین کم‌تجربگی تا یک سال نخست سلطنت خویش از به‌کار بردن شهرت ثانی برای خویش خودداری می‌کرد و به همان لقب شاه عباس اکتفا می‌نمود.

بعد از گذشت یک سال عباس به پایتخت صفویان اصفهان رفت. در همان سال رستم خان سپهسالار قدرتمند صفویان بر علیه شاه جوان شورش کرد تا او را از سلطنت برکنار کند و به سمت اصفهان ره‌سپار شد اما ساروتقی اعتمادالدوله موفق شد او را در نزدیکی مشهد به قتل برساند.

پرتره‌ای از دربار شاه عباس دوم

در سال ۱۰۵۴ق (۱۶۴۴) برخی از طوایف بختیاری بر علیه عباس دوم شورش کردند اما ساروتقی به سرعت آن‌ها را سرکوب کرد. او بعداً رهبری مقابله با فساد را بر عهده گرفت در نتیجه دشمنان زیادی علیه او به وجود آمدند. سرانجام وی در ۱۱ اکتبر ۱۶۴۵ توسط تعدادی از افسران ارتش صفوی ترور شد و عباس در ۱۴ اکتبر خلیفه سلطان را جانشین او کرد. با آنکه او ابتدا این پیشنهاد را رد کرد اما بعداً سریع پذیرفت. هدف از انتخاب او دانش گذشته وی و نفوذی بود که در دولت داشت.

عباس دوم برخلاف پدرش به مذهب سنی علاقه بیشتری نشان می‌داد که همین عامل دشمنی عده کثیری از علمای حاضر در دربار پدرش نیز شده بود. در زمان عباس دوم با وجود اعتدال نسبی شاه به مذهب نسبت به کلیمیان و ارامنه تبعیض‌هایی ایجاد می‌شد که از آن‌جمله می‌توان به اشراف اجباری کلیمیان به دین اسلام و ممنوعیت فروش شراب ارامنه به مسلمانان یاد کرد.

فتح قندهار

دادگاه شاه عباس دوم و سفیر گورکانیان در قرن ۱۷ میلادی

شاه عباس دوم بر خلاف پدرش از همان زمان که به سلطنت رسید به امور دولت و نظامی علاقه جدی نشان می‌داد. او در تابستان سال ۱۰۵۸ (۱۶۴۸) برای باز پس‌گیری قندهار از امپراتوری گورکانیان همراه با سپاهی ۴۰ هزار نفری ره‌سپار آن‌جا شد. او پس از تسخیر لشکرگاه قندهار را محاصره کرد و بعد از محاصره کوتاهی در ۲۲ فوریه ۱۶۴۹ آن‌جا را تصرف کرد. سپس شاه عباس غلام گرجی خود، مهراب خان را به عنوان فرماندار قندهار منصوب کرد. گورکانیان در سال ۱۶۵۱ تلاش کردند قندهار را پس بگیرند اما با آمدن زمستان آن‌ها مجبور به عقب‌نشینی شدند.

شاه جهان، امپراتور هند، پسرش اورنگ‌زیب را همراه با لشکری که ۵۰ هزار نفر سرباز داشت برای گرفتن قندهار فرستاد. اگر چه اورنگ‌زیب عباس دوم را در خارج از شهر شکست داد اما نتوانست آن‌جا را فتح کند. حتی توپ‌های جنگی او کاری از پیش نبرد. اورنگ‌زیب در سال ۱۶۵۲ شهر را محاصره و تصرف کرد. در این زمان عبدالعزیز ازبک با شاه عباس هم‌پیمان شد و در ماه مه ۱۶۵۲، ۱۰ هزار سرباز را روانه کابل کرد تا آشوب برپا کند. اگر چه آن‌ها به اندازه‌ای قدرتمند نبودند که محاصره گورکانیان را بشکنند اما ازبکان ۲ هزار سرباز گورکان را که همراه یک و نیم میلیون سکه به سمت محاصره می‌رفتند تهدید کردند. پس از دو ماه مقاومت صفویان و فعالیت ازبکان، اورنگ‌زیب مجبور به ترک محاصره و عقب‌نشینی شد. در سال ۱۶۵۳ گورکانیان دوباره تلاش کردند قندهار را پس بگیرند اما شکست خوردند و این شهر تا زمان سقوط صفویان جزئی از ایران بود.

درگیری‌های قفقاز

در سال ۱۶۵۱ میان ارتش صفوی با نیروهای روسی در قفقاز شمالی درگیری رخ داد که به جنگ‌های ایران و روسیه (۱۶۵۱–۱۶۵۳) مشهور شد. دلیل اصلی این نبرد، گسترش یک پایگاه نظامی روسی در کنار رودخانه سولاک و هم‌چنین ساختن چندین قلعه در بخش ایرانی رود ترک بود. دولت صفوی بلافاصله نیروهایی را به سمت آن‌جابرای سرکوب فرستاد و برای بیرن کردن نیروهای روس پادگان نظامی را ویران کرد. اما به زودی درگیری دیگری در جبهه شرقی جنگ آغاز شد. در همین زمان دولت روسیه سفیر خود، لوبانوف روستسفکی را برای حل مسالمت‌آمیز جنگ به اصفهان فرستاد. عباس دوم با پیشنهاد سفیر موافقت کرد زیرا ابتدا می‌خواست جنگ را به سرزمین‌های دور شرقی بکشد ولی این جنگ بدون فتح سرزمین دیگری پایان یافت اما صفویان توانستند نفوذ خود را در قفقاز شمالی افزایش دهند.

در سال ۱۶۵۴ شاه عباس دوم وختینگ پنجم را حاکم گرجستان کرد. در سال ۱۶۵۶ مردم اصفهان علیه پارسادان گرجی‌زاده، بخش‌دار شهر قیام کردند. شاه عباس به سرعت او را از مقامش برکنار کرد و او را مسئول تشریفات دربار خود قرار داد.

در سال ۱۶۵۹ پادشاهی کاختی علیه حکومت صفوی قیام کرد که به قیام بختیرونی معروف شد. این قیام به دلیل تغییرات سیاسی و اسکان قزلباش‌های ترکمن در منطقه بود. این اقدام به دلایل سیاسی مختلف توسط دولت عباس دوم ایجاد شد که یکی از این دلایل نیاز به پس‌گیری استان بود. به دلیل مهاجرت‌های گسترده‌ای که توسط شاه عباس بزرگ صورت گرفت (تعداد ۱۳۰ تا ۲۰۰ هزار نفر)، هم‌چنین کشتارهای گسترده‌ای که در سال ۱۶۱۶ صورت گرفت باعث خالی شدن منطقه از سکنه شد. دلیل دیگر این بود که دارایی‌های صفویان در گرجستان که از نظر جغرافیایی به داغستان نزدیک بود. لزگی‌ها از داغستان مرتباً به سرزمین‌های ایرانی حمله می‌کردند و آن‌جا را مورد غارت قرار می‌دادند. سرانجام این تصمیم به‌عنوان اقدامی علیه روسیه قلمداد شد که نفوذش را در داغستان افزایش داده بود که استانی هم‌جوار گرجستان بود. در نهایت اقتدار ایران در کاختی احیا شد اما از اسکان ترکان قزلباش در این منطقه جلوگیری شد.

شخصیت و ظاهر

شاه عباس دوم از مصاحبت با دانشمندان لذت می‌برد و در دربار وی همواره مباحث علمی برقرار بود. شاه عباس دوم را می‌توان فرزند خلف شاه عباس بزرگ نامید چراکه در زمان وی دگر باره فرهنگ و اقتصاد رونقی تازه گرفت. در این زمان به سبب بسته شدن بازار چین، ساختِ چینیِ ایرانیِ نمونه‌برداری شده از چین به مقدار زیاد، برای مصرف داخلی و به‌خصوص صادرات به اروپا رونق یافت. شاه عباس دوم به گسترش بناهای اصفهان اهمیت زیادی داد و در زمان وی بود که پل خواجو و کاخ چهل‌ستون ساخته شدند. او اهل هنر بود و هنرمندان و نقاشان بسیاری در زمان وی آثار زیبایی به وجود آورد که از آن‌جمله می‌توان از شفیع عباسی، علیقلی جبادار، محمد زمان و معین مصور نام برد. وی در توسعه ادبیات آذربایجانی نیز تلاش بسیاری کرد.

مسافران اروپایی و مردم محلی که از مهمان‌نوازی و شرایط بازار مطلوب دربار ایران تحت تأثیر قرار داشتند، معمولاً شخصیت و طبیعت عباس دوم را مثبت توصیف کرده‌اند. سفیر کمپانی هند شرقی، ژوان کونئیاس، در ماه مارس ۱۶۵۲ به دیدار عباس دوم رفت. به او و بازدیدکنندگان اجازهٔ نوشیدن از جام شراب شاه داده شد، او شاه را با قدی معمولی، تقریباً لاغر، چابک و بدون ریش توصیف کرده‌است.

مرگ و آرامگاه

مقالهٔ اصلی: مقبره شاه عباس دوم

نمای آرامگاه شاه عباس دوم در کتاب ژان شاردن

وضعیت فعلی آرامگاه شاه عباس دوم

شاه عباس دوم در ۲۶ اکتبر ۱۶۶۶ در خسروآباد در نزدیکی دامغان از دنیا رفت و پسرش سام میرزا با نام صفی دوم به سلطنت رسید. او در آرامگاه مخصوصی که در زمان حیاتش در قم ساخته بود به خاک سپرده شد. اما شایعه‌ای بر زبان‌ها جاری بوده که از جمله مصحح چاپ دوم سفرنامه تاورنیه نیز در حاشیه کتاب بدون ذکر مأخذی آن را توضیح داده که: «جنازه شاه عباس دوم را به مشهد بردند.»

ژان شاردن فرانسوی پس از شرح و وصف مفصلی که از تزئینات و تشریفات شاهانه آرامگاه شاه صفی و شاه عباس دوم در قم می‌دهد اثاثیهٔ زرین و اسباب گرانبهای آن را می‌شمارد تا جایی‌که می‌گوید قریب به هشتاد درصد از بودجه کل عواید آستانه قم به مصرف این دو آرامگاه می‌رسد باز هم می‌گوید: «معهذا من اطمینان ندارم که اجساد آن‌ها در همین مزار مدفون باشد زیرا رسم پادشاهان این کشور آن است که مدفون حقیقی خود را مکتوم بدارند به همین جهت هنگام تدفین اجساد سلاطین معمولاً شش تا دوازده دستگاه تابوت به اسم پادشاه معرفی و در جاهای مختلف دفن می‌کنند و جز دو سه نفر از نزدیکان، کسی از محل دفن پادشاه آگاه نیست. شاردن همچنین می‌نویسد که در آن زمان دو گروه قاری قرآن به صورت ۲۴ ساعته بر گور این دو پادشاه، قرآن تلاوت می‌نموده‌اند.»

خانواده

شاه عباس دوم سه بار ازدواج کرد

• نکیهت خانم، شاهزاده خانم چرکسی، مادر شاه سلیمان یکم
• نورالنسا خانم، شاهزاده خانم گرجی از کاختی.
• پرنسس آنوکا، شاهزاده‌خانم گرجی از کارتلی.

فرزندان

• صفی میرزا، بعداً جانشین پدرش شد.
• حمزه میرزا، بعد از مرگ پدرش اعدام شد.
• اسماعیل میرزا، بعد از مرگ پدرش کور شد.
• فرخ میرزا، به هند رفت و از خاستگاران زیب‌النسا بود.
• شهزادی خانم، با میرزا ابراهیم خلیفه سلطان ازدواج کرد.
• شهزادی خانم، با میرزا مرتضی خلیفه سلطانی ازدواج کرد.

جستارهای وابسته

• آنا خانم
• ساروتقی اعتمادالدوله
• خلیفه سلطانی

منابع

• Babaie, Sussan; Babayan, Kathryn; McCabe, Ina Baghdiantz; Farhad, Massumeh (2004). Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran. London, UK: I. B. Tauris. pp. 1–218. ISBN 1-86064-721-9. LCCN 2005272298.
• Babaie, Sussan (1994). "Shah ʿAbbas II, the Conquest of Qandahar, the Chihil Sutun, and Its Wall Paintings". Muqarnas. Brill. 11: 125–142. doi:10.2307/1523214. JSTOR 1523214. OCLC 55529825. Archived from the original on 9 November 2021. Retrieved 8 July 2022.
• Bakhash, S. (1983). "Administration in Iran vi. Safavid, Zand, and Qajar periods". Encyclopædia Iranica, online edition. New York. Archived from the original on 17 May 2022. Retrieved 13 August 2022.
• Bournoutian, George (2021). From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813. Brill. ISBN 978-9004445154.
• Burton, J. Audrey (1988). "Nadir Muḥammad Khān Ruler of Bukhara (1641 - 1645) and Balkh (1645 - 1651)". Central Asiatic Journal. 32 (1/2): 19–33. ISSN 0008-9192. JSTOR 41927597. OCLC 1553665. Archived from the original on 7 July 2022. Retrieved 8 July 2022.
• Blow, David (2009). Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. London, UK: I. B. Tauris. ISBN 978-1-84511-989-8. LCCN 2009464064.
• Canby, Sheila R. (1998). Princes, Poets & Paladins: Islamic and Indian Paintings from the Collection of Prince and Princess Sadruddin Aga Khan. London: British Museum Press. ISBN 978-0-7141-1483-5. OCLC 730448896.
• Floor, Willem (2008). A Social History of Sexual Relations in Iran. New York: Mage Publishers. ISBN 978-1-933823-33-1. OCLC 234257199.
• Floor, Willem (2001). Safavid Government Institutions. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. pp. 1–311. ISBN 978-1-56859-135-3.
• Hitchins, Keith (2001). "Georgia ii. History of Iranian-Georgian Relations". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation.
• Golombek, Lisa; Reily, Eileen (2013). "Safavid Society and Ceramic Industry". In Golombek, Lisa (ed.). Persian Pottery in the First Global Age: The Sixteenth and Seventeenth Centuries. Brill. pp. 13–57. ISBN 9789004260924.
• Ghereghlou, Kioumars (2016). "Esma'il II". Encyclopædia Iranica, online edition. New York. Archived from the original on 18 May 2022. Retrieved 13 August 2022.
• Khafipour, Hani (2021). "Beyond Charismatic Authority: The crafting of a Sovereign's Image in the Public Sphere". In Matthee, Rudi (ed.). The Safavid World. New York: Taylor & Francis. pp. 111–121. ISBN 978-1-00-039287-6. OCLC 1274244049.
• Mansourbakht, Ghabad (2010). "جایگاه علما در دستگاه قدرت دورهٔ صفویه (دوران شاه عباس اول، شاه‌صفی و شاه عباس دوم)" [The position of the ulama in the Safavid bureaucracy during the reigns of Shah Abbas I, Shah Safi, and Shah Abbas II]. Journal of Iran History. 3: 123–144. ISSN 2588-6916. Archived from the original on 19 September 2022. Retrieved 8 July 2022.
• Matthee, Rudi (2012). "ʿAbbas II". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation.
• Matthee, Rudi (2015). "Solayman I". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation.
• Matthee, Rudi (2001). "Georgia vii. Georgians in the Safavid Administration". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation.
• Matthee, Rudi (2021). The Safavid World. New York: Taylor & Francis. ISBN 978-1-00-039287-6. OCLC 1274244049.
• Matthee, Rudi (2011). The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500-1900. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11855-0. OCLC 918275314.
• Matthee, Rudi (1991), "The Career of Mohammad Beg, Grand Vizier of Shah 'Abbas II (r. 1642-1666)", Iranian Studies, Cambridge: Routledge, 24 (1/4): 17–36, doi:10.1080/00210869108701755, ISBN 978-0-521-20093-6, JSTOR 4310753
• Matthee, Rudi (2019). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. New York: Taylor & Francis. ISBN 978-1-00-039287-6. OCLC 1274244049.
• Matthee, Rudi (1999). The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-83860-707-4. OCLC 875467518.
• Morgan, David (2014). Medieval Persia 1040-1797. New York: Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-87140-8.
• Mokhberi, Susan (2019). The Persian Mirror: Reflections of the Safavid Empire in Early Modern France. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-088482-6. OCLC 1110484021.
• Morren, Vera B. (1981). "The Persecution of Iranian Jews during the Reign of Shah ʿAbbās II (1642—1666)". Hebrew Union College Annual. 52: 275–309. JSTOR 23507735. OCLC 781537659. Archived from the original on 6 July 2022. Retrieved 8 July 2022.
• Mikaberidze, Alexander (2007). Historical Dictionary of Georgia. Lanham: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5580-9. OCLC 70836728.
• Mitchell, Colin P (2009a). "Ṭahmasp I". Encyclopædia Iranica, online edition. New York. Archived from the original on 17 May 2018. Retrieved 13 August 2022.
• Mitchell, Colin P. (2009b). The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric. I.B.Tauris. pp. 1–304. ISBN 978-0-85771-588-3. Archived from the original on 25 April 2022. Retrieved 13 August 2022.
• Newman, Andrew J. (2008). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. pp. 1–281. ISBN 978-0-85771-661-3. Archived from the original on 13 April 2021. Retrieved 8 July 2022.
• Roemer, H. R. (2008). "THE SAFAVID PERIOD". The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 189–350. ISBN 978-1-139-05498-0. Archived from the original on 3 May 2022. Retrieved 8 July 2022.
• Rahimlu, Yusof (2015). "ʿAbbās II". In Madelung, Wilferd; Daftary, Farhad (eds.). Encyclopaedia Islamica Online. Brill Online. ISSN 1875-9831.
• Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20915-3.
• Savory, Roger M.; Karamustafa, Ahmet T. (1998). "Esma'il I Safawi". Encyclopædia Iranica, online edition. New York. Archived from the original on 25 July 2019. Retrieved 13 August 2022.
• Savory, Roger M. (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-04251-2.
• Sanikidze, George (2021). "The Evolution of Safavid policy towards Eastern Georgia". In Melville, Charles (ed.). Safavid Persia in the Age of Empires, the Idea of Iran Vol. 10. Bloomsbury Publishing. pp. 29–46. ISBN 978-0-7556-3378-4. Archived from the original on 1 December 2021. Retrieved 8 July 2022.
• Soroush, Mehrnoush (2000). "ʿAli Mardan Khan". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation.
• Taylor, Alice (1995). Book Arts of Isfahan: Diversity and Identity in Seventeenth-Century Persia. Malibu: J. Paul Getty Museum. ISBN 0-89236-362-2. OCLC 32312791.
• Tanavoli, Parviz (2016). European Women in Persian Houses: Western Images in Safavid and Qajar Iran. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-83860-849-1.

شاه عباس دوم دودمان صفویان زادهٔ: ۳۰ اوت ۱۶۳۲ درگذشتهٔ: ۲۶ اکتبر ۱۶۶۶
پادشاهی ایران
پیشین: شاه صفی یکم	شاه ایران ۱۶۴۲–۱۶۶۶	پسین: شاه سلیمان یکم