پرش به محتوا

اصفهان

مختصات: ۳۲°۳۸′۴۱″ شمالی ۵۱°۴۰′۰۳″ شرقی / ۳۲٫۶۴۴۷۲°شمالی ۵۱٫۶۶۷۵۰°شرقی / 32.64472; 51.66750
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
اصفهان
ریشه‌شناسی: اسپهان
Map
اصفهان در ایران واقع شده
اصفهان
اصفهان
موقعیت اصفهان در ایران
مختصات: ۳۲°۳۸′۴۱″ شمالی ۵۱°۴۰′۰۳″ شرقی / ۳۲٫۶۴۴۷۲°شمالی ۵۱٫۶۶۷۵۰°شرقی / 32.64472; 51.66750
کشورایران
استاناصفهان
شهرستاناصفهان
منطقه۲
تأسیس۱۲۹۱ خورشیدی[۱]قبل از ۴۳۰ (میلادی)[۲]
همنامگابا، گابیه، گابیان، گبی، گی، جی، اسپادانا، سپهان، اسپهان، سپاهان، اصفاهان، صفاهان، اصفهان، اصبهان[۳]
شهرداری۱۵
حکومت
 • نوعشهرداری
 • نهادشورای اسلامی شهر اصفهان
 • شهردارعلی قاسم‌زاده
 • نماینده دفتر نهاد رهبرسید یوسف طباطبایی‌نژاد
 • مجلس خبرگانفهرست نمایندگان خبرگان
مساحت
 • کل۳۵۱ کیلومتر مربع (۱۳۶ مایل مربع)
ارتفاع
۱۵۷۵ متر (۵۱۶۷ فوت)
جمعیت
 • تراکم۲۴۷۱/کیلومتر مربع (۶۴۰۰/مایل مربع)
 • رتبه جمعیت در ایران
۳
 • رشد جمعیت
۱/۱۳ درصد
(از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰)
 [۴]
اهلیت‌ناماصفهانی
زبان‌ها
 • اصلیفارسی
لهجه اصفهانی (بومی)
منطقهٔ زمانییوتی‌سی +۰۳:۳۰ (ساعت رسمی ایران)
کدپستی
کل رنج کامل

۸۱

۸۱۱-۸۱۳-۸۱۴-۸۱۵ ۸۱۶-۸۱۷-۸۱۸-۸۱۹[۵]
کدهای منطقه(+۹۸) ۰۳۱
کد ایزو ۳۱۶۶IR-04
پلاک خودرو ایران ۶۷–۵۳–۴۳–۲۳–۱۳
روزهای یخبندان۹۱
فرودگاه بزرگفرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی اصفهان IFN
ترانزیت سریع‌السیر -
اداره شبکه بهداشت و سلامتدانشگاه علوم پزشکی اصفهان[۶][۷]
آب‌وهوااقلیم معتدل نیمه سرد[۸]
میانگین دما و بارندگی۱۶٫۳ درجه سانتی‌گراد
[۹] ۱۲۵ میلی‌متر
مسیرها جاده ۶۵
آزادراه ۹ (آزادراه معلم)
دادستان عمومی و انقلابعلی اصفهانی (دادستان)
خزانه‌دارعلیرضا بوژ مهرانی (مدیر)[۱۰]
وبگاهisfahan.ir
=[۱۱]

اصفهان یکی از کلان‌شهرهای ایران، و مرکز استان اصفهان و نیز شهرستان اصفهان است. اصفهان با سه میراث جهانی یونسکو، سومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و مشهد،[۱۷] یکصد و شصت و پنجمین شهر پرجمعیت جهان و نهمین شهر پرجمعیت غرب آسیا به‌شمار می‌رود. اصفهان چهاردهمین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است. کلان‌شهر اصفهان با ۱۵ منطقه شهری، پس از تهران دومین کلانشهر بزرگ ایران از نظر مساحت شهری است. شهر اصفهان کلان‌شهری بوده که نامش همواره در کنار رودخانه زاینده‌رود می‌آید.

این شهر در مرکز فلات ایران قرار دارد و پیش‌تر پایتخت امپراتوری‌های آل بویه و سلجوقیان بود. در دورهٔ صفوی[۱۸] پس از جنگ ایران با ازبک‌ها در ۱۵۹۸، شاه عباس بزرگ مراحل انتقال پایتخت کشور از قزوین به اصفهان را آغاز کرد. اصفهان در دوران عباس و جانشینانش معرفِ ایران صفوی شد. اروپایی‌های بازدیدکنندهٔ اصفهان از بازآفرینی این شهر شگفت‌زده شدند و شاهد نشانه‌هایی از ایرانی‌تر شدنِ نخبگانِ سیاسیِ صفوی بودند. از آن زمان «اصفهان نصف جهان» اصطلاحی برای معرفی این شهر شد. شاه عباس بناهایی متعددی را در اصفهان ساخت و خودش نیز از معماران این شهر به‌شمار می‌رفت.[۱۹]

این شهر بر روی دشتی هموار و در ارتفاع ۱۵۷۰ متری از سطح دریا واقع شده است که عامل پیدایش آن زاینده رود بیان می‌شود. این شهر به داشتن معماری ایرانی، پل‌های سرپوشیده، مسجدها و مناره‌های منحصر به فردش نام‌آور است، همین امر سبب شده تا در فرهنگ عامه، اصفهان نصف جهان، لقب بگیرد. این شهر در آذر ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) به همراه رشت به عنوان نخستین شهرهای ایران، به شبکه شهرهای خلاق جهان زیر نظر یونسکو پیوست و از ۱۳۹۷ به ابتکار شهرهای دوستدار کودک ملحق شد.[۲۰][۲۱] براساس استانداردهای یونسکو، شهر خلاق، شهری است که از نوآوری و توانمندی‌های شهروندان در توسعه پایدار شهری بهره می‌برد.[۲۲]

بناهای تاریخی متعددی در شهر وجود دارد که شماری از آن‌ها به عنوان میراث تاریخی در یونسکو به ثبت رسیده‌اند.[۲۳] گرچه صنایع در اصفهان از قدمت و جایگاه ویژه ای برخوردار است لیکن وَجه بارز اصفهان هنری و فرهنگی و تاریخی است. سالانه مسافران و گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور به این استان سفر می‌کنند. صنعت طلا در اصفهان بیشترین کارگاه و بزرگ‌ترین کارخانه‌های طلای ایران را در خود جای داده است.[۲۴][۲۵] صنایع دستی متعدد اصفهان نیز از دیرباز یکی از پایه‌های اقتصاد اصفهان بوده است.[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶]

نام‌های پیشین

گابا، گابیه، گابیان، گبی، گی، جی، اسپادانا، سپهان، اسپهان، سپاهان، اصفاهان، صفاهان، اصفهان، اصبهان[۳۷] از نام‌های کهن اصفهان هستند. جی در واقع زِی (zi) بوده است.[۳۸]دیاکونوف در تاریخ ماد می‌نویسد:

مرکز پارِتاکِنا شهر گابای یعنی جِی امروز بود که همان گابی و گابه پارت‌ها و گِی زمان ساسانیان است.[۳۹]

پس از فتح توسط مسلمانان و چون در نوشتار عربی فصیح حرف «پ» وجود نداشته به مرور زمان واژه اسپهان به صورت «اصفهان» تلفظ گردید.

از دوره ساسانیان به بعد نام اصفهان که تصحیف و معرب شده اسپهان (سپاهان، اسپدان، اسپدانه، اصبهان و اسبَه آن) بوده جایگزین حکومت نشین آن یعنی گابیانا و گِی شده است.[۴۰]

بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام، به‌ویژه در دوران، مرکز گرد آمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند فارس، سیستان و… در این ناحیه گرد آمده و به‌سوی محل نبرد حرکت می‌کردند، آن‌جا را اسپهان گفته، سپس معرب (تعریب) شده و به‌صورت اصفهان درآمده است.[۴۱]

این شهر نام‌های قدیمی تری هم دارد که با نام کنونی آن، هیچ‌گونه پیوندی ندارد. مانند: گابیان، گابیه، جی، گبی، گی، گابا.[۴۱]

اصفهان در قرن ششم میلادی (بالا) که از دو منطقه جی و یهودیه تشکیل شده بود. در قرن ۱۱ میلادی (پایین) این دو منطقه کاملاً به یکدیگر متصل شده و شهر اصفهان را ایجاد کردند.

تاریخچه

منطقه تاریخی شهر اصفهان، نقشه تطبیقی امروزی با نقشه پاسکال کوست در سال ۱۲۲۰ شمسی.
  پابرجا
  آسیب
  نابود
۱ پل الله‌وردی خان [۳۳پل]
۲ آب‌گذر [پل جوبی] ۳ پل بابا رکن‌الدین [خواجو]
۲۱ میدان شاه ۲۲ مسجد شاه
۲۳ مسجد شیخ لطف‌الله ۲۴ عالی‌قاپو درب جلویی
۲۵ نقاره‌خانه [سردر قیصریه] ۲۶ گنبد بازار خیاط‌ها
۲۷ بازار مسگرها ۲۸ حمام عمومی [خسروآقا]
۲۹ کاخ کوچک چهارباغ ۳۰ کاخ چهلستون
۳۱ کاخ نارنجستان ۳۲ پاویون هشت بهشت
۳۳ بازارِ
کاروانسرای مدرسه شاه
[امروزه بازار هنر]
۳۴ مدرسه شاه سلطان حسین
(امروزه مدرسه چهارباغ یا
مدرسه علمیه امام صادق)
۳۵ کاروانسرا[ی شاه سلطان
حسین](هتل‌عباسی‌کنونی)
۳۶ خیابان چهارباغ بزرگ
۳۷ کوشک‌ها ۳۸ پاویون آیینه‌خانه
۳۹ کاخ‌شاه [کاخ هفت‌دست] ۴۰ _-_[چهارباغ خواجو]

در طول تاریخ به آسانی نمی‌توان رد شهر اصفهان را به‌طور پیوسته دنبال کرد، هر چند اصفهان در مرکز فلات ایران قرار داشت. به سبب آن که در دوران پیش از اسلام گرانیگاه شاهنشاهی‌های هخامنشی تا ساسانی، قلمرو غربی این شاهنشاهی‌ها و به خصوص میان‌رودان بود، این شهر در کانون توجه این دودمان‌ها قرار نداشت. در طول تاریخ تا دوران اسلامی می‌توان در محل فعلی شهر اصفهان ردپای شهرهای مختلفی تحت نام‌های مختلف، محل‌های مختلف و حتی مردمان متفاوتی را پیگیری نمود.[۴۲]

اصفهان به خاطر وجود زاینده‌رود و شرایط طبیعی مناسبی که داشت، احتمالاً از نیمهٔ دوم هزاره ۴ ق. م شاهد شکل‌گیری آبادی‌های بسیاری بوده است. سال شکل‌گیری شهر اصفهان با ابهام رو به رو است و اطلاع دقیقی از آن در دست نیست و بیشتر در افسانه‌ها و داستان‌ها به کیقباد اشاره شده است. طبق آنچه لاکهارت بیان داشته اصفهان تا قرن ۴ ه‍.ق / ۱۰ م با این عنوان امروزی و به این صورت وجود نداشته، در واقع جی شهر اصلی اصفهان بوده است. ماکسیم سیرو می‌گوید دهکده‌های قدیمی که در اصفهان موجود بوده الان زیر آبرفت‌های این شهر دفن شده است؛ با این حال طی بررسی‌هایی که انجام شده قسمت‌هایی از دیوارهای بناهای قدیمی این شهر نمایان شده است. در اواخر عصر ساسانیان هفت شهر نزدیک به هم در این ناحیه بوده است که عبارت بودند از جی، مهرین، شادریه، درام، قه، کهنه و جار.[۴۳][۴۴]

جیِ باستانی

بنای اصفهان را به تهمورث، سومین پادشاه از سلسله پیشدادیان نسبت داده‌اند. اصفهان در تاریخ قدیم با نام «ژِی» در پارس علیا معرفی گردیده و در دورهٔ پس از اسلام به حالت عربی در می‌آید و می‌شود «جِی»، پیش از آن نیز از اصفهان، تحت عنوان گابای یا تابای[۴۵] نام برده شده است.[۴۲] این شهر محلِ تقاطعِ راه‌های عمده و اقامتگاهِ سلطنتی پادشاهانِ هخامنشی نیز بوده است. استرابون جغرافی‌دان یونانی، از اصفهان به عنوان مرکز کشور ایران نام برده است.

یهودیه

زمانی که کوروش بزرگ بابِل را گرفت و یهودیان امروز را از اسارت نبوکدنصر شاه بابل نجات داد، شماری از یهودیان به فلسطین بازگشتند و شماری دیگر از آن‌ها به اصفهان آمدند و در منطقه‌ای که به دارالیهود یا یهودیه[۴۶] نامگذاری شد، اسکان یافتند. این منطقه در شمال غرب شهر جی یا ژی بود که بعدها این دو منطقه به یکدیگر متصل شد و شهر اصفهان کنونی را ایجاد کرد. ابن فقیه همدانی تاریخدان ایرانی قرن دهم میلادی می‌نویسد:....

وقتی یهودیان از اورشلیم مهاجرت کردند و از نبوکدنصر فرار کردند، با خود مقداری از خاک و آب اورشلیم را بردند. آن‌ها در هیچ جا ساکن نشدند بدون اینکه قبل از آن خاک و آب آن را مورد آزمایش قرار دهند. آن‌ها اینکار را ادامه دادند تا به شهر اصفهان رسیدند. در آنجا استراحت کردند و خاک و آب آن را آزمایش کردند و آن را مشابه اورشلیم یافتند. وقتی آنجا ساکن شدند شروع به کاشتن در زمین کردند و فرزندان و نوادگان خود را به دنیا آوردند و امروزه نام این منطقه یهودیه است.[۴۷]

این روایت توسط تاریخدانان دیگری نظیر موسس خورناتسی، اصطخری، ابن حوقل، المقدسی، یاقوت حموی، ابوالفدا و ابن خلدون نیز عیناً تکرار شده است.[۴۸]

یعقوبی جغرافیدان قرن سوم هجری دربارهٔ این دو شهر نوشته است:[۴۹]

برای اصفهان دو شهر است که یکی از آن دو جی، و به دیگری یهودیه گفته می‌شود، و اهالی آن مردمی بهم آمیخته‌اند و عربشان اندک است و بیشتر اهالی آن عجم و از اشراف دهقانانند.

دورانِ اشکانیان

در دوران شکاکیان به دستور مهرداد یکم یک پادگان نظامی احتیاطی در اصفهان، برای آموزش و اعزام نیروی کمکی احداث گردید. به غیر از این پادگان نیز سه مرکز نظامی در مرو و گرگان و تیسفون به‌وجود آمده بود. این مراکز دارای نیروی ثابت بوده و فقط سپاهان برای تعلیم و اعزامِ نیروی کمکی پیش‌بینی شده بود.

اصفهان کنونی در قدیم گابای (جی) نام داشت و در آغاز مرکز قبیله پَرِتاکِن[۵۰] (که نام فریدن از آن به‌جا مانده) بوده است.[۵۱]

به نظر می‌آید نام اسپهان (به معنی جایگاه ارتش) از روزگار ساسانیان به بعد جایگزین نام گی شده‌باشد. آن‌گونه که در سرگذشت‌نامه‌ها آمده، سواره‌نظام ساسانی به هنگام صلح در سبزه‌زارهای پیرامون اسپهان به‌ویژه در بخش غربی این شهر تا دامنه‌های کوه‌ها و سرچشمهٔ زاینده‌رود استقرار می‌یافت.[۵۲] اسپهان از آن‌جا که ولیعهد نشین ساسانیان بود امتیازی نسبت به شهرهای ایران آن زمان به‌دست‌آورد.[۵۲] در زمان ساسانیان گاه اسپهان و گاه ارمنستان ولیعهد نشین شاهنشاهی ایران بود ولی اسپهان این امتیاز دیگر را نیز داشت که نشیمن‌گاه و قلمرو نفوذ واسپوهران یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی صاحب نفوذ در پادشاهی نیز بود.[۵۳]

هر چند در دوران اسلامی منطقه جغرافیایی اطراف شهر نام اَسپاهان که نام تقسیم‌بندی حکومتی زمان ساسانیان بوده است را حفظ کرده است. در هنگام حمله اسکندر مقدونی به ایران، این شهر مرکز گابیوها[۵۴] بوده است و از آن تحت عنوان گابای یا تابای[۴۵] نام برده شده است.[۴۲]

سده‌های نخست اسلامی

یک کاردستی باستانی، در موزه مرکز خرید قلب شهر اصفهان

در سده‌های آغازین اسلامی، منابع اسلامی از دو شهر در مکان فعلی شهر اصفهان نام می‌برند؛ شهری به نام جَی در مکان فعلی محله جی و دیگری شهری در سه کیلومتری غرب جی با نام یهودیه که جمعیتی قابل توجه از یهودیان را در خود جای داده بود.[۴۲] نام جی بعدها به شهرستان تغییر پیدا کرد و از یهودیه با عنوان جهودستان نیز یاد شده است.[۵۵] عرب‌ها اسپهان را در سال ۲۳ هجری تصرف کردند و این شهر نیز مانند دیگر شهرهای ایران تا آغاز سدهٔ چهارم هجری زیر سلطهٔ اعراب قرار داشت. در زمان خسکس در دهکدهٔ خشینان (احمدآباد امروزی) کاخی بزرگ بنا شد و بارویی به گرد شهر اصفهان کشیده شد و خشینان به جویباره (یهودیه) پیوسته‌شد.[۵۶]

دیلمیان

در سال ۳۱۹ ه‍.ق مردآویج زیاری با سپاهش از گیلان، اصفهان را آزاد کرد و این شهر را به پایتختی برگزید و جشن سده را با شکوه بسیار در این شهر برپا کرد.[۵۷] در سال ۳۲۷ قمری این شهر به دست رکن‌الدوله دیلمی افتاد که وی نیز اصفهان را پایتخت خود قرار داد. پس از آن شهر اصفهان پیشرفت پیشین خود را بازیافت و کانون گرد هم آمدن دانشوران و سرایندگان شد.[۵۶]به نظر دیوارهای قدیم شهر اصفهان در زمان سلطنت امیران آل بویه در قرن دهم میلادی قرن چهار هجری ساخته شدند.[۵۸][۵۹][۶۰]

دوره سلجوقیان

در بهار ۴۴۲ هجری قمری طغرل سلجوقی اصفهان را پس از یک محاصره طولانی و ویرانگر گشود. البته شهر به زودی به تدبیر ابولفتح مظفر نیشابوری که از طرف طغرل به حکومت اصفهان منسوب شده بود، بازسازی شد، ۵۰۰٬۰۰۰ دینار خرج ساخت بناها شد و سه سال از مردم هیچ مالیاتی گرفته نشد. توسعهٔ سریع شهری، مردمی که در جریان درگیری‌ها گریخته بودند را دوباره به شهر کشاند، همچنین طغرل پایتخت حکومتش را از ری به اصفهان منتقل کرد. گسترش شهر در زمان آلب ارسلان نیز ادامه یافت، اما در دوران ملکشاه و وزیر باتدبیرش خواجه نظام الملک طوسی بود که شهر به اوج شکوهش رسید به‌طوری‌که جمعیت شهر دو برابر شد و بناهای بسیاری در آن ساخته شد.[۶۱]

آل کاکویه

حکمرانان کاکویه نیز اصفهان را وسعت دادند و آن را مرکز قدرت خویش نمودند.[۶۲]

دیدگاه ناصر خسرو دربارهٔ اصفهان

ناصرخسرو قبادیانی در هشتم صفر سنه اربع و اربعین و اربعمائه (۴۴۴ هجری قمری)،[۶۳] دو سال پس از حملهٔ ویرانگر طغرل سلجوقی وارد اصفهان شد. در هنگام ورود وی به شهر، شهر دوباره ساخته شده و بهبودِ نسبی یافته بود. وی دربارهٔ اصفهان چنین می‌گوید:

[اصفهان] شهری است بر هامون نهاده،[۶۴] آب و هوایی خوش دارد و هر جا که ده گز چاه فرو برند، آبی سرد و خوش بیرون آید و شهر دیواری حصین بلند دارد در شهر جویهای آب روان و بناهای نیکو و مرتفع و در میان شهر مسجد آدینه بزرگ نیکو و بارویِ شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است.[۶۵][۶۶]

دوره صفوی

در سال ۱۰۰۶ هجری قمری شاه عباس صفوی پایتخت ایران صفوی را از قزوین به اصفهان منتقل کرد. دوری از مرزها، کاهش دادن قدرت قزلباشان، بهبود تجارت و ترس شاه عباس از پیشگویی منجمانی که ماندنش را در قزوین برای جانش خطرناک دانسته بودند از دیگر دلایل ذکر شده برای این انتقال است. گزیدن اصفهان به عنوان پایتخت توسط شاه عباس، نتایج مثبتی برای این شهر به بار آورد، مسجدها، آب‌انبارها و کاروانسراهای بسیاری در شهر ساخته شد، به ابتکار شیخ بهایی شبکه‌های کامل ارتباطی و آبیاری پدید آمد و با بنیان نهادن شهر بازرگانی نجف‌آباد در چند کیلومتری غرب اصفهان برای تهیه آذوقه شهر، زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید پدید آمد.[۶۷]

اصفهان در روزگار شاه عباس اول تا مرگش از همهٔ شهرهای خاورزمین بوده است. در آن روزگار، با افزوده شدن کوی‌های (محلات) چهارگانهٔ (عباس‌آباد، جلفا، گبرآباد (اصفهان) و اسپهان) نمای پایتخت صفوی از قسطنطنیه هم بزرگ‌تر بود.[۶۸][۶۹] شهر اصفهان در روزگار اوج شکوه خود ۱۳۷ کاخ، ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان داشت،[۷۰]

دوره قاجار

بعضی از اصناف در این دوره ۱- صنف رنگرز ۲- جماعت چیت‌ساز ۳- جماعت زری‌باف ۴- صنف نساج ۵- صنف شیشه‌ساز ۶-صنف کاغذساز ۷- صنف تفنگ‌ساز ۸- جماعت شعرباف بودند.[۷۱]

مسعود میرزا ظل‌السلطان (پسر ناصرالدین‌شاه قاجار) از سال ۱۲۸۸ حاکم اصفهان شد و در سال‌های پس از آن حکومت ایالت‌های فارس، کردستان، لرستان و یزد نیز به او داده شد. او همواره مایل به داشتن نیروی نظامی شخصی بود.[۷۲] در اصفهان فوج‌های نظامی با لباس و اسلحهٔ ارتش اتریش تشکیل داد و برای تعلیم دادن آن‌ها از آلمان معلمان نظامی به خدمت گرفت.[۷۳] ناصرالدین شاه که از خودسری‌های ظل‌السلطان در اصفهان بیم داشت، او را شبانه از تمام حکومت‌های خود عزل کرد و تنها شهر اصفهان را برایش باقی گذاشت.[۷۴]

فرمانروایی سی و چهار ساله مسعود میرزا ظل‌السلطان بر اصفهان، با ویرانی بیش از ۵۰ اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی در این شهر همراه بود.[۷۰] یکی از جهانگردان اروپایی در آن زمان نوشته است:[۷۰]

«متأسفانه ظل‌السلطان از خیابان خوش‌منظره و فرح‌آور چهارباغ مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته، جدول‌های سنگی را پرکرده و حواشی آن‌ها را فروخته و نقاشی‌های تاق‌ها و دیوارها را هم محو کرده است. جای قصرها و عمارت‌های خالی صفوی را هم با ایجاد مزارع گرمک و خیار اشغال کرده است.»

لرد کرزن هم که در سال‌های پایانی فرمانروایی قاجاریان به ایران آمده بود دربارهٔ این ویرانی‌ها چنین می‌نویسد:[۷۰]

«مسجد و عمارت سلطنتی اصفهان را از بیخ و بن کندند. آن عمارت هفت‌دست و آیینه‌خانه و نمکدان با نقشه‌های عجیب و آیینه‌های بزرگ شفاف و حوض‌های یکپارچه که از سنگ‌های مرمر صاف شفاف تراشیده شده و سلاطین با مخارج گزاف بنا نهاده‌اند، تمام خراب و به جای آن‌ها جز تپه‌خاکی غم‌انگیز و ملالت‌خیز باقی نمانده است».

انجمن مقدس ملی اصفهان نیز دوران انقلاب مشروطه ایران فعال بود و نقش داشت.

پهلوی‌ها

در آن دوره به دلیل رشد صنعت سازی و ساختن کارخانه‌های صنایع پارچه اصفهان به منچستر ایران شهرت یافت.[۷۵] یازده کارخانهٔ پارچه، دو کارخانهٔ کاغذ، پنج کارخانهٔ سیگار، یک کارخانهٔ کفش و چکمه و یک کارخانهٔ شلوار تقریباً کل مردم سرمایه گزاری کردند بر اساس نوشتهٔ وزارت امور خارجه بریتانیا. آلمان غربی در ساخت بزرگ‌ترین زرادخانه اصفهان مشارکت داشت که پس از انقلاب دولت متوقف کرد.[۷۶] تولید و فروش چغندر قند نیز سرعت داشت؛ تا قبل انقلاب ۹ پروژهٔ بزرگ کشاورزی وجود داشت که انجام نشد. درصد سهم اشتغال زنان حدود ۱۸/۸ درصد بود که دوره پسا انقلاب به ۹ درصد کاهش پیدا کرد.[۷۷][۷۸]

دوره جمهوری اسلامی و پس از آن

در ۱۴ مرداد ۱۳۵۷ (قبل از انقلاب اسلامی) تظاهرات کنندگان اصفهانی که برای هفتم کشته شدگان حادثه مشهد به خیابان‌ها آمده بودند و البته برخی شان نیز مسلح بودند بیشتر قسمت‌های شهر را به تصرف درآورند و سید جلال‌الدین طاهری را که چندی پیش از آن بازداشت شده بود آزاد کردند، ناآرامی‌های دو روزه اصفهان با اعلام حکومت نظامی توسط دولت و با هجوم نیروهای ارتش، پایان یافت. این نخستین بار از سال ۱۳۳۲ بود که در مرکز یک استان حکومت نظامی اعلام می‌شد.[۷۹] پس از انقلاب اصفهان با داشتن ۲۳ هزار کشته و حدود ۴۳ هزار جانباز بیشترین تعداد کشته و ایثارگران را برای جنگ ایران عراق در کل کشور دارد. در ۲۵ آبان ۱۳۶۱ سیصد و هفتاد تن کشته جنگ در یک روز در اصفهان تشییع شد.[۸۰][۸۱]ساخت و ساز به شغلی پرسود بدل شد که نتیجه آن جایگزینی خانه‌های سابق با آپارتمان‌های چندین طبقه بود. این امر سبب نزاع دائمی روشنفکران طرفدار حفظ میراث تاریخی و سازندگان و طراحان عملگرا شد، نمونه آن نزاع بر سر برج جهان‌نما و فروش چندین هکتار باغ‌های اطراف کارخانه نساجی به فعالان بخش املاک و مستغلات است.[۸۲] سال۱۴۰۰ اعتراض بخشی از کشاورزان مربوط جنبش مدنی کشاورزان استان اصفهان با حمایت دولت جمهوری اسلامی از آنها پایان یافت.[۸۳]

معماری

نقشه اصفهان تهیه شده توسط سید رضا خان در سال ۱۳۰۲. این نقشه جزئیات فراوانی دارد و دقت اطلاعات آن بسیار زیاد است.[۸۴]

پیش از اسلام

از دوره پیش از اسلام، چیزی به جز بقایای آتشکدهای در کوه آتشگاه، اکتشافات اندکی در تپه اشرف و همچنین پل شهرستان (متعلق به دوران ساسانیان) بجا نمانده است که از میان آن سه، تنها بنای برپا و برجا پل شهرستان است.

بیشتر آثار تاریخی بجا مانده مربوط به دورهٔ اسلامی است. آثاری از تمامی دوره‌های تاریخی پس از اسلام بجا مانده است اما به ویژه آثار دو دوره باشکوه از تاریخ اصفهان یعنی دورهٔ سلجوقی و دورهٔ صفوی برجستگی ویژه‌ای دارد، که هر کدام دارای ویژگی‌ها و سبک معماری یگانه خود است.

سلجوقیان

نمایی از فضای گنبدخانهٔ تاج‌الملک، از وزرای دوره سلجوقی

معماری سلجوقیان — که به ویژه در مسجد جامع نمود می‌یابد — ساده و بی‌پیرایه اما با ظرافت فراوان است. از ویژگی‌های دیگر معماری این دوره سکوت و درونگرایی به دور از هر گونه جلوه‌گری آن است. به جای آنکه بیننده تحت تأثیر آنی قرار گیرد، آرام آرام زیبائی و عظمت اسرارآمیز آن را در جای خود احساس می‌کند، برخلاف معماری و هنر دوره صفوی که توجه به جلوه‌های رنگ و نور و چشمگیری و درخشندگی از ویژگی‌های آن است. آرامگاه ملکشاه و سلطان سنجر و خواجه نظام الملک از آثار تاریخی این دوره در شهر اصفهان می‌باشد. یکی از قدیمی‌ترین شهرهای اصفهان شهر گز در ۱۰ کیلومتری اصفهان است یکی از آثار مهم باقی‌مانده در این شهر، مسجد جامع شهر مربوط به دوره سلجوقیان است.

صفویان

میدان نقش جهان که معماری دوران صفویان در آن کاملاً نمایان است.

در سال ۱۰۰۰ هجری قمری به دستور شاه عباس اول پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان انتقال یافت در این زمان جمعیت اصفهان به یک میلیون نفر رسید و به شدت از نظر مراکز تجاری و فرهنگی ترقی نمود.[۸۵] عصر صفوی، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. هنرمندان شهر جلفای نوی آذربایجان اوج شکوه معماری ایران را در اصفهان به نمایش گذاشتند. زیباترین و با شکوه‌ترین آثار معماری ایرانی اسلامی در همین دوره، توسط معماران خلاق و هنرمندی چون محمدرضا و علی اکبر اصفهانی آفریده شد. اصفهان در مرکز امپراتوری صفوی قرار داشت و نسبت به قزوین به خراسان نزدیک تر بود. موقعیت جغرافیایی این شهر موجب افزایش سرعت عکس‌العمل شاه در مقابل تهدیدات ازبکان و عثمانیان بود. شاه عباس بدون ایجاد تغییرات عمده در بخش قدیمی شهر، بخش‌های جدیدی را به آن افزود. میدان نقش جهان، دولتخانه و خیابان چهارباغ در کنار بخش‌های قدیمی شهر ساخته شدند.

از ویژگی‌های مهم در شیوهٔ معماری این دوره، علاوه بر استحکام و زیبایی ساختار، درخشش بیان است. در آثار این دوره تابش رنگ و نور، و جذابیت سطوح و شکوه چشمگیر آن‌ها، احساس زیبائی خیره‌کننده‌ای در بیننده ایجاد می‌کند و طنین رنگ‌ها و سطوح مکرر کاشی‌های درخشان به منظره‌ای شفاف، مجرد و روحانی تبدیل می‌شود.

معماری این دوره از لحاظ وسعت و کارایی، بسیار متنوع است و در تمامی ابعادِ حیاتِ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم حضوری زنده و پویا دارد. باشکوه‌ترین مساجد، عظیمترین میدان‌ها، زیباترین پلها و خیابانها، بزرگ‌ترین بازارها، مدرسهها، و کاروانسراها در این عصر ساخته شد؛ و همه در نوع خود در اوج کمال هنری، استحکام و کارایی و بعضی چنان باشکوه و زیبا و کامل که گاهی نمی‌توان باور کرد که انسانی ناچیز آن را پدیدآورده باشد.

اصفهان، پایتخت شاهنشاهی ایران، نقاشی در ۱۷۲۵ میلادی
منار علی، نقاشی اثر اوژن فلاندن

معماری معاصر

آنچه که در گذر از عهد قدیم به عصر جدید رخ داده است، سبک شدن معماری است. مقایسه چهارتاقی نیاسر (دوره ساسانی) که گنبد بر پایه‌های ضخیم استوار شده است و مسجد جامع عباسی اصفهان، به خوبی گواه این است که به مرور زمان، معماران در پوشش دهانه‌ها به دنبال راه‌هایی برای سبک کردن حجم بودند. یکی از روش‌های سبک‌سازی دهانه‌های بزرگ و گنبدها، تبدیل مربع به دایره و استفاده از ترک است که نمونه‌ای از آن را می‌توان در گنبد خواجه نظام الملک مسجد جامع اصفهان (دوره سلجوقی) دید. ویژگی تکاملی معماری ایران در دوره معاصر تجرید است. معماری معاصر با حفظ ویژگی‌های بنیادی خود در جهت انتزاعی شدن پیش رفت. نظیر مقبره بوعلی سینا (۱۳۶۷ ه‍.ش) که نمونه تجرید شده گنبد قابوس بن وشمگیر (۳۷۵ ه‍.ش) است. تجرید در معماری معاصر را در معماری مساجد خارج از ایران هم شاهد هستیم.

در آفرینش فرم مسجد سالن اجلاس بین‌المللی اصفهان که نقطه عطفی در معماری نوین ایرانی-اسلامی خواهد بود، از گنبد به عنوان عنصر نمادین معماری ایرانی و اسلامی الهام گرفته شده است. به جهت قرارگیری این مسجد در مرکز همایش‌های بین‌المللی، طرح با فرم سالن اجلاس قرابت دارد. گنبد بر پایهٔ مربع شکل به روش تبدیل مربع به دایره و با استفاده از ترک‌هایی با الهام از نقوش اسلیمی و با رعایت اصل تجرید بنا شده است. در شکل‌گیری گنبدخانه، خلوص مکعب گنبدخانه حفظ شده است. مسجد در جهت قبله چرخیده و گنبدخانه با چهار ایوان که از عناصر معماری مناطق کویری بوده احاطه شده است.

بقعه‌ها

مجسمه قنطورس با تن یک سرباز با کلاه قزلباشی حدفاصل پل چوبی و پل بزرگمهر و تندیس کاوه آهنگر بالای ایستگاه مترو میدان آزادی کار گذاشته شده است. قبل از انقلاب ۵۷ مجسمه شاه عباس در میدان آزادی وجود داشت آن اثر هنری که ساخته دست هنرمند مطرح این عرصه ایرج محمدی است بزرگ‌ترین مجسمه برنزی پیش از انقلاب بود و تصویر شاه عباس روی اسب را تجسم ساخته بود و در میدان دروازه شیراز اصفهان نصب بود که پس از انقلاب برچیده و مدفون شد. معاون درگذشته شهرداری اصفهان که مجسمه را دفن کرده بود گفته است تا زمانی که مجوز نصب مجسمه گرفته نشود، آدرسی از محل نگهداری مجسمه نخواهم داد.[۸۶][۸۷][۸۸] شهریور ۱۳۹۹ دبیر سمپوزیوم مجسمه‌سازی اصفهان گفت: با برگزاری سمپوزیوم مجسمه‌سازی ۱۱ اثر هنری به مجموعه مجسمه‌های سطح شهر اضافه می‌شود و دائم باقی می‌ماند.[۸۹]

بقیه مجسمه‌ها مجسمه شامل شیخ بهایی، چوگان[۹۰]چهارباغ[۹۱] تندیس نماد معلم[۹۲] سلمان فارسی میدان امام خمینی[۹۳] تندیس چوپان نی‌زن و غیره می‌شود.

چهارباغ عباسی

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی اصفهان در ۴۳۵ کیلومتری تهران و در جنوب این شهر قرار دارد. شهر اصفهان دارای طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹دقیقه و ۴۰ ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی می‌باشد. محدوده شهری آن هم پانزده منطقه شهری تقسیم می‌شود که از سمت غرب شهر از راه خیابان کهندژ متصل به شهر خمینی‌شهر و از راه خیابان آتشگاه به شهر نجف‌آباد و از جنوب غرب متصل و همجوار با شهر فلاورجان، از سمت شمال به سمت شهر شاهین‌شهر و از شرق شهر نیز به دشت سجزی منتهی می‌شود.[۹۴]

سطح شهر از سطح عمومی دریاها حدود ۱۵۷۰ متر ارتفاع دارد و در قسمت شمالی و شرقی به کویر محدود می‌گردد و در قسمت غربی و جنوبی نیز به سلسله کوه‌های زاگرس منتهی می‌شود. کوهستان کرکس در پنجاه کیلومتری شمال اصفهان و زردکوه بختیاری در جنوب غربی آن قرار دارد. وجود آب‌هایی همانند زاینده رود که از زاگرس سرچشمه گرفته دلیل پیدایش این شهر می‌باشد. شهر اصفهان بر روی دشتی به نسبت هموار با شیبی در حدود ۲ درصد و به طرف شمال شرقی بنا گردیده است.[۹۵] در طی سده‌های گذشته نیز به سبب وجود آب فراوانتر و آلودگی کمتر در سمت جنوب غربی توسعه بیشتری یافته است.

گیاگان و زیاگان

این شهر به دلیل داشتن قوچ و میش اصفهان نیز که بومی منطقه اند در میان دوستداران طبیعت و محیط زیست شهره جهان است. آبدزدک اصفهان در سال ۱۳۹۰ شناخته و معرفی شد.[۹۶]نسل گاوهای بومی اصفهان[۹۷] در سال ۱۳۹۹ منقرض شد.[۹۸]

اصفهان رتبه نخست جنگل‌سازی کشور است.[۹۹]یک گونه از گل رز از ۱۸۳۲ به نام رز اصفهان نامگذاری شده است.[۱۰۰] دم جنبانک در اکثر کشتزارها و پارک‌ها دیده می‌شود.[۱۰۱] بقیه پرنده‌ها شامل غراب، قمری(پاختری)، توکا، زاغی، زاغچه، چلچله (پرستو)، کلاغ ابلق، و گنجشک خانگی می‌باشد.[۱۰۲][۱۰۳]به دلیل نبود زاینده رود پرندگان از نوع گونه‌های مهاجر مثل مرغ ماهی خوار (از سیبری و غیره) امنیت غذایی ندارند.[۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶] برج‌های طبقاتی کبوتر قدیم ساخته می‌شده است.[۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹] به‌طور کلی روباه معمولی و روباه شنی، شغال و خدنگ در دشت اصفهان وجود دارد.[۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲]

پارک ملی و پناهگاه حیات وحش قمیشلو در شمال غرب اصفهان (۴۵ کیلومتری شمال غرب اصفهان) در شهرستان تیران و کرون زیستگاه گونه‌های با ارزشی از حیات وحش شامل سم‌دارانی همچون کل و بز، قوچ و میش، آهوی ایرانی و حیواناتی نظیر گرگ، کبک، تیهو، کفتار و … می‌باشد.

تأسیسات نظامی

درگذشته شبکه از قلعه‌ها به دلیل توپوگرافیک در اصفهان ساخته شده بود.[۱۱۳]

نمایشگاه نیروهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در اصفهان-گرومن اف ۱۴ تامکت نهاجا
هلیکوپترهوانیروز ارتش و سپاه مدل «اصفهان» بل ۲۱۴ ا

پایگاه هشتم شکاری اصفهان متعلق به نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی در فرودگاه شهید بهشتی اصفهان است که به عنوان پایگاه مادر جنگنده اف ۱۴ شناخته می‌شود.[۱۱۴]

سپاه صاحب الزمان نام سپاه اصفهان در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است فرماندهی سپاه صاحب الزمان در خیابان صفه روبروی بیمارستان الزهرا است. پایگاه هوایی نهسا در فرودگاه بدر اصفهان است.[۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷][۱۱۸][۱۱۹][۱۲۰][۱۲۱] قرارگاه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی در سپاه صاحب الزمان ضد دنیاگیری کرونا ویروس در اصفهان ۵ آبان ۱۳۹۹ تشکیل شد.[۱۲۲] یگان‌های گروه ۴۴ توپخانه. گروه ۵۵ توپخانه نزاجا و گروه توپخانه و موشکی ۱۵ خرداد نزسا در این شهر پادگان دارند. پادگان هوانیروز جنوب شهر است که دوره خلبان نفرات غیرنظامی دارد.[۱۲۳][۱۲۴]

آب و هوا

اصفهان
نمودار اقلیمی (راهنما)
ژفمآمژژآساُند
 
 
۳۰
 
۱۰
۳−
 
 
۲۰
 
۱۶
۰
 
 
۱۴
 
۲۴
۷
 
 
۳
 
۳۱
۱۲
 
 
۲
 
۳۵
۱۷
 
 
۶
 
۳۶
۱۸
 
 
۶
 
۳۳
۱۶
 
 
۱۴
 
۲۸
۱۱
 
 
۲۹
 
۲۲
۷
 
 
۲۸
 
۱۷
۱
 
 
۲۴
 
۱۲
۳−
 
 
۲۷
 
۸
۵−
میانگین بالاترین و پایین‌ترین دما به مقیاس سانتیگراد
بارندگی به مقیاس میلی‌متر
موقعیت حوضه آبریز گاوخونی

این شهر در منطقه‌ای در دامنه کوه‌های زاگرس و در کنار زاینده‌رود قرار گرفته که از کوه‌های زاگرس ایران سرچشمه می‌گیرد و به باتلاق گاوخونی می‌ریزد و از مراکز گردشگری، فرهنگی و اقتصادی ایران محسوب می‌شود. زاینده‌رود بزرگ‌ترین رود فلات مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس ایران واقع در غرب استان اصفهان و استان چهارمحال و بختیاریسرچشمه گرفته و از میان اصفهان می‌گذرد. همچنین جنگل ناژوان از مناطق خوش آب و هوای حاشیه زاینده‌رود می‌باشد. از دیگر مناطق طبیعی قابل گشت و گذار اصفهان می‌توان به کوه کلاه قاضی و کوه صفه اشاره نمود. منطقه کلاه قاضی، یک پارک ملی است با نام پارک ملی کلاه قاضی که محل زیست جانوران زیادی مانند کل، پازن، بز، آهو و عقاب است.

شهر اصفهان به دلیل موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی خاصی که دارد در اراضی پست قرار گرفته و از سه جهت (۲۷۰ درجه) در محاصرهٔ ارتفاعات بوده به گونه‌ای که در بیشتر اوقات سال (بالای ۵۵ درصد) جابه‌جایی هوا در این شهر اتفاق نمی‌افتد، این موضوع عامل مؤثری در تشدید آلودگی هوای شهر به ویژه در نیمه دوم سال می‌باشد. میانگین سرعت باد غالب در شهر اصفهان بین ۸/۲ تا ۴/۳ متر بر ثانیه و جهت آن از سمت جنوب غربی است. فراوانی وقوع بادهای آرام در ماه‌های فروردین تا تیر ۵۰–۴۵ درصد و در ماه‌های آبان تا دی ۸۰–۷۰ درصد است و در بیشتر مواقع وزش باد در شهر اصفهان آرام است. این وضعیت باعث سکون هوا و ایجاد شرایط مناسب برای افزایش آلودگی هوا است. پدیدهٔ اینورژن در شهر اصفهان به لحاظ تعداد و شدت نیز از ویژگی توپوگرافی و اقلیمی تبعیت کرده به گونه‌ای که سالیانه بیش از ۲۶۰ روز این پدیده در شهر اصفهان حادث می‌شود که اوج آن در پاییز و اوایل زمستان است و شدت پدیده اینورژن به‌حدی است که بعضاً ارتفاع این لایه به زیر ۳۰۰ متر هم می‌رسد.[۱۲۵] در داده‌های آماری دوره ۱۰ ساله از کلانشهر اصفهان به‌طور میانگین هر ۹ روز یک پدیده گرد و غبار داشته است.[۱۲۶]

شهر در بین هشت کلانشهر ایران رتبه نخست آلودگی هوا را دارد.[۱۲۷]

آب و هوای اصفهان به‌طور کلی معتدل رو به سرد است و مقدار بارش باران و برف به نسبت کمی دارد. حداکثر درجه حرارت در تابستان ۳۹ درجه سانتی‌گراد است که تابستان‌هایی گرم و خشک را می‌سازد و در زمستان تا حداقل ۱۹- درجه می‌رسد.

گروه تحقیقات هواشناسی کاربردی سازمان هواشناسی هر چندماه گزارش تحلیل خشکسالی اصفهان را منتشر می‌کند.[۱۲۸]

دوره صفوی پل‌های زاینده رود با نگه داشتن آب باعث پرآب شدن چاه‌های شهر می‌شدند.[۱۲۹] ۳۳۰۰ استخر کشاورزی در کل استان وجود دارد.[۱۳۰]

مدیریت نادرست حوضه آبریز، اصفهان را از قطب کشاورزی به منطقه بحران زده تبدیل کرده است.[۱۳۱] دولت هفتم و هشتم در زمان تکمیل نبودن تونل کوهرنگ سه یک سهم آب از اصفهان را به استان یزد، اختصاص دادند.[۱۳۲] تخصیص‌های بی حد و حساب دلیل خشک شدن تالاب گاو خونی شده است. کارشناسان سلامت ۳۵ هزار سرطانی به دلیل خشک شدن گاو خونی را برای اصفهان پیش‌بینی کرده‌اند.[۱۳۳][۱۳۴] در تابستان ۱۴۰۰ شرکت آبفا شهر ۴۰۰۰ لیتر کمبود آب داشت.[۱۳۵] به دلیل تداوم برداشت بی‌رویه حوزه آبریز زاینده رود، کمتر از ۱۰ سال دیگر اصفهان قابل سکونت نخواهد بود.[۱۳۶][۱۳۷]

فرونشست خاک

در بین شهرهای ایرانی به دلیل برداشت از آبخوان دشت اصفهان بیشترین نرخ فرونشست زمین را دارد که روی حدود ۱۰ هزار کیلومتر مربع یعنی ۱۰ درصد از مساحت استان تأثیر گذاشته است.[۱۳۸]

مردم‌شناسی و فرهنگ

اصفهانی‌های بومی بین بقیهٔ ایرانی‌ها در فرهنگ و اساطیر ایران به باهوشی و طنز و شوخی شناخته شدند.[۱۳۹] خسرو انوشیروان از شاهان ایران در اردستان استان اصفهان متولد شده.[۱۴۰]

جمعیت

نمودار رشد جمعیت شهر اصفهان از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵.

جمعیت اصفهان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۱٬۵۸۳٬۶۰۹ نفر بوده است. جمعیت استان اصفهان طبق آخرین سرشماری رسمی در سال ۱۳۹۰ برابر با مناطق ۱۵ گانه ۲/۸۷۹/۲۵۶ نفر بوده که ۸۳/۵ درصد آن در نقاط شهری و بقیه در نقاط روستایی و عشایر سکونت داشته‌اند. در سال ۱۳۹۵ خورشیدی به ۳٬۱۶۱٬۲۱۱ مناطق ۱۵ گانه نفر رسیده است. و برآورد شده که در سال ۱۴۰۱ مناطق ۱۵ گانه شهر اصفهان به ۳/۹۴۹/۰۰۰نفر رسیده است. اصفهان از دیرباز از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی در فلات ایران به‌شمار می‌رفته است. در ۵ دی ۱۳۱۹ در زمان رضاشاه برای نخستین بار در ایران به سبک اروپایی در اصفهان از مردم سرشماری به عمل آمد و ۲۰۴٬۶۰۰ تن را ساکن شهر اصفهان گزارش کردند.

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ ش انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در شهر اصفهان به قرار زیر بود:[۱۴۱]

اقوام کلانشهر اصفهان
قومیت درصد
فارس
۸۷٫۳٪
لر بختیاری
۶٫۲٪
قشقایی
۳٪
کرد
۰٫۸٪
سایر
۲٫۷٪

زبان

مردم اصفهان به زبان فارسی با لهجه اصفهانی سخن می‌گویند از ویژگی‌های لهجه اصفهانی اضافه کردن حرفِ س به آخر واژگان می‌باشد که به جای واژهٔ است استفاده می‌شود. مهاجران به اصفهان دارای گویش‌های متفاوت هستند و ارمنی‌های اصفهان نیز به زبان ارمنی سخن می‌گویند. مکالمات روزمره و رسمی شهر همگی به زبان فارسی (لهجه اصفهانی) است.

در زمان پهلوی اول گروهی پرشمار از کُردهای ایل گلباغی از شمال استان کُردستان به شهر اصفهان و شهرهای کاشان و نایین کوچانده شدند که امروزه بیشتر از عناصر استحاله‌یافته در جمعیت این شهرها به‌شمار می‌آیند.[۱۴۲][۱۴۳]

دین و فلسفه

به شکل تاریخی اصفهان این خصوصیات را داشت: موقعیت تجاری، منابع حاصلخیز کشاورزی و موقعیت سنتی به عنوان یک مرکز دینی مذهبی.[۱۴۴]

کلیسای وانک

اسلام شیعه به عنوان بخش اصلی کیش مردمان این شهر است و علاوه بر آن، ارمنی‌ها، یهودیان و زرتشتیان و سایر اقلیت‌های مذهبی نیز در شهر زندگی می‌کنند. جلفای نو که در جنوب اصفهان قرار گرفته منطقه‌ای است که بیشتر ارمنی‌نشین است و از منطقه‌های خوب شهر نیز قلمداد می‌شود.

اسماعیلیه در اصفهان تاریخ بلندی دارد اسماعیلیان در سال‌های ۲۹۰ الی ۳۱۰ هجری قمری توسط داعی حسین ابن احمد دندان و یارانش در زمان عبدالله احمد (امام یازدهم اسماعیلیه و خلیفه اول و بنیانگذار خلافت فاطمی) وارد اصفهان شد و سپس با دعوت مردم اصفهان و اسماعیلی شدن اصفهانیان علیه عباسیان قیام کردند و اصفهان به خلافت فاطمی پیوست. در این زمان مسجد جامع گورتان ساخته شد که بعدها تبدیل به بزرگ‌ترین حوزه علمیه تاریخ اسماعیلیه شد و بزرگان اسماعیلی همه در این مسجد جامع درس فقه اسماعیلی را خواندند مانند ناصرخسرو و حسن صباح بعدها در زمان جدایی اختلاف در حکومت فاطمی اصفهانیان نیز مانند بسیاری از اسماعیلیان نزار بن المستنصر بیعت کردند و او را امام خواندند. پس از آن در زمان ناطقیت احمد ابن عطاش اکثریت مردم اصفهان اسماعیلی بودند اما با حمله ترکان سلجوقی به اصفهان در زمان ملکشاه یکم با دستور وزیر ملکشاه خواجه نظام‌الملک اصفهان محاصره شد و در آخر با شکسته شدن محاصره اصفهان خواجه نظام الملک طوسی دستور قتل‌عام مردم اصفهان را داد و در آن زمان هزاران هزار اصفهانی با هر قوم و نژاد اعم از اسماعیلی، یهودی، سنی، دوازده امامی و ارمنی قتل‌عام شدند و کشته شدند و به گفته مورخان بیش از ۷۵ درصد جمعیت اصفهان به دستور نظام‌الملک اعدام و کشته شدند. امروزه آثار زیادی از زمان حضور اسماعیلیه در اصفهان که اکثراً در غرب اصفهان و منطقه ۹ اصفهان هستند وجود دارد مثل مسجد جامع گورتان، آرامگاه بی بی فاطمه (ناطق اسماعیلی)، آرامگاه سلطان ایوب (ناطق اسماعیلی) و پیر نجم الدین (ناطق اسماعیلی) وجود دارد.[۱۴۵]

ورود مذهب تشیع به این شهر در طی چندین دوره زمانی صورت گرفته که مهم‌ترین آن عبارتند از: هجرت ابن هلال ثقفی از کوفه به این شهر،[۱۴۶] اقامت و تبلیغ صاحب بن عباد وزیر آل بویه در این شهر،[۱۴۷][۱۴۸] هجرت تبلیغی علامه حلی و شاگردانش به همراهی و حمایت محمد خدابنده اولجایتو پادشاه شیعه مغول، و در آخرین دوره در دوره صفویه و هجرت علمای جبل عامل به این شهر، بافت شیعی این شهر به نقطه تکامل رسید.[۱۴۹][۱۵۰][۱۵۱][۱۵۲][۱۵۳][۱۵۴] در بین مسلمانان سنی معمولاً شهرت اصفهان به خاطر حدیث معروفی است که روایت می‌کند: «مسیح دجال توسط ۷۰۰۰۰ یهودی از شهر اصفهان همراهی می‌شود که شال‌های پارسی پوشیده‌اند.»[۱۵۵]

یهودیان اصفهان

امروزه یهودیان اصفهان از قدیمی‌ترین اهالی این شهر می‌باشند که در گذشته در محله جویباره ساکن بوده‌اند ولی اکنون بیشترشان به خارج کشور مهاجرت کرده‌اند. اندک یهودیانِ باقی‌مانده هم بیشتر در خیابان فردوسی، آمادگاه و سید علیخان ساکن هستند.

ارمنی‌ها و زرتشتیان

در اصفهان، ارمنی‌ها و دیگر شاخه‌های مسیحی، زرتشتیان، ورشوییان، بهاییان، بودایی، ربانیان (هندوهای تاجرپیشه) و یهودیان زندگی می‌کردند. اصفهان در جایگاه یک پایتخت و با شکوفایی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که در روند تاریخی خود داشت، همواره کانونِ نگرشِ اقلیتها بود.[۶۹][۱۵۶] آدریان اصفهان درشهر آتشکده‌ای به نام «درب مهر و گوهر» در محله سیچان دارند.[۱۵۷][۱۵۸]

روز و نماد اصفهان

نگاره تاریخی منقوش بر کاشی کاری‌های سردر قیصریه که با اقتباس از صورت فلکی برج قوس (آذر) طراحی شده است، به عنوان نماد اصفهان شناخته شده است.

نماد اصفهان نماد تعلیق بین خشکسالی و آبادانی است. سال ۱۳۹۷ یکم آذر به عنوان روز اصفهان و قوس آذر به عنوان نماد شهر انتخاب شد و هفته اول اردیبهشت؛ هفته فرهنگی اصفهان شد.[۱۵۹][۱۶۰]

در تقویم ملی رسمی روز ۲۵ آبان روز استان اصفهان یادبود تشییع ۳۷۰ نفر کشته جنگ ایران عراق در سال ۱۳۶۱ در یک روز است.[۱۶۱]

در تقویم رسمی کشور ۱۸ مهر ماه روز ملی زاینده رود است.[۱۶۲]

هنر و رسانه

مکتب موسیقی اصفهان جز بزرگ‌ترین مکتب‌های موسیقی ایران در تمام تاریخ بوده است. اصفهان از اواخر دوره قاجار تا به امروز یک شهر شناخته شده به آواز و موسیقی است و معماری اصفهان که به موسیقی منجمد معروف است بسیار فاخر است. در اصفهان ابداع کنندگان معماری از موسیقی الهام می‌گرفتند به اصفهان رو جلال الدین تاج اصفهانی و اصفهان از نصرالله معین یکی از آثار در آواز اصفهان است.[۱۶۳]نقاشی اصفهان یکی از دلایل باعث دادن لقب شهر خلاق و عضویت شبکه شهر خلاق می‌باشد.[۱۶۴] ۱۳۹۷ به دلیل دخالت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کنسرت اصفهان سالار عقیلی بی اجرای نوازنده‌های زن ادامه داده شد.[۱۶۵]

رادیو اصفهان و شبکه اصفهان کانال تلویزیونی و رادیویی سازمان صدا و سیما است. خبرگزاری ایمنا و روزنامه اصفهان زیبا متعلق به شهرداری اصفهان است و روزنامه اصفهان امروز و روزنامه سیمای شهر[۱۶۶] از روزنامه‌ها و مطبوعات شهر است.[۱۶۷][۱۶۸] شرکت مخابرات اصفهان فراهم کننده خدمت اینترنت پهنای باند ثابت و وی دی اس ال و اینترنت فیبر نوری در شهر است.[۱۶۹] پوشش تلفن همراه نسل چهارم شبکه تلفن همراه و 3G وجود دارد.[۱۷۰]

جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان ۲۰ دوره در شهر برگزار شده است.[۱۷۱] حوزه هنری استان اصفهان وابسته به حوزه هنری انقلاب اسلامی یکی از شناخته شده‌ترین و فعال‌ترین ارگان‌های فرهنگی و هنری استان اصفهان است.[۱۷۲]

استان اصفهان، با دارا بودن ۱۷۸ کتابخانه نهادی، ۱۱۰ کتابخانه مشارکتی و ۴ کتابخانه مستقل، بیشترین تعداد کتابخانه را در سطح کشور به خود اختصاص داده است.[۱۷۳]در بخش مرجع کتابخانه مرکزی شهرداری حدود ۱۲ هزار جلد کتاب در قالب کتاب‌های فارسی و لاتین وجود دارد. بزرگ‌ترین آمفی تئاتر روباز کشور در پردیس هنر اصفهان افتتاح شد.[۱۷۴] در تالار فرشچیان خیابان توحید و تالار رودکی، هنرسرای خورشید، سالن کوثر، هنرستان هنرهای زیبا، تالار شهید آوینی دانشگاه اصفهان، سالن نگین سپاهان شهر، سالن شیخ بهایی و تماشاخانه ماه زیر نظر شهرداری برنامه‌های کنسرت موسیقی و تئاتر اجرا می‌شود.[۱۷۵][۱۷۶][۱۷۷][۱۷۸] ارکستر ملی اصفهان از نوازندگان اصفهانی تشکیل شده است.[۱۷۹] باباشاه اصفهانی از استادان مسلم خوشنویسی صفوی بود.[۱۸۰]

نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد که کشیشان ارمنی‌ها در جلفای اصفهان با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند همچنین چاپخانه‌های قدیمی لازاریت، استپانیان ساخته شده بود.[۱۸۱][۱۸۲]

روزنامه اصفهان از ۱۳۴۲–۵۴ شمارگان داشت. زبان زنان از تیر ۱۲۹۸ چاپ می‌شد. یالثارات فعال است. فهرستگان نشریات ادواری، بقیه رسانه‌ها شامل روزنامه زاینده رود، نسل فردا، نصف جهان است.[۱۸۳][۱۸۴]

مکتب نگارگری اصفهان

در نقاشی آغاز مکتب نگارگری اصفهان منتسب به اواخر سال ۹۹۷ قمری است.[۱۸۵]

کتابخانه‌ها

وبسایت کتابخانه دیجیتال شهرداری اصفهان ساخته شده است.[۱۸۶] کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهان یک کتابخانه وابسته به شهرداری منطقه سه[۱۸۷][۱۸۸][۱۸۹] در خیابان باغ گلدسته است رده‌های معماری و هنر دارد.[۱۹۰][۱۹۱][۱۹۲] تعداد کتابخانه‌های عمومی ۱۹ عدد است.[۱۹۳][۱۹۴][۱۹۵] خرابه‌های کتابخانه کهن باستانی بزرگ سارویه در شهر است. پاساژ شکری جزو کتاب فروشی‌های شهربود.[۱۹۶] کتابخانۀ مرکزی دانشگاه صنعتی اصفهان در سال ۱۹۷۲ ساخته شد.

جشنواره‌ها

تیر ۱۴۰۰ جشنواره علمی و فرهنگی اصفهان_ سن‌پترزبورگ راه انداخته شد.[۱۹۷]

مد

منابع انسانی

تا اردیبهشت ۱۳۹۹ بر اساس آمار موجود خانه کارگر اصفهان ۹۰ درصد از کارگران، قرارداد موقت بودند.[۱۹۸] ۸۰٪ اقتصاد در دست دولت و نهادهای عمومی شبه دولتی است.[۱۹۹]

۲۵ هزار فرزند یتیم و غیر یتیم در اصفهان تحت پوشش نیکوکاری هستند.[۲۰۰]

تا سال ۱۴۰۰ حدود نیم میلیون نفر در حاشیه نشین اصفهان به دلیل فقر وجود دارد.[۲۰۱]

ساختار شهری و مدیریت مدنی

ویدئوهای بیرونی
رویداد شهر
خاموشی پل خواجو اصفهان به وقت ساعت زمین

کلانشهر اصفهان با ۴۷۷۰۰ هکتار مساحت و حدود ۲ میلیون نفر جمعیت، دومین شهر مهاجرپذیر کشور در سال ۱۳۸۸ بعد از کلانشهر تهران بوده و توسعه فیزیکی و افقی این شهر و شهرهای مجاور آن در خلال ۳۰ سال اخیر به گونه‌ای بوده که هم‌اکنون محدوده قانونی و حریم شهرهای اصفهان، خمینی شهر، فلاورجان، شاهین‌شهر، لنجان و مبارکه در شعاع ۵۰ کیلومتری مرکز شهر اصفهان به یکدیگر متصل و موزاییک گردیده به طوری که محدوده ۵۰ کیلومتری مرکز شهر اصفهان که فقط نزدیک به ۸ درصد از مساحت کل استان را دارد ۷۸ درصد از فعالیت‌ها و جمعیت استان را داشته بیش از ۴٫۵ میلیون نفر از جمعیت ۶ میلیونی استان اصفهان را در خود جای داده است. روند این تمرکزگرایی در استان از سال‌های دهه ۳۰ شمسی آغاز گردیده و در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی به اوج خود رسیده است. گسترش ۳ برابری محدودهٔ شهر اصفهان، ایجاد شهرهای جدید شاهین‌شهر، فولادشهر، بهارستان و مجلسی، توسعهٔ صنعت با ایجاد واحدهای بزرگ صنعتی، ایجاد شهرک‌های صنعتی، تمرکز مراکز آموزشی، پزشکی و خدماتی موجبات بارگذاری بسیار سنگین در این منطقه گردیده است.[۱۲۵][۲۰۲] به دلیل محدودیت اراضی شهری در اختبار دولت در شهر اصفهان، حوزه‌های نظامی استان با ارائهٔ درخواست تغییر کاربری پادگان‌های نظامی مستقر در شهر اصفهان به مهم‌ترین عرضه‌کنندهٔ زمین شهری طی دو دهه گذشته در شهر اصفهان تبدیل شده‌اند.[۲۰۲]

تراکم جمعیت بر کیلومتر مربع ۴۷٫۸ نفر است.[۲۰۳]

متراژ ساختمان‌های ساخته شده از ۱۳۹۲ نه درصد کمتر شده.[۲۰۴]

شورایعالی شهرسازی و معماری ایران طرح «مجموعهٔ شهری اصفهان» را در تاریخ ۱۳۹۲/۳/۲۰ به تصویب رساند. طرح مجموعهٔ شهری اصفهان شامل بخش‌هایی از شهرستان‌های اصفهان، برخوار و میمه، نجف‌آباد، لنجان، مبارکه، فلاورجان و خمینی‌شهر بوده و دربرگیرنده ۳۶ شهر، ۱۲ بخش، ۳۳ دهستان و ۷۰۶ آبادی در مساحتی بالغ بر ۸۳۴۷ کیلومتر مربع است.[۲۰۵]

نقشه شهرسازی اصفهان

ادارات و سازمان‌های دولت خیابان ۲۲ بهمن شامل ستاد کل نهادهای مختلف مثل اداره ثبت احوال، و بقیه است.

سیاست و فرمانداری و احزاب

سیاست اصفهان مردانه است و زنان سهم اندک از مشارکت در آن دارند.[۲۰۶][۲۰۷][۲۰۸][۲۰۹] سید یوسف طباطبایی نژاد امام جمعه و نماینده ولی فقیه در اصفهان و نماینده مردم اصفهان در مجلس خبرگان است. ساختمان دفتر مجمع امور نمایندگان مجلس برای اصفهان در خیابان جی کوچه ۲۱ است. استان اصفهان ۱۷ نمایندهٔ مجلس دارد سهم شهر اصفهان ۵ نفر است. ۳ تا از احزاب بزرگ اصفهان شورای جبهه اصلاحات اصفهان و سازمان عدالت و آزادی ایران اسلامی و مجمع نیروهای انقلاب (اصولگرایان) استان اصفهان است.[۲۱۰][۲۱۱][۲۱۲][۲۱۳] شورای اسلامی شهر اصفهان شورای ۱۳ نفری است که در انتخابات برای تصمیمات شهرداری انتخاب می‌شود. اصفهان در شورای عالی استان‌ها نماینده دارد.[۲۱۴] دبیرخانه منطقه ۲ ایران اصفهان است.[۲۱۵]

شهرداری و قوهٔ اجرایی

شهرداری مسئول اداره کردن امور ساخت و ساز، ترافیک و ترانزیت، پسماند و فضای سبز، پایانه مسافرت‌ها، آتش‌نشانی، مشاعل شهر، سرمایه‌گذاری، فرهنگی هنری ورزشی تفریحی، روابط بین‌الملل و غیره است.[۲۱۶]

شهر جزو فرمانداری بخش مرکزی شهرستان اصفهان است.[۲۱۷]

مناطق شهرداری اصفهان
نام مساحت قانونی منطقه کل مساحت حوزه خدماتی جمعیت تراکم جمعیت مختصات
۱ 8.10 km2 8.10 km2 ۷۹٬۰۹۱ 9,764.3/km2
۲ 10.31 km2 21.45 km2 ۶۹٬۱۲۰ 3,222.4/km2
۳ 11.52 km2 11.52 km2 ۱۱۰٬۳۶۸ 9,580.5/km2
۴ 11.35 km2 75.02 km2 ۱۳۳٬۷۳۱ 1,782.6/km2
۵ 17.02 km2 60.02 km2 ۱۵۰٬۸۶۵ 2,513.6/km2
۶ 12.55 km2 67.07 km2 ۱۱۲٬۱۲۹ 1,671.2/km2
۷ 13.57 km2 28.57 km2 ۱۶۸٬۷۳۲ 5,905.6/km2
۸ 20.39 km2 20.39 km2 ۲۳۹٬۷۵۶ 11,758.5/km2
۹ 10.54 km2 20.25 km2 ۷۵٬۱۶۸ 3,712.0/km2
۱۰ 16.27 km2 21.46 km2 ۲۰۷٬۸۰۳ 9,683.3/km2
رهنان(۱۱) 7.80 km2 10.97 km2 ۵۸٬۸۴۱ 5,363.8/km2
۱۲ 14.78 km2 82.23 km2 ۱۳۶٬۳۷۶ 1,658.5/km2
منطقه ۱۳ 20.10 km2 35.24 km2 ۱۳۲٬۴۶۹ 3,759.1/km2
۱۴ 9.40 km2 19.38 km2 ۱۶۴٬۸۵۰ 8,506.2/km2
خوراسگان (۱۵) 16.64 km2 69.05 km2 ۱۲۱٬۹۶۱ 1,766.3/km2
کل 200.34 km2 550.72 km2 ۱٬۹۶۱٬۲۶۰ 3,581.4/km2


نرم‌افزار اصفهان نما شامل نقشه برای شهروندان توسط شهرداری ساخته شده است.[۲۱۸]

قوانین و امنیت عمومی

شهر اصفهان به لحاظ حفظ بافت جمعیتی سنتی خود در اغلب نقاط شهر و نیز همکاری مداوم مردم با نهادهای انتظامی و امنیتی، در مقایسه با سایر کلان‌شهرهای ایران از ضریب امنیت نسبتاً بالایی برخودار است. همچنین، می‌توان گفت یکی از امن‌ترین شهرهای ایران است و وجود بیش از ۲۰ کلانتری انتظامی و ۳ ناحیه مقاومت متعلق به سپاه پاسداران و نیز مرکزیت اداره اطلاعات و سایر نهادهای امنیتی، بر روند حفظ و صیانت از شهر اثرگذار بوده است.[۲۱۹]ستاد خبری اصفهان زیر نظر وزارت اطلاعات می‌باشد.[۲۲۰]

۲۵ ایستگاه آتش‌نشانی در مناطق مختلف وجود دارد.[۲۲۱]دو پایگاه سازمان امنیت اطلاعات سپاه پاسداران در کلانشهر اصفهان ساخته شده است.[۲۲۲] زندان اصفهان در آینده به بیرون شهر منتقل می‌شود.[۲۲۳] از زندانیان در کارگاه‌های خارج زندان استفاده می‌شود.[۲۲۴]

فهرست کلانتری‌های فرماندهی کل انتظامی استان اصفهان[۲۲۵][۲۲۶]

لیست کلانتری‌های اصفهان
ناحیه شماره نام نشانی
۳ ۱۱ سید علیخان خیابان استانداری
۸ ۱۲ میدان جمهوری میدان جمهوری اسلامی
۳ ۱۳ ولی عصر میدان قیام
۴ ۱۴ بزرگمهر خیابان بزرگمهر
۵ ۱۵ رودکی خیابان رودکی
۶ ۱۶ فیض خیابان فیض
۱۰ ۱۷ هفتون خیابان پروین
۹ ۱۸ میرزا طاهر بزرگراه خرازی
۷ ۱۹ کاوه بزرگراه کاوه
۱۲ ۲۰ ملک شهر خیابان مفتح
۵ ۲۱ سپاهان شهر خیابان بعثت
۱۵ ۲۳ خوراسگان خوراسگان
۱۲ ۲۴ امیرکبیر خیابان امام خمینی
۱۱ ۲۵ رهنان رهنان شهدا
۱۴ ۲۶ زینبیه میدان عاشق اصفهانی
۸ ۲۷ خانه اصفهان خانه اصفهان
۱۳ ۲۸ امیرحمزه شهرک امیرحمزه
۶ ۳۴ دادگستری خیابان نیکبخت

دادگاه‌ها

شورای حل اختلاف استان در شهر دفاتر دارد.[۲۲۷][۲۲۸]

لیست مراکز قضایی شهر
ساختمان دادگستری کل خیابان شهید نیکبخت دادگستری کل استان اصفهان
مجتمع قضایی شماره ۱ خیابان ۲۲ بهمن - مجتمع اداری امیرکبیر مجتمع شماره ۱ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
مجتمع قضایی شماره ۲ ابتدای خیابان آتشگاه -مجتمع شماره ۲ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
مجتمع قضایی شماره ۴ بلوار اشرفی اصفهانی مجتمع شماره ۴ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
مجتمع قضایی شماره ۵ خیابان جی - چهارراه مسجد علی - خیابان شهدای ستار مجتمع شماره ۵ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
مجتمع قضایی عدالت اتوبان چمران - خیابان اشراق شمالی - کوچه شماره ۳
مجتمع قضایی بهارستان بهارستان - خیابان الفت - عمران بهارستان مجتمع قضایی بهارستان
مجتمع قضایی شهدای هفتم تیر خیابان معراج - فلکه زرین کوب - نبش کوچه شریعتی

مجتمع آیت اله شاهرودی

خیابان آتشگاه - خیابان نبوی منش - کوچه شماره ۷(کوی مکینه)
مجتمع شهید مطهری اصفهان - میدان جمهوری - خیابان امام خمینی - حد فاصل پارک قلمستان و چهار راه شریف
مجتمع قضایی شهید قدوسی اصفهان - خیابان میر - حدفاصل چهارراه نظر و پل میر
مجتمع سردار سلیمانی اصفهان - خیابان میر - حدفاصل چهارراه نظر و پل میر - بالاتر از مجتمع شهید قدوسی
ساختمان ستاد دادگستری استان اصفهان - چهارباغ بالا - چهارراه نظر ساختمان ستاد دادگستری استان

سلامت و بهداشت

اصفهان یکی از مرکزهای اصلی و اثرگذار برای درمان بیماران در ایران محسوب می‌شود. حدود سی بیمارستان، بیست درمانگاه، ده‌ها انجمن و نهاد پزشکی و بهداشتی، بیش از ۱۴۷ آزمایشگاه، ۲۵۴ داروخانه، ۸۷ مرکز پرتونگاری و ۲۰۸ مرکز توانبخشی در این شهر فعالیت دارند.[۲۲۹]
با توجه به عزم مدیران شهری در حوزه گردشگری، بخش خصوصی در زمینه گردشگری سلامت پا به عرصه گذاشت و فعالیت خود را تحت عنوان شهرک سلامت در این شهر آغاز کرد. این مجموعه توانایی گردهمایی پزشکان داخلی و خارجی و همچنین جذب بیماران از سراسر دنیا را داراست.[۲۳۰] اولین بار در ایران می‌باشد که یک شهر شهرک سلامت ساخته شده دارد.[۲۳۱] ستاد جمعیت حلال احمر استان در شهر است.[۲۳۲] دو مرکز انتقال خون وجود درشهر دارد.[۲۳۳]

اداره پزشکی قانونی ۱۳۴۰ شروع به کار کرد.[۲۳۴]

در ۱۳۹۴ با قطع آب زاینده رود تقریباً ۱۵ درصد مردم دچار افسردگی شدند.[۲۳۵] تقریباً تمام صنایع بزرگ و مهم استان نظیر ذوب آهن، فولاد مبارکه، پالایشگاه، پتروشیمی، نیروگاه‌های شهید منتظری و اسلام‌آباد (اصفهان)، سیمان سپاهان، سیمان اصفهان، صنایع نظامی و … در حومه شهر و حداکثر در محدوده شعاع ۵۰ کیلومتری شهر اصفهان واقع شده‌اند. افزون بر این بیش از ۵۰ درصد شهرکهای صنعتی و ۶۰ درصد صنایع استان در حومه کلان‌شهر اصفهان و در محدوده شعاع ۵۰ کیلومتری این شهر مستقر می‌باشند که سهم آلاینده‌های صنعتی شهر را عهده‌دار هستند[۱۲۵] و اصفهان به علت وجود این صنایع آلاینده به پایتخت ام اس جهان شناخته می‌شود.[۲۳۶] پژوهشکده زیست‌فناوری رویان در اصفهان واقع شده است.[۲۳۷]

تا خرداد ۱۳۹۹، ۶۵ درصد جمعیت استان اصفهان بیمه تأمین اجتماعی داشتند[۲۳۸] مرکز باروری و ناباروری اصفهان در سال ۱۳۷۲ به‌منظور درمان نازایی زنان و ناباروری مردان تأسیس شد.[۲۳۹]

یکی از قدیمی‌ترین بیمارستان‌های اصفهان بیمارستان عیسی بن مریم است. ۳۳ بیمارستان عمومی و تخصصی مالکیت دولتی و خصوصی شامل زایشگاه و روان‌پزشکی در شهر اصفهان وجود دارد.[۲۴۰]

بهزیستی مرکز اورژانس اجتماعی هم دارد.[۲۴۱]

زیرساخت‌های اولیه

ظرفیت آب دهی تصفیه خانه باباشیخ علی اصفهان ۱۲هزار و ۵۰۰ لیتر در ثانیه است. تأمین آب شرب حدود ۴ میلیون نفر در اصفهان بزرگ را برعهده دارد، با عنوان بزرگ‌ترین تصفیه خانه خاورمیانه معرفی شده است.[۲۴۲][۲۴۳] چین قسمتی از پوشش کل شبکه کامل تونل‌های فاضلاب شهر را فاینانس کرده است.[۲۴۴]

پارک و فضای سبز

عکس از گلکاری پارک ناژوان اصفهان
پارک ناژوان اصفهان

تا ۱۳۹۸ اصفهان دارای سه هزار و هفتصد هکتار (۳۷ میلیون متر مربع) فضای سبز شهری بود[۲۴۵] که با داشتن سرانه فضای سبز ۲۴ متر مربع بالاترین رتبه را در سطح کلان‌شهرهای ایران دارد. همچنین مقدار این سرانه تا سال ۱۳۹۵ به ۳۲ متر مربع خواهد رسید که با توجه به آلاینده‌های زیست‌محیطی اصفهان این سرانه باید به ۴۰ متر مربع افزایش پیدا کند. بوستان‌های کنارهٔ زاینده رود که به بوستانهای ساحلی نیز مشهور هستند از مهم‌ترین فضاهای سبزِ اصفهان می‌باشند. زیباترین و منحصر بفردترین فضای سبز اصفهان بوستان جنگلی ناژوان است که در غرب اصفهان و در کنار زاینده رود قرار دارد. نام برخی از بوستان‌های ساحلی و غیر ساحلی چنین است:

  • بوستان‌های ساحلی: پارک پردیس هنر،[۲۴۶] ناژوان، سعدی، زاینده رود، کودک، ملت، آیینه خانه، آبشار، مشتاق و باغ گل‌ها.
  • بوستان‌های غیر ساحلی: قلمستان، نقش جهان، استقلال، باغ فدک و باغ غدیر و پارک امام رضا.

تا مهر ۱۳۹۹ نصف فضای سبز با استفاده از آب‌های اصلاح‌شده خاکستری (پساب) آبیاری می‌شد.[۲۴۷]

کوه صفه نام کوهی است از سلسله جبال زاگرس در منتهی‌الیهِ جنوبِ جغرافیاییِ اصفهان که از شمال به جاده کمربندی، از غرب به کوه‌های تخت رستم و دره خان، از شرق به شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی و از جنوب به اراضی باز و خط آهن محدود می‌گردد. این کوه از دیرباز محل کوهنوردی اصفهانی‌ها بوده است. پس از انقلاب شهرداری اصفهان برای آبادانی این منطقه تلاش فراوان نمود. در دورهٔ سلجوقی فرقهٔ اسماعیلیه قلعه‌های محکمی در این کوه‌ها ساختند که آثاری از آن هم‌اکنون باقی است.[۲۴۸] ۱۴۰۰ باغ وحش به حفاظتگاه و نقاهتگاه حیوان تغییر کرد.

پارک شرق کوه نخودی در شهر یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری در ایران می‌باشد تا ۱۳۹۷ پیشرفت سی درصدی داشت.[۲۴۹]

مجموعه اردوگاه کشوری شهید بهشتی اصفهان با وسعت هفتاد هکتار[۲۵۰] واقع در شهرابریشم که دارای دریاچه مصنوعی، شهربازی، خوابگاه، تله کابین و زمین فوتبال می‌باشد، به عموم مردم خدمات ارائه می‌دهد.

ساختمان‌ها و مؤسسه‌ها

شهرداری تا ۱۳۹۹ پروژه ساختن نمایشگاه اصفهان را اجرا می‌کرد.[۲۵۱] در این شهر مکانی برای همایش جنبش عدم تعهد و بعد از آن برای دیگر همایش‌های بین‌المللی در نظر گرفته شد. مجموعهٔ مرکز همایش‌های بین‌المللی اصفهان دارای سالن اصلی با ظرفیت ۲۳۵۴ نفر، سالن چند منظوره، هتل ۵ ستاره در ۱۲طبقه، ویلاهای VIP، مرکز تجاری، دفاتر و… می‌باشد.[۲۵۲] ساختمان بانک شاهی و ساختمان اداره آمار و ثبت احوال جزو فهرست ثبت آثار ملی است. مؤسسه مجمع امور داوری و میانجی‌گری اصفهان ۱۳۹۴ تشکیل شد.

گردشگری و تفریح

شهرداری نرم‌افزار سامانه مدیریت کل رویدادهای شهر را ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ را روی اینترنت راه انداخت.[۲۵۳][۲۵۴][۲۵۵] آبان ۱۴۰۰ اتاق بازرگانی اصفهان آرم و شعار تبلیغاتی کمپین گردشگری استان اصفهان به اسم «اصنهان» را ثبت تجاری کرد.[۲۵۶][۲۵۷]

جاذبه‌های تاریخی

پانوراما میدان نقش جهان

اصفهان سرشار از آثار هنری و تاریخی است که میدان نقش‌جهان، مسجد شاه، سی‌وسه پل، پل خواجو، پل مارنان، مسجد جامع اصفهان، مسجد سیّد، مسجد شیخ لطف‌الله، منار جنبان، برج کبوترخانه، گذر چهارباغ عباسی، میدان عتیق، کاخ چهل‌ستون، آتشگاه اصفهان، کاخ عالی‌قاپو، کاخ هشت بهشت، کلیسای وانک، حمام علی‌قلی‌آقا، مدرسه چهارباغ و هتل عباسی از بارزترین آن‌ها هستند.[۴۱][۲۵۸][۲۵۹]

مقامات میراث فرهنگی استان اصفهان معتقدند بیش از ۲۲ هزار جاذبه تاریخی و فرهنگی ارزشمند در این استان وجود دارد. فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان اظهارداشت: یکهزار و ۷۶۵ اثر تاریخی در استان ثبت ملی است.[۲۶۰]

مکان‌های تفریحی رفاهی

شهربازی رؤیاها اصفهان به عنوان پارک بازی سالانه میزبان تعدادی گردشگر می‌باشد. اردوگاه بزرگ شهید بهشتی اصفهان به وسعت ۷۰ هکتار در شهر ابریشم که دارای امکانات تفریحی و آموزشی است آماده خدمت رسانی به هموطنان عزیز می‌باشد. سیتی سنتر اصفهان مرکز رفاهی معروف‌ترین مرکز گردشگری رفاهی تجاری این شهر می‌باشد. شهربازی سرپوشیده هم در این مجموعه است. پارک جنگلی صفه در دامنه کوه صفه یکی از پارک‌های جنگلی با امکاناتی نظیر سینما و بولینگ و تله کابین و شهربازی و … می‌باشد. پارک جنگلی ناژوان از معروف‌ترین پارک‌های جنگلی اصفهان است که از امکاناتی نظیر باغ پرندگان. خزندگان و پروانه‌ها و آکواریوم و دولفیناریوم پارک ابی تله سیژ و … برخوردار است. پارک ابی آبسار بزرگ‌ترین مجموعهٔ آبی در سپاهان‌شهر است. شهربازی شهر رؤیاها در دامنه کوه نخودی در شرق اصفهان همچنین بام شهر اصفهان در شمال غرب این شهر بام شهر اصفهان آکواریوم اصفهان در پارک جنگلی ناژوان به عنوان اولین تونل آکواریوم ایران در نوروز سال ۱۳۹۵ افتتاح شد و در آن انواع ماهی‌ها و آبزیان وجود دارد. باغ جوان بوستان مشتاق پارک سپاهان‌شهر باغ غدیر باغ فدک کوه نخودی کوه قایمیه پارک رجایی (بوستان هشت بهشت) شهربازی‌های ملک‌شهر آبشار صفه سیتی سنتر شهر عجایب وحید سیمرغ و … از معروف‌ترین مکان‌های تفریحی دیگر اصفهان است. ۵ مجموعه فرهنگی باغ بانوان در شهر اصفهان فعال است تا سال ۱۳۹۵.[۲۶۱]اصفهان یک باغ وحش در پارک کوه صفه دارد.[۲۶۲]باغ فدک اصفهان و باغ غدیر دو پارک نسبتاً بزرگ در شهر هستند.[۲۶۳][۲۶۴]

سینماها

۹ سینمای شهر شامل پردیس سینمایی چهارباغ، پردیس سینمایی ساحل اصفهان، پردیس سینمایی سیتی سنتر اصفهان، سینما بهمن خوراسگان، سینما سپاهان، سینما سوره، سینما فرهنگیان اصفهان، سینما فلسطین (اصفهان) و سینما قدس (اصفهان) هستند. سینما در اصفهانِ قدیم تفریح کارگران بود در حالی که مردمان دینی سینما را عمدتاً مکانی نجس و سینما رفتن را فعلی حرام می‌پنداشتند، به دلیل انقلاب سال ۱۳۵۷ بسیاری از سینماهای اصفهان در آتش سوختند. فیلم‌سازان بزرگی همچون انیس واردا و پازولینی صحنه‌هایی از فیلم‌های خود را در اصفهان فیلم‌برداری کرده‌اند.[۲۶۵] سینما ایران یکی از قدیمیترین سینماهای شهر بود. بقیهٔ سینماهای اصفهان قدیم شامل سینما مولن‌روژ، سینما ۲۲ بهمن، سینما پارس و سینما مهر بودند.[۲۶۶][۲۶۷]

ورزش‌ها

مسابقات اسب سواری ۲۰۲۱

ورزش باستانی در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت رسیده است و فدراسیون ورزش زورخانه ای و کشتی پهلوانی کشور، شهر اصفهان را به عنوان پایتخت فرهنگی این رشته ورزشی برگزید است.[۲۶۸] چوگان یک ورزش شهر است.[۲۶۹] که قدمتی دیرینه در تاریخ اصفهان دارد.

نقش جهان

اصفهان دارای چند تیم معروف فوتبال، بسکتبال، ورزش‌های آبی[۲۷۰] و فوتسال شامل ایراندخت، سوان ارامنه، سپاهان، تیم ذوب آهن، آپادانا، اسپادان است.[۲۷۱] ورزشگاه نقش جهان دومین ورزشگاه بزرگ ایران است.[۲۷۲]

شهریور ۱۳۹۹ مدیر کل ورزش و جوانان استان اصفهان گفت در ورزش اصفهان بیش از نیمی از فعالیت‌ها توسط بانوان انجام می‌شود؛ محل اعتبارات ورزش بانوان استان اصفهان به‌طور ویژه دیده شده است و ردیف اعتباری مشخص شده سال ۱۳۹۹ تماماً برای بانوان هزینه خواهد شد.[۲۷۳]

تیم بانوان باشگاه والیبال گیتی‌پسند اصفهان در لیگ والیبال زنان ایران رقابت می‌کند.[۲۷۴] تیم زنان باشگاه والیبال ذوب‌آهن قهرمان لیگ حرفه ای ایران در ۱۳۹۷ است.[۲۷۵]

باشگاه والیبال سپاهان اصفهان در لیگ برتر والیبال ایران ۱۳۹۸ شرکت کرد و در فوتبال مسابقات لیگ‌های برتر و دسته اول فوتبال استان اصفهان در سال ۱۳۹۸ برگزار شد.[۲۷۶][۲۷۷] در هندبال باشگاه هندبال سپاهان اصفهان دارای تیم زنان و مردان است.[۲۷۸] استان حدود ۳۰۰ هزار ورزشکار ساماندهی شده در رشته‌های مختلف و ۲۲۰ بدمینتون‌بازدارد.[۲۷۹][۲۸۰] تا سال ۱۳۹۸، ۳۲ بانوی اتومبیل‌ران در استان اصفهان فعالیت دارند.[۲۸۱] اصفهان جزو قدرت‌های وزنه‌برداری ایران است.[۲۸۲] تیم باشگاه اریس اصفهان قهرمان لیگ ۹۷ شنا ایران شد.[۲۸۳]باشگاه فوتبال پلی‌اکریل اصفهان سابق فعال بود، خانه ژیمناستیک نیز فعال است.[۲۸۴]دهکده المپیک (۳۰۰ هکتار) در حال توسعه است، استخر اندازه المپیک وجود ندارد.[۲۸۵][۲۸۶] خرداد ۱۴۰۰ ورزشگاه آیلین ملکیان (مادر و کودک) باز شد.[۲۸۷] سایت‌های تیراندازی با کمان: سایت پارک آبشار شهرداری، ورزشگاه آزادی خوراسگان، ورزشگاه کوثر است.[۲۸۸] مسابقات ورزش الکترونیک برگزار می‌شود.[۲۸۹] سرانه فضای ورزشی استاندارد اصفهان بدون احتساب زمین‌های گلف و سوارکاری و پیست موتورسواری ۰٫۳۶ مترمربع است.[۲۹۰] مرکز پژوهش‌های ورزشی شهرداری اصفهان ساخته شده است.[۲۹۱][۲۹۲]جشنواره ملی ورزشی زاینده‌رود در اصفهان برگزار می‌شود.[۲۹۳] مجموعه ۲۲ بهمن میزبان المپیاد ورزش ارتشیان بوده است.[۲۹۴] حدود ۲۰ نوع ورزش جزو رشته‌های اولویت دار اداره کل ورزش استان شامل: بوکس، قایقرانی، تکواندو، سنگنوردی، دوچرخه سواری جاده، تنیس، یخ نوردی[۲۹۵]

مرداد ۱۴۰۰ اصفهان میزبان تور بین‌الملل تنیس زیر ۱۸ سال بود.[۲۹۶]

دی ۱۴۰۰ مدیرکل اداره ورزش، رشته‌های زیرمجموعه بدنسازی را برای زنان ممنوع کرد.[۲۹۷][۲۹۸]

تالارها

در شهر تعداد زیادی باغ تالار، و حدود ۱۰۰ تالار پذیرایی برای برپایی جشن‌ها و مهمانی‌ها وجود دارد.[۲۹۹][۳۰۰]

گرمابه‌ها

گرمابه‌های تاریخی اصفهان شامل[۳۰۱] حمام شاه علی در خیابان عبدالرزاق، حمام نقاشی، حمام شیخ بهایی، حمام رهنان، دهنو، حمام جارچی، خسروآقا، حمام وزیر و تودشکچو است. شاردن تعداد حمام‌های شهر اصفهان در عصر صفویه را ۲۷۳ باب می‌نویسد.[۳۰۲]

پل‌ها

سی‌وسه پل

پل چوبی، پل شهرستان، پل مارنان، سی و سه پل یا پل الله وردی خان و پل خواجو

بازارها

بازار تفنگ سازها، بازار اصفهان، بازار قیصریه اصفهان، بازار شاهی، بازار بیدآباد، بازار ریسمان، بازار غاز و بازارهای اطراف میدان نقش‌جهان: بازار مسگرها، بازار هنر، بازار ترکش‌دوزها، بازار کلاهدوزها، بازار لواف‌ها و بازار آهنگرها[۳۰۲]

مسجدها

مسجد جامع عباسی - نقش جهان
مسجد شاه
نمایی از شبستان مسجد جامع اصفهان مربوط به عصر دیلمیان

محله‌ها

جِروکان، عاشق آباد، بهرام آباد، مارنان، امیریه اصفهان، بلوارشفق، دستگرد منطقه ۱۳، باغ ابریشم، چرخاب، خواجو، تل واژگون، قلعه تبرک، شهشهان، دستگرده (فروغی)، پاچنار، بید آباد، علی قلی آقا، شیْش، خوابجان، در کوشک، محله نو، جوزدان، الیادران، چهارسوق شیرازی‌ها، لنبان، ناژوان، زهران، جاوان، آفاران، برزان، ولدان، خوراسگان، کوله پارچه، تخت فولاد، هزارجریب، ابر، بوزان، کنگاز، سیچان، دستگرد خیار، قائمیه، ماربین، گورتان، شیخ یوسف، طوقچی، جویباره، جلفا، جی، هفتون، دردشت، رهنان، کارلادان، کنگاز، گارماسه، نصرآباد، محله مرداویج، لادان، مفت آباد، لیمجیر، جوی آباد (قدیم)، دارک زینبیه، حصه، زینبیه (اصفهان)، احمدآباد، محله دهنو، ملک شهر، مارچین، حسین‌آباد، هفتون، عباس‌آباد، در کوشک، سرلت، علی‌قلی‌آقا، بیدآباد، کوجان، گرکان، اندوان، کساره، تل باسکون، پل بلند، ملک شهر، خانه اصفهان، قلمستان، فردوان، پرتمان، احمدآباد، سروش، پایین دروازه، جاده گودالی، پوزوه، کردآباد، پل شهرستان، فینارت، ردون، شش راه، قهجاورستان، جاوان بالا، جاوان پایین، دهچی، الیادران، شمس‌آباد، نصرآباد، آتشگاه، بابوکان، دهنو، پاقلعه، لیمجیر، جوب شاه، کُهَنستان، شاهزید.[۳۰۶]

خانه‌های قدیمی

به علت وجود بافت قدیمی و معماری زیبای شهر اصفهان، خانه‌های قدیمی بسیاری در این شهر وجود دارد. برخی از این خانه‌ها امروزه توسط میراث فرهنگی بازسازی شده و به صورت موزه درآمده است. همچنین برخی از این سراهای قدیمی با تغییر کاربری در حال استفاده می‌باشد. تالار تیموری به عنوان موزه تاریخ طبیعی، توحیدخانه به عنوان دانشکده معماری دانشگاه هنر اصفهان و عمارت رکیب خانه به عنوان موزه هنرهای معاصر اصفهان مورد استفاده و بهره‌برداری است. خانه‌های: حاج رسولی‌ها، شیخ الاسلام، خانه مشروطه، حاج مصورالملکی، یداللهی، عاصمی اصفهانی، قدسی، خانه نیلفروشان، مجتهدزاده، حقیقی، داوید (داود)، سوکیاس، مارتا پیترز، پطروس، سرتیپی، منعمیان، وثیق انصاری، بهشتیان، اعلم و قزوینی‌ها از خانه‌های قدیمی و دیدنی اصفهان می‌باشد. همچنین بتازگی به‌دست زوجی ایرانی و غیر اصفهانی خریداری و بازسازی شده که باعث حفظ و بقای آن گشته است. این خانه دارای سابقه‌ای پانصد ساله می‌باشد که ابتدا به عمهٔ شاه عباس تعلق داشته است.[۳۰۷] موقعیت این اثر تاریخی در نزدیکی مسجد جامع اصفهان و حمام شیخ بهایی است که در مرکز بافت تاریخی شهر قرار گرفته است.[۳۰۸]

جاذبه‌های مذهبی

نمایی از میدان امام علی

خانقاه‌ها

از دیرباز در شهر اصفهان تعدادی خانقاه متعلق به فرقه‌های مختلف درویشان وجود داشته است. بعضی از این خانقاه‌ها به واسطه فشار دستگاه‌های امنیتی تعطیل یا مستقیماً توسط خود حکومت تخریب گشته است که خانقاه درویشان گنابادی واقع در گورستان تخت فولاد از آن جمله است.[۳۰۹] البته هنوز هم بعضی از خانقاه‌ها فعال می‌باشند که خانقاه علی بن سهل واقع بر سر آرامگاه وی از آن جمله می‌باشد.

کلیساها

در این شهر کلیساها و کنیسه‌های زیادی وجود دارد که بخش عمده‌ای از کلیساها در منطقه جلفا می‌باشند. برخی از کلیساهای شهر از سده هفده میلادی به جای مانده‌اند که شهره‌ترین و قدیمی‌ترین آنان کلیسای وانک، کلیسای مریم مقدس، کلیسای گئورگ، کلیسای حضرت لوقا، کلیسای هاکوپ، کلیسای نرسس و سرکیس. در این میان کلیسای هاکوپ مقدس قدیمی‌ترین کلیسای اصفهان می‌باشد.

کنیسه‌ها

بیشتر کنیسه‌های اصفهان در محله جویباره که یهودی‌نشین بوده قرار گرفته‌اند. کنیسه عمو شعیا قدیمی‌ترین کنیسه اصفهان می‌باشد که در همین محل قرار گرفته است. در سال ۱۳۵۰ و بر اساس پژوهش‌های لطف‌الله هنرفر تعداد کنیسه‌های اصفهان بیست عدد ثبت شده ولی در حال حاضر تعدادی از آن‌ها از بین رفته است.[۳۱۰]

گورستان‌ها

باغ رضوان گورستان فعلی و فعال اصفهان و تخت فولاد گورستان قدیمی و تاریخی اصفهان است که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین آرامگاه‌های ایران نیز شناخته می‌شود. این آرامگاه از تکیه‌های مختلفی تشکیل شده که چهارده تکیه همانند: تکیه سید العراقین، تکیه میر فندرسکی و تکیه آقا حسین خوانساری مربوط به دوره صفوی است؛ و نزدیک به سی تکیه و مسجد همانند: تکیه میر محمد صادقی که جزئی از تکیه سادات محسوب می‌شود تکیه شهشهانی، تکیه واله، مسجد رکن الملک، تکیه کازرونی، تکیه میر فندرسکی و تکیه کلباسی (ابوالمعالی) از دوره قاجار هستند. همچنین شش تکیه نیز همچون تکیه لسان الارض از تکیه‌های گلستان شهدای اصفهان محسوب می‌شوند.

موزه‌ها

قلمزنی از صنایع دستی مهم اصفهان می‌باشد. قوری و سماور قلمزنی در میدان نقش جهان اصفهان
فرش اصفهانی ساخته شده از پنبه ابریشم و فلز متعلق به سده هجدهم میلادی

اصفهان به جهت داشتن موزه‌های مختلف و با ارزش مشهور است که از آن میان می‌توان به موزه‌های زیر اشاره نمود.

گنجینه هنرهای تزئینی و هنرهای معاصر اصفهان، موزه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اصفهان، کاخ موزه چهل ستون، موزه کلیسای وانک، موزه تاریخ طبیعی، موزه علوم و فنون آموزش پرورش اصفهان، موزه حمام علی قلی آقا، موزه آب اصفهان، موزه شهدای اصفهان، گنجینه سنگ نوشته‌های تخت فولاد و موزه پروانه‌ها

صنایع دستی

اقتصاد سنتی استان مبتنی بر صنایع دستی چون قالی بافی، ابریشم بافی، قلمزنی، منبت کاری، زری بافی، خاتم کاری، ملیله دوزی، مینیاتور، سفالگری، میناکاری، فلزکاری، فرش، فیروزه کوبی، نقره سازی، کاشی سازی، قلمکاری[۳۱۱] سوزن دوزی[۳۱۲]و پولک دوزی از صنایع زیبای اصفهان است که امروزه رونق خوبی نیز در بخش جهانگردی دارد.

غذاهای سنتی

گوش‌فیل و دوغ، خوردنی ویژهٔ اصفهان است.[۳۱۳] در اصفهان غذاهای سنتی بسیاری مورد استفاده هستند که برخی از آن‌ها مربوط به شهرهای دیگر اصفهان بوده‌اند یا در شهرهای دیگر ایران نیز رواج داشته و دارند. در این میان کباب، بریانی اصفهان[۳۱۴] و خورش ماست و حلیم بادمجان و آش شله قلمکار وحلیم و عدس آبگوشت (گوشت و لوبیا) کشک و بادمجان و کله جوش معروف‌ترین غذای اصفهان می‌باشند. همچنین سایر غذاهای این شهر عبارتند از: باقالا ذرت (خوراسگان)، آش سماق، کله جوش که از غذاهای ایلات اصفهان است، سرگنجشکی، کوکو قندی، قیمه ریزه، آش ماش و قمری، یخنه ترش، ماش و زردک، اوماج سرکه و چغندر، نخود آب، کوفته برنجی، حلیم شیر.[۳۱۵][۳۱۶][۳۱۷] فالوده هم معروف است.[۳۱۸]

بریان اصفهان

ره‌آورد

معروفترین ره‌آورد اصفهان گز است. گز یک نوع شیرینی است که با گز انگبین یا ترنجبین شکر بادکا و مغز پسته، بادام، فندق یا گردو و سفیده تخم مرغ و گلاب ساخته می‌شود و در آن در از هیچ ماده شیمیایی استفاده نمی‌شود. گز اصفهان مرغوب‌ترین نوع گز است و قدمتی بیش از ۴۵۰ سال را داراست.[۳۱۹] اصفهان بزرگ‌ترین و بهترین تولیدکننده گز کشور است. حدود ۹۰ درصد گز ایران در اصفهان تولید می‌شود. براساس آخرین داده‌ها ۴۵۰ واحد تولید گز و ۱۲۰۰ واحد توزیع گز و شیرینی در اصفهان فعال هستند. این واحدهای تولیدی ۶۵۰ هزار تُن گز تولید و روانه بازار مصرف می‌کنند. [۱]گز اصفهان یا طلای سفید اصفهان، به عنوان هدیه ویژه در مناسبت‌های داخلی و خارجی به عنوان کادو به میهمانان ویژه تقدیم می‌گردد.[۳۲۰]پولکی یکی دیگر از سوغاتی‌های اصفهان است این شیرینی ترد و خوشمزه که طعم‌ها و رنگ‌های مختلفی همچون زعفرانی، نارگیلی، لیمویی، کنجدی و زنجبیلی دارد معمولاً همراه چای خورده می‌شود. ترکیب اصلی این شیرینی شکر آب و سرکه است روش تهیه این شیرینی: شکر را با آب و سرکه مخلوط کرده و به مدت ۴۵ دقیقه روی اجاق بگذارید تا طلایی رنگ شود و بعد با قاشق آن‌ها را روی سینی بریزید و صبر کنید تا سفت شوند. برای امتحان آن می‌توانید کمی از آن را با قاشق روی یخ بریزید، اگر مایه سریع گرفت و حالت شکننده پیدا کرد، پولکی آماده است. اگر پولکی زیاد روی حرارت بماند، مزه تلخی به خود می‌گیرد و اگر زمان کمی روی حرارت بماند، ترد و شکننده نمی‌شود. از دیگر ره آوردهای اصفهان می‌توان به صنایع دستی به ویژه قاب‌های خاتم کاری و میناکاری، پارچه‌های قلمکاری شده و آثار مختلف قلمزنی اشاره نمود.[۳۲۱]

ترابری

اصفهان که در مسیر راه‌های اصلی مرکز ایران قرار دارد با جاده‌های آسفالته اصلی به تهران، کاشان، یزد، شیراز، شهرکرد و الیگودرز ارتباط دارد و از طریق راه‌آهن به تهران، بندرعباس و شیراز مرتبط است. شبکه زیادی از جاده‌های آسفالته فرعی و خاکی نیز دستیابی به نقاط کوهستانی و دشت را فراهم می‌سازد. این شبکه راه‌های فرعی دستیابی به بخش‌هایی مانند خمینی‌شهر، فلاورجان، سپاهان‌شهر، شهر ابریشم، کلیشاد و سودرجان را امکان‌پذیر می‌سازد.[۳۲۲] اداره پست اصفهان ۱۵ ناحیه دارد و شعبه مرکزی خیابان نشاط است.[۳۲۳] نوسازی تاکسی‌های سازمان تاکسیرانی ۱۳۹۹ انجام شد.[۳۲۴] در روز ۶ میلیون لیتر بنزین در اصفهان مصرف می‌شود.[۳۲۵]

دریافت خودکار کرایه، AVL برای اعلام موقعیت آنلاین، BOT برای پرداخت آنلاین به شهرداری اصفهان کارت ۱۴۰۰ پیاده‌سازی شده.[۳۲۶]

تا سال ۱۴۰۱ اصفهان یک خط مترو ساخته شده و دو خط در حال ساخت دارد.[۳۲۷]شهر دارای شرکت اتوبوسرانی و تاکسیرانی و ایستگاه-مسیر دوچرخه است. از برنامه‌های شرکت اسنپ و تپسی در شهر سرویس می‌دهند.[۳۲۸][۳۲۹][۳۳۰][۳۳۱][۳۳۲]

پروژه راه‌آهن تندرو تهران-قم-اصفهان توسط چین تأمین مالی شده است.[۳۳۳]

تا ۱۳۹۹ ۴۲ کیلومتر مسیر دوچرخه در شهر اصفهان احداث شده که نیاز به اصلاح برای استانداردسازی دارد.[۳۳۴]

از سال ۱۳۹۸ توسط ستاد امر به معروف و نهی از منکر، شهرداری، امام جمعه، پلیس و دادستانی کل، دوچرخه سواری بانوان ممنوع است.[۳۳۵][۳۳۶][۳۳۷] مخالفان حق دوچرخه سواری زنان شامل نماینده اصفهان سید ابوالحسن مهدوی، امام جمعه محمدتقی رهبر ، نماینده رهبر و یوسف طباطبایی نژاد هستند.[۳۳۸][۳۳۹]نسل ۴ دوچرخه اشتراکی ۱۳۹۹ وارد شهر شد.[۳۴۰]

۳رینگ ساخته شده است.[۳۴۱] شهرداری تا ۱۴۰۰ حلقه حفاظت یا رینگ ۴ به طول ۸۰ کیلومتر با بودجه ۱۰۰۰ و ۶۰۰ میلیارد ریال می‌ساخت؛ رینگ ۴ام جلو توسعه شهر بیرون از حلقه حفاظت را می‌گیرد.[۳۴۲]

فرودگاه

فرودگاه بین‌المللی اصفهان که «شهید بهشتی» نام دارد در شمال شرقی شهر و در ۱۸ کیلومتری شهر واقع شده است. تأسیس این فرودگاه در سال ۱۳۶۱ اجرایی شده است و از این فرودگاه روزانه ۶۰ پرواز در مسیرهای ورودی و خروجی و ۳۰۰ پرواز هفتگی به ۳۰ مقصد در داخل و خارج از ایران صورت می‌گیرد که هر هفته۴۰ هزار مسافر از طریق این فرودگاه مسافرت می‌کنند. این فرودگاه یکی از پر رفت‌وآمدترین فرودگاه‌های کشور است.[۳۴۳] به لحاظ اندازه دومین پایانه بار هوایی بزرگ بعد از فرودگاه امام خمینی تهران، اسفند ۹۸ کارگو ترمینال ساخته شد. سال ۹۹ ۲۲۰ تن کالا (یک میلیون دلار) به قطر صادر شد. تا ۱۴۰۰ حدود ۵ میلیون دلار صادرات به کشورهای خلیج فارس صورت داده شد. پروژه ساخت بندر خشک تعلیق شد. بارانداز به دلیل لجستیک ترانزیت استان اصفهان پیشنهاد شده است در این منطقه ساخته شود.[۳۴۴][۳۴۵][۳۴۶][۳۴۷][۳۴۸][۳۴۹][۳۵۰][۳۵۱][۳۵۲]

پادگان هوایی نیروی زمینی ارتش (هوانیروز) مرکز آموزش شهید وطن‌پور اصفهان قسمت جنوب شهر است.

تعداد هلیپد در شهر ساخته شده، ولی هلی پورت ندارد.[۳۵۳][۳۵۴][۳۵۵]

قطار شهری به نام متروی اصفهان نیز معروف است. این شبکه به سبب گذر از منطقه‌های باستانی این شهر با مخالفان بسیاری همراه گشته و تاکنون به منطقه‌های باستانی همانند: خیابان چهار باغ و سی و سه پل آسیب رسانده است. شبکه درون‌شهری مترو دارای ۵ خط جداگانه می‌باشد. خط شماره یک شمالی - جنوبی و دارای بیست و یک ایستگاه است. این خط از شمال غربی آغاز شده و به کوه صفه در جنوب ختم می‌شود. خط شماره دو نیز محور شرقی - غربی دارد که بیست و یک ایستگاه را شامل می‌شود. این خط از شمال شرقی آغاز می‌شود و تا خمینی شهر ادامه می‌یابد. خط شماره سه از زرین‌شهر وفولادشهر در جنوب غرب اصفهان آغاز شده و در ایستگاه میدان آزادی به پایان می‌رسد. خط شماره چهار دنباله خط اول تا بهارستان و شهر مجلسی می‌باشد و خط شماره پنج هم دنباله خط اول از سمت شمال به سمت شاهین شهر می‌باشد. هم‌اکنون هر سه فاز خط شماره یک حدفاصل شهرک قدس تا پایانه صفه برای استفاده عموم دایر است. در طراحی ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان سعی شده از معماری مطابق با الگوهای بناهای تاریخی شهر اصفهان استفاده شود.[۳۵۶][۳۵۷][۳۵۸][۳۵۹]

نقشه خطهای مترو

به گفته شهردار اصفهان در ارتباط با تراموا از قبل مباحثی در اصفهان مطرح و این موضوع به‌طور جدی دنبال شده و تفاهم‌نامه مربوط را با قرارگاه خاتم‌الانبیا تنظیم کردند.[۳۶۰]

شهر اصفهان دارای بیش از ۱۰۰ خط واحد اتوبوسرانی در سراسر شهر است. هم چنین هم‌اکنون ۴ خط اتوبوس تندرو به طول سیستم ۶۶ کیلومتر و بیش از ۷۰ ایستگاه در نقاط مختلف شهر به مردم خدمات ارائه می‌دهند. پایانه‌های مهم اتوبوسرانی در شهر عبارتند از: پایانه باقوشخانه-پایانه آبشار-پایانه امام علی- پایانه خوراسگان-پایانه ارغوانیه-پایانه جی-پایانه خرم-پایانه صفه و …

دوچرخه

شهریور ۱۴۰۱ شهرداری به دلایل نامعلوم ۵ کیلومتر مسیر دوچرخه سواری را نابود کرد.[۳۶۱]

سفر زمینی

پایانه‌های اتوبوس بین شهری اصفهان شامل: پایانه کاوه - پایانه صفه - پایانه زاینده رود - پایانه جی و پایانه بابل‌دشت می‌باشد.[۳۶۲][۳۶۳] ایستگاه راه‌آهن اصفهان سال ۱۳۴۷ ساخته شده است.[۳۶۴][۳۶۵]

پل‌ها

پل‌های مهم قدیمی و تاریخی روی زاینده‌رود سی‌وسه پل - پل خواجو - پل مارنان - پل جویی و پل شهرستان هستند.

پلهای مهم نوساز شهر روی زاینده‌رود پل وحید، پل آذر اصفهان، پل غدیر، پل فلزی اصفهان، پل فردوسی و پل بزرگمهر هستند. همچنین پل روگذر امام خمینی (ره) از پلهای مهم و ارتباطی و نماد مهندسی در شهر اصفهان است. پلهای شیخ صدوق - ۲۵ آبان و چمران از دیگر پلهای مهم شهر هستند.

هزینه اجرای طرح پل چهارم روگذر اصفهان به تهران ۱۲۰میلیارد تومان است.[۳۶۶]

در مسیر پروژه حلقه حفاظتی شهر ۲۳ تقاطع غیر همسطح وجود دارد که پل آفتاب ۱۰ ماهه احداث و مورد بهره‌برداری قرار گرفت و پروژه مجموعه پل‌های سردار شهید سپهبد سلیمانی نیز برنامه‌ریزی شده.[۳۶۷]

آموزش و علوم

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در استان اصفهان دارای ۵۹ مرکز فرهنگی، هنری است.[۳۶۸] اصفهان تقریباً ۴۰ مدرسه دینی حوزه علمیه دارد[۳۶۹]تقریباً در

دانشگاه آزاد نجف آباد-اصفهان

استان اصفهان تعداد ۶۷ مرکز علمی و دانشگاهی وجود دارد، از ۳۰ دانشگاه در اصفهان ۵ مورد آن‌ها مادر محسوب می‌شوند.[۳۷۰] .[۳۷۱]دانشگاه‌های دولتی وغیر دولتی شامل صنعتی اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان) دانشگاه صنعتی مالک اشتر، دانشگاه شهید اشرفی اصفهان، دانشگاه علوم و فنون زمینی امیرالمؤمنین، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علامه مجلسی، دانشکده فنی و حرفه‌ای شهید مهاجر اصفهان، دانشکده فنی و حرفه‌ای سروش، دانشگاه علمی کاربردی اصفهان، دانشگاه پیام نور اصفهان و غیره است.[۳۷۲] مدارس دولتی امروز مانند گذشته عملکرد خوبی ندارند و خانواده‌هایی که از تمکن مالی بالایی برخوردار هستند به‌راحتی مدارس غیردولتی را انتخاب می‌کنند اما هزینه چند میلیون تومانی مدارس غیردولتی برای برخی بسیار سنگین است فرماندار اصفهان دربارهٔ آن در جلسه شورای آموزش و پرورش شهرستان اصفهان گفت: ما به‌طور قانونی نمی‌توانیم برای مدارس تعیین کنیم که مبلغ مشخصی را از والدین دریافت کنند.[۳۷۳] خانه ریاضیات اصفهان واحدی غیردولتی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و شهرداری اصفهان و با هدف آماده‌سازی نوجوانان و جوانان برای تحقق اهداف فرهنگی آموزشی، ارتقای کیفیت آموزش ریاضی و بهبود روش‌ها و پژوهش‌های علمی کاربردی جهت ارتقای دانش ریاضی فعالیت می‌کند و ۱۳۷۷ تأسیس شده است. شهر علم یک مجموعه تحت حمایت شهرداری غیردولتی آموزش شامل خانه فیزیک، آمار، زیست‌شناسی و فیزیک در خیابان آزادگان (سعادت آباد) می‌باشد.[۳۷۴][۳۷۵] اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان در خیابان باغ گلدسته می‌باشد.[۳۷۶][۳۷۷]

مدرسه‌ها شامل دبیرستان ادب، دبیرستان هراتی، هنرستان هنرهای زیبا (اصفهان)، دبیرستان بهشت آئین و مرکز آموزشی شهید اژه‌ای مدرسه آمریکایی اصفهان است. مرکز آموزش نجوم ادیب وابسته به شهرداری است.

اسفند ۱۳۹۹ دانشگاه صنعتی ربات کنترل از راه دور زیرآب را طراحی کرد و ساخت.[۳۷۸]

شهریور ۹۹ حداقل و حداکثر شهریه مهدکودک عادی بین ۲۹۰ تا ۴۹۰ هزارتومان برای هرماه شد[۳۷۹] کل طول سال ۹۹ ۴۰ هزار کودک زیر ۴ سال تا ۶ سال در مهدهای کل استان اصفهان پذیرش شدند.[۳۸۰] انجمن شرکت‌های دانش‌بنیان سال ۲۰۱۸ تشکیل شد.[۳۸۱]

پژوهشکده مواد و انرژی اصفهان از سال ۱۳۶۴ تأسیس شد.[۳۸۲] از سازمان ملی استاندارد، پژوهشگاه استاندارد اصفهان[۳۸۳][۳۸۴] پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پژوهشکده ریاضیات شعبه اصفهان[۳۸۵]پژوهشگاه ۵جی ارتباطات نسل پنج[۳۸۶]پژوهشگاه مهندسی بحران‌های طبیعی و پدافند غیرعامل،[۳۸۷] پژوهشگاه اپتیک و لیزر صاایران اصفهان[۳۸۸] و بقیه فعال هستند.[۳۸۹] در ۱۴۰۰ دانشگاه صنعتی نخستین آزمایشگاه میکرو و نانو حباب ایران را ساخت.[۳۹۰] حوزه علمیه اصفهان نزدیک میدان نقش جهان در خیابان حافظ بدون آشکار شدن محل تأمین بودجه در حال ساخت است.[۳۹۱][۳۹۲][۳۹۳][۳۹۴][۳۹۵] صندوق غیردولتی پژوهش و فناوری اصفهان طبق قانون برنامه سوم توسعه در سال ۸۴ تأسیس شد.[۳۹۶] مجتمع توزیع مطبوعات اصفهان ۲۸ غرفه دارد.[۳۹۷]

رصدخانه اصفهان

امور بین‌الملل

اگرچه اصفهان پایتخت سیاسی ایران نیست، این شهر نقش فراملی در زمینه‌های مختلف بازی می‌کند به طوری که بسیاری از سیاستمداران برجسته بین‌المللی در سفر خود به ایران، اصفهان را به عنوان یکی از مقاصد خود انتخاب می‌کنند.[۳۹۸] اقامت افغانستانی‌ها در ایران در شهر اصفهان مجاز است.

سرکنسولگری فدراسیون روسیه در اصفهان جزو آثار ملی ایران است. چین برای ساخت کنسول در منطقه دیپلماتیک اصفهان اعلام آمادگی کرده است.[۳۹۹] قرار است درآینده کشورهای دارای کنسولگری، دفاتر خود را در محل مرکز همایش‌های بین‌المللی امام خامنه‌ای دایر کنند.[۳۶۰]برنامه ابتکار شهروند دیپلمات ابتدای ۱۳۹۹ شروع شد.[۴۰۰][۴۰۱]

خواهرشهرها

خیابان کوالالامپور در اصفهان، در مقابل خیابان اصفهان در مالزی

اصفهان تاکنون با ۱۵ شهر، پیمان خواهرخواندگی امضا کرده است:

خواهرشهری اصفهان با شهرهای زیر پیشنهاد شده است:

خواهرخواندگی اصفهان با یکی از شهرهای عُمّان پیشنهاد شده است.[۴۱۶]

اقتصاد

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

۶ صادرات

  چدن آهن و فولاد $۶۹ میلیون - 54 %
  محصولات پتروشیمی $۱۴ میلیون - 11 %
  محصولات لبنی $۱۰ میلیون - 8 %
  محصولات از آهن و چدن $۹ میلیون - 7 %
  فرش ماشینی ۷$ میلیون - 6 %
  other - 14 %

[۴۱۷]افزایش دستمزدهای سال ۹۸ به هیچ‌وجه کفاف زندگی ۱۰ روز کارگران را همانند سال‌های گذشته نمی‌داد تا ۱۳۹۹ حدود ۹۰۰ هزار نفر در بخش کارگری استان اصفهان فعالیت می‌کردند، از این تعداد ۸۰ درصد در بخش خصوصی مشغول به کار بودند که در شرایط نابسامان اقتصادی و نوسانات معیشتی در کشور هیچ‌گونه تسهیلاتی از سوی دولت برای آن‌ها در نظر گرفته نشده‌بود.[۴۱۸] تا سال ۱۳۹۹ بخش قابل توجهی از اقتصاد استان بر خدمات و کشاورزی وابسته بود.[۴۱۹] استان اصفهان بزرگ‌ترین تأمین کننده بوقلمون در کشور است.[۴۲۰] تا شهریور ۱۳۹۷ از نظر داروسازی اصفهان قطب سوم داروسازی کشور بود.[۴۲۱] اصفهان در ۱۳۹۸ رتبه سوم تولید عسل در کشور را داشت.[۴۲۲]

تا اردیبهشت سال ۱۳۹۹ ۵۰۰ هزار نفر حاشیه نشین از جمله در منطقه شمال شهر اصفهان وجود داشت.[۴۲۳][۴۲۴] شرکت توزیع برق استان اصفهان زیرمجموعه توانیر سال ۱۳۷۱ تشکیل شد.[۴۲۵] تا مهر ۱۳۹۹ صنایع دستی استان اصفهان ۵۰۰ میلیون دلار درآمد داشت.[۴۲۶] برای جلوگیری کم‌آبی صنایع خط سوم انتقال آب خلیج‌فارس به اصفهان در حال ساخت بود.[۴۲۷] اعتراضات کشاورزان استان اصفهان تا ۱۴۰۰ در حال انجام بود.[۴۲۸] نرخ تورم در سال ۹۹، حدود ۸/۳۴ و نرخ بیکاری ۷/۹ درصد بوده است.[۴۲۹] در ۱۳۹۹ رستوران‌های فست فود شهر به دلیل گرانی مواد اولیه دچار رکود بودند.[۴۳۰] بنزین یورو ۴ و نفت گاز یورو ۴ در پالایشگاه اصفهان تولید می‌شود، ظرفیت تثبیت شده پالایشگاه روزانه ۳۷۵ هزار بشکه نفت خام است و حدود ۲۳ درصد از بنزین مورد نیاز کشور را تأمین می‌کند.[۴۳۱][۴۳۲][۴۳۳] کانال‌های کشاورزی شامل کانال جی شیرساخته شده.[۴۳۴] سال ۱۳۹۴ اتاق بازرگانی برای کشت فرامرزی با اوکراین تفاهم‌نامه امضا کرد.[۴۳۵][۴۳۶] در استان ۴۲۰ سازمان نیکوکاری مرتبط با کمیته امداد، ستاد اجرایی فرمان امام، و بهزیستی و ادارات در شهر است، سازمانهای مددکاری اجتماعی نیز فعال هستند، ۴۰ مرکز نیکوکاری برای کاریابی و امور اشتغال راه انداخته شده است.[۴۳۷][۴۳۸][۴۳۹] شهر اپراتور تلفن ثابت دوم دارد.[۴۴۰]

برق و انرژی اتمی

به دلیل دستور استانداری ساختمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی مکلف اند بر روی سقف خود پنل‌های انرژی نصب کنند.

هایپرها، بازارها

هایپرها فروشگاه شهروند، فروشگاه رفاه، بنگاه میوه اصفهان، فدک مال،[۴۴۵] کوثرشهرداری، هایپراستار و اصفهان مال.[۴۴۶][۴۴۷][۴۴۸] بازار گل و گیاه همدانیان بازار گل و گیاه بین‌الملل ارغوان[۴۴۹] و سپاهان[۴۵۰] مجتمع صنفی عمده فروشان خواربار، خشکبار و مواد غذایی[۴۵۱][۴۵۲] هایپر صنایع دستی شهر هنر[۴۵۳][۴۵۴]

کشاورزی

اصفهان رتبه یکم تولید گیاهان دارویی گلخانه ای ایران است.[۴۵۵] در کل استان هزار و ۵۰۰ واحد گلخانه مستقر است.[۴۵۶] میوه‌هایی چون انگور، گلابی، سیب، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو و محصولاتی از این قبیل تولید و برداشت می‌شد، کشاورزان از فضله جمع شده برج کبوترها خرید مدفوعات انسان و حیوان برای کود استفاده می‌کردند، تولید و صادرات حاصل غله، عسل، میوه، صیفی، صینی (گندم سفید)، جو، ماش، برنج و نخود، ارزن، ذرت و بذرکتان، بادنجان، کنجد، روغن، انگور، گلابی، سیب درختی، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو، زعفران، برنج، پنبه، تنباکو، سبزی، سیب زمینی، پیاز و…[۴۵۷][۴۵۸] انجام می‌شده است.[۴۵۹] ۷ سهم از ۳۳ سهم آب حوضه زاینده رود متعلق به اصفهان است.[۴۶۰]

املاک

طبق سرشماری آماری ۹۵، ۱۰۰ هزار واحد مسکونی خالی در شهر اصفهان وجود دارد.[۴۶۱] طبق پروژه اقدام ملی مسکن سهم ۴۱ هزار و ۵۰۰ واحد خانه در سه شهر اقماری جدید بهارستان، فولادشهر و مجلسی و ۲۹ هزارو ۲۸۰ واحد در دیگر شهرهای استان احداث می‌شود.[۴۶۲] به‌گفته مدیرکل ثبت اسناد و املاک استان اصفهان در استان ۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار اراضی وجود دارد.[۴۶۳] خیابان‌ها و محله‌های شیخ صدوق جنوبی، مرداویج، کوی امیریه و کوی ولیعصر نواحی بسیار گران‌قیمت هستند.[۴۶۴][۴۶۵]

گردشگری

بیش از ۸۰ هتل در اصفهان در حال ساخت است.[۴۶۶] برای جذب سرمایه از طریق توریسم درمانی پروژه ساخت و گسترش شهرک سلامت توسط شهرداری منطقه ۱۰ انجام شده است.[۴۶۷]

های تک آر اند دی

موسسات شناخته‌شده شامل پژوهشکده اطلاعات و ارتباطات و گروه پژوهش امنیت شبکه و سیستم، پژوهشکده فولاد، مرکز مهندسی فرایند، علوم و فناوری زیردریا، گروه پژوهش اپتیک کوانتومی، مهندسی فضای سبز شهری است.[۴۶۸]

برنامه توسعه اصفهان

این برنامه با الحاق مناطق شهری ۱۶ و ۱۷ صورت می‌گیرد، اهداف برنامه:

۱.تقسیم عادلانه بودجه شهرسازی و ایجاد اصفهان بزرگ[۴۶۹]

۲. کاهش تبعیض و محرومیت زدایی[۴۷۰]

این برنامه برای سپاهان‌شهر،قهجاورستان و خوراسگان انجام شد و برای شهر ابریشم، خمینی‌شهر و درچه در حال انجام است.[۴۷۱]

بر اساس این طرح الحاق سه شهرستان فلاورجان و خمینی‌شهر و شاهین‌شهر به شهرداری مرکزی اصفهان صورت می‌گیرد، این برنامه با عنوان چشم‌انداز اصفهان بزرگ در حال انجام است و شوراهای شهرهای ابریشم، فلاورجان، درچه، خمینی‌شهر و شاهین‌شهر پیگیر جدی موضوع هستند.

نماینده مردم خمینی‌شهر درمجلس تصریح کرد: همهٔ زیرساخت‌ها در این راستا درحال آماده‌سازی است قطار شهری و مترو از جمله این زیرساخت‌ها هستند که اصفهان را از طریق راه‌های ارتباطی به این شهرستان‌ها متصل می‌کند.[۴۷۲]

افراد سرشناس

باباهای اصفهان به پیران کامل، رئیس و بزرگ، سرکرده، ریش سفید طایفه، قلندر و اصولاً افرادی که از نظر معنوی به رتبه بالا رسیده و در میان مردم اصفهان سرشناس شده باشند گفته می‌شود.

منابع

  1. «اصفهان از ۱۰۱ سال گذشته بلدیه و انجمن شهر داشته است». ایمنا. ۱۴ تیر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۴ تیر ۱۳۹۲.
  2. https://iranicaonline.org/articles/isfahan-ii-historical-geography
  3. شناخت استان اصفهان، افشار سیستانی، ص۷۷، تهران، هیرمند، ۱۳۷۸
  4. شهرداری اصفهان (آبان ۱۳۹۲). «آمارنامه اصفهان ۱۳۹۱، فصل دوم: جمعیت» (PDF). شهرداری اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۳.
  5. https://gnaf.post.ir/portal/#sinamap. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده]
  6. https://www.yjc.news/fa/news/6054545/وجود-469-پایگاه-سلامت-و-208-مرکز-جامع-خدمات-سلامت-در-استان-اصفهان
  7. «مرکز بهداشت شماره یک اصفهان». hlth1.mui.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۴.
  8. "Isfahan Climate - IRAN TRAVEL, TRIP TO IRAN". www.irangazette.com. Archived from the original on 24 February 2020. Retrieved 24 February 2020.
  9. ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ «شناسنامه استان اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اکتبر ۲۰۱۶.
  10. «مدیر خزانه‌داری متمرکز شهرداری اصفهان منصوب شد». ایمنا. ۲۰۱۸-۰۵-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۴.
  11. «اصفهان: سرزمین، آب و هوا» (PDF). isfahan.ir. معاونت برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۹ بهمن ۱۳۹۸.
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ «عنوان خبر» (PDF). انتشارات سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان. ۱۹ بهمن ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۶.
  13. «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۹۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از اصلی (اکسل) در ۲۰ شهریور ۱۴۰۲.
  14. «دیوان عدالت اداری حکم منتفی شدن الحاق خوراسگان به اصفهان را لغو کرد». ایرنا (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران). ۱ اردیبهشت ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۲.
  15. شهرداری اصفهان (آبان ۱۳۹۲). «آمارنامه اصفهان ۱۳۹۱، فصل دوم: جمعیت» (PDF). شهرداری اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۲.
  16. «Major Agglomerations of the World - Population Statistics and Maps». citypopulation.de (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۰۹-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۱۳.
  17. «اصفهان سومین شهر پرجمعیت کشور/ ورود خیران برای کمک به ازدواج آسان جوانان». ایمنا. ۲۰۱۷-۰۷-۱۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  18. «دوران پایتختی اصفهان». اصفهان ویزیت. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۲-۱۴.
  19. امانت، عباس (۱۴۰۰). تاریخ ایران مدرن. ترجمهٔ م. حافظ. ص. ۹۷–۹۸.
  20. «اصفهان و رشت عضو شهرهای خلاق جهان شدند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸.
  21. ««اصفهان» و «رشت» به شبکه شهرهای خلاق یونسکو پیوستند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ آوریل ۲۰۱۶.
  22. «اصفهان به عنوان شهر خلاق جهان انتخاب شد». fa. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۱-۰۹.
  23. "List of World Heritage Sites in Iran". Wikipedia (به انگلیسی). 2018-12-08. Archived from the original on 9 September 2020. Retrieved 15 December 2018.
  24. «اصفهان رتبه اول ساخت النگو در دنیا / تعرفه صادرات طلا و جواهر ناعادلانه است/ اصفهان باید بندر خشک شود». خبرگزاری ایلنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  25. «بیش از ۶۰ درصد ماشین‌آلات صنعت طلا در اصفهان تولید می‌شود». ایمنا. ۲۰۱۹-۱۰-۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  26. «احداث شهرک طلا و جواهر اصفهان زمینه‌ساز جهانی‌شدن این صنعت است». ایمنا. ۲۰۱۹-۱۰-۰۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  27. "تماس با ما". اسنوا (به انگلیسی). Archived from the original on 21 October 2020. Retrieved 2020-10-20.
  28. https://www.tehrantimes.com/news/490949/Discover-a-city-within-another-while-in-Isfahan
  29. «2,000-Year-Old Burials Uncovered in Iran - Archaeology Magazine». www.archaeology.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  30. "Human settlements established in Isfahan 5,000 years ago, study finds". Tehran Times (به انگلیسی). 2023-10-23. Retrieved 2024-03-31.
  31. "Susa to develop tourist infrastructure". Tehran Times (به انگلیسی). 2023-10-09. Retrieved 2024-03-31.
  32. https://www.tehrantimes.com/news/475900/Archaeological-findings-may-push-back-Susa-s-history-by-millennia
  33. https://www.tehrantimes.com/news/455603/Bronze-Age-relics-sediment-discovered-in-northwest-Iran
  34. https://www.tehrantimes.com/news/454221/Archaeological-survey-resumed-at-ancient-hill-with-Bronze-Age
  35. https://www.tehrantimes.com/news/485350/Excavation-sheds-new-light-on-Oshnavieh-s-historical-sites
  36. https://www.tehrantimes.com/news/485639/Archaeologies-unearth-significant-ruins-estimated-to-date-from
  37. شناخت استان اصفهان، افشار سیستانی، ص۷۷، تهران، هیرمند، ۱۳۷۸
  38. «گاو، اسب و اینک اصفهان!». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۳-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۴.
  39. «BBCPersian.com». www.bbc.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۳۱.
  40. اصفهان، لطف‌الله هنرفر، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳
  41. ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ ۴۱٫۲ «سابقه تاریخی وآثار باستانی اصفهان». پرتال استان اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ مه ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
  42. ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ ۴۲٫۲ ۴۲٫۳

    EIr (۲۰۰۷)، «AN OVERVIEW SINCE ANCIENT TIMES Esfahan:ii HISTORICAL GEOGRAPHY»، Encyclopædia Iranica (ویراست ۱st Edition)

  43. آذرنوش، «اصفهان»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۶۳–۱۶۴.
  44. de Planhol, “ISFAHAN ii. HISTORICAL GEOGRAPHY”, Encyclopaedia Iranica, 617–622.
  45. ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ Gabai or Tabai
  46. «تاریخچه اصفهان».
  47. Sacred Precincts: The Religious Architecture of Non-Muslim Communities Across the Islamic World, Gharipour Mohammad, BRILL, Nov 14, 2014 page 179
  48. Fieldmuseum of natural historyAntropological series. Volume 29, no.1: Contributions to the anthropology of Iran, H.Field, page 291.
  49. البلدان، احمد بن ابی یعقوب، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۶
  50. Paretaceni
  51. هنرفر، لطف‌الله، تصویری از اصفهان پیش از اسلام، اصفهان: ضمیمهٔ نشریه گسترش، بهار ۷۳، ص۱۰.
  52. ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ هنرفر، لطف‌الله، تصویری از اصفهان پیش از اسلام، اصفهان: ضمیمهٔ نشریه گسترش، بهار ۷۳، ص۱۹.
  53. همان.
  54. Gabioi
  55. «اصفهان در قرون نخستین هجری قمری». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۷.
  56. ۵۶٫۰ ۵۶٫۱ زنده‌دل، حسن و دستیاران، استان اصفهان، مجموعهٔ راهنمای جامع ایرانگردی، تهران: نشر ایران‌گردان، شابک:. ۹۷۸۹۶۴۶۶۳۵۱۲۸. صص۳۲–۳۳.
  57. ilhk.
  58. Isstaif, Abdul-Nabi (1997). "Review of Al-Muqaddasī: The Best Divisions for Knowledge of the Regions: Aḥsan al-Taqāsīm fī Ma'rifat al-Aqālīm". Journal of Islamic Studies. 8 (2): 247–250. ISSN 0955-2340. Archived from the original on 6 November 2020. Retrieved 3 November 2020.
  59. «City Walls of Isfahan». Archnet. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۳.
  60. Golombek, Lisa (1974). "Urban Patterns in Pre-Safavid Isfahan". Iranian Studies. 7 (1/2): 18–44. ISSN 0021-0862.
  61. «ISFAHAN vi. MEDIEVAL PERIOD». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۲.
  62. شفقی، سیروس (۱۳۸۱). جغرافیای اصفهان. اصفهان: دانشگاه اصفهان. ص. ۲۷۰.
  63. هموند. «اصفهان در سفرنامه ناصرخسرو». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶.
  64. هامون به معنای دشت است.
  65. «سفرنامهٔ ناصرخسرو»، به کوشش دبیر سیاقی، ص 167
  66. «جهانگردان اصفهان را چگونه معرفی کرده‌اند؟». خبرآنلاین. ۸ فروردین ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۱۵.
  67. «انتقال پایتخت صفویه به اصفهان؛ علل و پیامدهای آن». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۷.
  68. شاردن، سفرنامه، برگردان: محمدعباسی، تهران، امیرکبیر 1345، پوشینهٔ 7، رویه 49.
  69. ۶۹٫۰ ۶۹٫۱ هفته‌نامه امرداد، شنبه ۱۴ بهمن ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شماره ۲۹۰، ص 6.
  70. ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ ۷۰٫۲ ۷۰٫۳ «ظل‌السلطان و آشوراده». روزنامه قانون. ۱۵ دی ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۳ بهمن ۱۳۹۳.
  71. «بازرگانان؛ قدرتمندترین طبقه». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۴.
  72. معیری، دوستعلی (۱۳۶۱رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران. ص. ۲۲۵
  73. سلطانی، شهلا (۱۳۸۵آقا جان شازده، تهران: فرزان روز، شابک ۹۶۴-۳۲۱-۲۵۵-۶صص. ۱۸۱–۱۸۲
  74. معیری، دوستعلی. ص. ۲۲۵
  75. https://iranicaonline.org/articles/isfahan-ix-the-pahlavi-period-and-the-post-revolution-era
  76. «روزی که آغازگر طولانی‌ترین جنگ کلاسیک قرن بیستم شد». ایمنا. ۲۰۱۴-۰۹-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۳.
  77. Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  78. https://iranicaonline.org/articles/isfahan-xiv-modern-economy-and-industries
  79. ایران میان دو انقلاب، یرواند آبراهامیان، صفحهٔ ۶۳۲
  80. https://www.isna.ir/news/1400082116144/خسارت-های-کشاورزان-شرق-اصفهان-جبران-شود
  81. «شهرداری اصفهان از طرح «خادم‌یاران شهدا» حمایت می‌کند». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۸-۱۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۹.
  82. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۱۴.
  83. «دور تازه اعتراضات کشاورزان در اصفهان؛ آیا سرکوب دیگری در راه است؟ گزارش افشار سیگارچی». ir.voanews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  84. «همشهری». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۲۰.
  85. «دربارهٔ شهر اصفهان». دانشگاه علوم پزشکی اصفهان. ۲۲ فروردین ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱ اسفند ۱۳۹۱.
  86. «مروری بر نماد اصفهان و مجسمه‌های شهری». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
  87. «واکاوی سه دهه مجسمه‌سازی در اصفهان». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۹-۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
  88. «بازگشت مجسمه کاوه آهنگر به میدان دروازه شیراز اصفهان پس از 15 سال | مجسمه برنزی شاه عباس همچنان مفقود است». chamedanmag.com. ۲۰۱۸-۰۵-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
  89. «اضافه شدن ۱۱ اثر هنری به مجسمه‌های شهر اصفهان | درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان». isfahan.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
  90. «نماد چوگان در چهارباغ نصب شد». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۳-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  91. «مجسمه شیخ بهایی به چهارباغ اصفهان بازگشت». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۴-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  92. «رونمایی از نماد معلم در اصفهان». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۵-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  93. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و (۱۳۹۸/۰۷/۱۳–۱۹:۰۷). «رونمایی از تندیس سلمان فارسی در اصفهان». fa. دریافت‌شده در 2021-05-15. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)[پیوند مرده]
  94. «شهرداری اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۶.
  95. «اصفهان من». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۱.
  96. https://www.cabdirect.org/cabdirect/mobile/abstract/20063207014
  97. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۰.
  98. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
  99. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/01/12/2477253/اجرای-طرح-بیابان-زدایی-در-12هزار-هکتار-از-بیابان-های-شرق-اصفهان-اصفهان-رتبه-نخست-ایجاد-جنگل-دست-کاشت-در-کشور-را-دارد
  100. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
  101. «پرنده‌ای با دم‌جنبان! | روزنامه اصفهان زیبا». www.isfahanziba.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
  102. همامی, محمودرضا; زائری امیرانی, آزاده (2011-11-22). "بررسی تأثیر اندازه و شکل پارک‌های شهری بر غنای گونه‌ای پرندگان (مطالعة موردی: پارک‌های اصفهان)". محیط‌شناسی. 37 (59): 55–62. ISSN 1025-8620.
  103. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و (۱۳۹۹/۰۹/۲۰–۲۰:۵۰). «ساخت آشیانه چوبی برای پرندگان». fa. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در 2021-05-28. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  104. «زاینده‌رود خشک شد، هزاران پرنده مهاجر آواره». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۱-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
  105. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و (۱۳۹۹/۰۲/۰۸–۰۱:۴۳). «تالاب گاوخونی میزبان فلامینگوها». fa. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در 2021-05-28. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  106. «مرگ ماهی‌ها؛ شکنجه طبیعت». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۳-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
  107. "Pigeon Towers of Iran". Atlas Obscura (به انگلیسی). Retrieved 2021-05-28.
  108. "The Pigeon Towers of Isfahan-Iran" (PDF) (به انگلیسی). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  109. Beazley, Elisabeth (1966). "The Pigeon Towers of Iṣfahān". Iran. 4: 105. doi:10.2307/4299579. ISSN 0578-6967.
  110. «روباه‌های زاینده‌رود؛ ساکنان دیرینه شهر». اصفهان امروز آنلاین. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.
  111. «جای خالی آموزش در زمینه رفتار با گونه‌های وحشی». ایسنا. ۲۰۲۲-۰۴-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.
  112. 10 (۲۰۱۹-۰۵-۲۰). «ایران، برای روباه‌ها امن نیست». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.
  113. (PDF). شبکه قالع کوهستانی مشرف بر مرکز خوره اصفهان و نقش آنها در حیات پایدار مطالعات باستانشناسی، دورهٔ ۱۱، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸ )از ص ۱۳۳ تا ص ۱۵۲)علی شجاعی اصفهانی جلد https://jarcs.ut.ac.ir/article_71102_a4442f84d9b0459c43833bee58fb5a72.pdf. کاراکتر line feed character در |جلدها= در موقعیت 70 (کمک); پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  114. «این موشک قدرتمند ایرانی آمریکایی‌ها را به وحشت انداخت + مشخصات و عکس». روزنامه دنیای اقتصاد. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  115. «شاهد ۱۲۹، ستون فقرات نیروی پهپادی ایران». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
  116. «شماره تلفن و آدرس شعب هیئت». پایگاه اطلاع‌رسانی هیئت رزمندگان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
  117. 1010 (۲۰۲۰-۰۴-۰۴). «فرمانده سپاه اصفهان: نظام از امتحان کرونا موفق بیرون آمده است». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  118. «مراسم معارفه فرمانده سپاه صاحب الزمان (عج) استان اصفهان به روایت تصاویر- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  119. «اصفهان - تاریخچه». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۸-۰۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
  120. "Badr Air Base (Sepah Air Base) in Isfahan, Islamic Republic of Iran (Google Maps)". Virtual Globetrotting (به انگلیسی). 2007-11-04. Archived from the original on 20 October 2020. Retrieved 2020-10-19.
  121. «Khatami Air Base». www.globalsecurity.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
  122. «نسخه آرشیو شده». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
  123. «راه‌اندازی مرکز آموزش خلبانی بالگرد با همکاری هوانیروز در اصفهان». سازمان هواپیمایی کشوری. ۲۰۱۵-۰۸-۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۰۶.
  124. «هوانیروز ارتش ایران؛ پرندگان جنگ و صلح». BBC News فارسی. ۲۰۱۶-۰۹-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۰۶.
  125. ۱۲۵٫۰ ۱۲۵٫۱ ۱۲۵٫۲ اسناد راهبردی برنامه ششم توسعه استان اصفهان (1400-1396) -جلد سوم: حوزه‌های فرابخشی (PDF). اصفهان: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان. ۱۳۹۶. ص. ۷۸. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۶ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۱.
  126. «کنترل ریزگردهای سمی در هوای اصفهان نیازمند جریان دائمی زاینده رود است». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  127. https://www.irna.ir/news/84162075/اصفهان-را-از-وضعیت-بغرنج-آلودگی-هوا-نجات-دهید
  128. «پُرتال اداره کل هواشناسی استان اصفهان». www.esfahanmet.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۸.
  129. https://www.asriran.com/fa/news/784627/زیبای-زنده‌رود-آن‌چه-پل-خواجو-از-سر-گذراند-فیلم
  130. https://www.irna.ir/news/83817810/شنا-در-آب-های-روباز-اصفهان-رفتن-به-استقبال-مرگ
  131. https://web.archive.org/web/20210616154207/https://www.shoraha.org.ir/news/139911133678
  132. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/03/07/2510551/فولادگر-سهم-اعتبارات-ملی-و-استانی-اصفهان-باید-افزایش-یابد
  133. https://web.archive.org/save/https://www.shoraha.org.ir/news/139911073529
  134. https://web.archive.org/web/20210616154850/https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/01/18/703240/%D8%AE%DB%8C%D8%B2%D8%B4-%D8%B3%D8%B1%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%B4%DA%A9%DB%8C-%DA%AF%D8%A7%D9%88%D8%AE%D9%88%D9%86%DB%8C
  135. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/05/05/2544349/آب-رسانی-با-تانکر-در-کلانشهر-اصفهان-شرایط-افت-فشار-و-قطعی-آب-تا-پایان-فصل-گرما-ادامه-دارد
  136. https://www.isna.ir/news/1400051510323/با-تداوم-تنش-آبی-اصفهان-تا-۱۰-سال-آینده-قابل-سکونت-نیست
  137. https://web.archive.org/web/20210806095919/https://www.irna.ir/news/84428056/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%D8%B4%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%AA%D8%B4%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D9%85%DB%8C-%D8%B4%D9%88%D8%AF
  138. **1362 (۲۰۲۲-۰۴-۱۹). «تعدد شکستگی لوله در اصفهان می‌تواند ناشی از آثار مخرب فرونشست باشد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹. *3049 (۲۰۲۲-۰۴-۲۶). ««اصفهان» خطر پذیرترین شهر ایران در کام فرونشست». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*3049 (۲۰۲۲-۰۳-۰۲). «فرونشست، استخوانی لای زخم اصفهان». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*1362 (۲۰۲۲-۰۳-۰۱). «تخلیه آبخوان‌ها، فرونشست در اصفهان را تشدید کرده است». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*1031 (۲۰۲۲-۰۲-۱۹). «نماینده مجلس: فرونشست زمین در اصفهان معضل ملی است». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*931 (۲۰۲۱-۱۰-۱۸). «خطوط شبکه برق سراسری در اصفهان با خطر فرونشست زمین روبروست». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*875 (۲۰۲۱-۱۰-۱۹). «مرگ پنهان زمین در ایران؛ حاصل خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*1362 (۲۰۲۲-۰۱-۲۳). «خسارت نشست آبخوان‌ها در دشت‌های اصفهان، جبران ناپذیر است». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*1362 (۲۰۲۱-۱۲-۱۷). «میزگرد " مساله آب و چشم انداز آن " در ایرنا اصفهان برگزار شد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.*3049 (۲۰۲۱-۱۱-۲۲). «چشم‌های نگران برای اصفهان». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۹.
  139. «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۵ ژوئن ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
  140. http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http://www.columbia.edu/cu/center-for-iranian-studies/pdf-files/newslett.pdf
  141. فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتاب‌شناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی)
  142. https://journal.sulicihan.edu.krd/index.php/sjcus/article/view/153
  143. https://rojanpress.ir/main/1219-کینه-رضا-شاه-از-طوایف-و-عشایر-گه‌لواخی/-نه-گلباغی-ماند-اینجا-نه-همدانی-آنجا.html
  144. "ISFAHAN viii. QAJAR PERIOD – Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. Archived from the original on 2020-05-26. Retrieved 2020-10-07.
  145. فرقه اسماعیلیه.
  146. ناجی /;، محمدرضا. «دانشنامه جهان اسلام بنیاد دائرةالمعارف اسلامی». دانشنامه جهان اسلام بنیاد دائرةالمعارف اسلامی (به Persian). بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  147. «صاحب بن عباد واقفی بزرگ در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی». www.manuscripts.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.[پیوند مرده]
  148. «صاحب بن عباد؛ فرهیخته ایرانی پیرو اهل بیت (ع)». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  149. «دانشنامه بزرگ اسلامی - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  150. «نقد و بررسی گرایش ایلخانان به اسلام و تشیّع». پرتال جامع علوم انسانی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  151. رضوی, سید ابوالفضل; فروغی, محمد حسین (2017-04-21). "جایگاه اقتصادی و اجتماعی اصفهان در عصر فرمانروایی مغول‌ها". پژوهش‌های تاریخی. 9 (1): 71–92. doi:10.22108/jhr.2017.21392. ISSN 2008-6253. Archived from the original on 12 July 2020. Retrieved 21 October 2020.
  152. «سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی - اصفهان». icro.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  153. «اصفهان عهد مغول». rasekhoon.net. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ فوریه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  154. «اصفهان؛ پویایی در صفویه». پرتال جامع علوم انسانی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  155. Three Religions One Temple Mount, Gary Cobb Xulon Press, 2007 , page 25
  156. لطف‌الله هنرفر، گنجینهٔ آثار تاریخی اصفهان، کتابفروشی ثقفی، اصفهان، 1344، رویه 1-57.
  157. «دین زرتشت». www.esfahan.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ دسامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۳۱.
  158. ادمین (۲۰۲۱-۰۲-۰۷). «آتشکده درب مهر گوهر و مهربان». برند گردشگری اصفهان. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۳۱.
  159. «معرفی نماد استان اصفهان». www.agri-es.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۶.
  160. «قدامات مهم قدرت اله نوروزی در حوزه مدیریت شهری اصفهان». خبرگزاری ایلنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
  161. https://www.irna.ir/news/84798971/اختصاص-۱۴-و-۲۵-آبان-به-عنوان-روز-استان-مازندران-و-اصفهان-در-تقویم
  162. «به یاد روزهای خوش زاینده رود». صاحب‌خبر. ۲۰۲۲-۱۰-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  163. «موسیقی اصفهان در گذر تاریخ». ایمنا. ۲۰۱۸-۱۱-۲۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  164. «Isfahan | Creative Cities Network». en.unesco.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
  165. Amir (۲۰۱۸-۰۱-۱۹). «Female Musician Prohibited From Performing on Stage in Isfahan». Center for Human Rights in Iran. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  166. https://web.archive.org/web/20210617180621/https://www.isna.ir/amp/99110704578/
  167. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  168. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  169. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  170. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰.
  171. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  172. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  173. «تعداد اعضای کتابخانه‌های اصفهان 60 درصد رشد یافت- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  174. «نسخه آرشیو شده». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  175. «برنامه تئاتر و کنسرت اصفهان امروز چهارشنبه ۲۱ فروردین». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۴-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  176. «صحنه‌های اصفهان در چنگ تئاتر و موسیقی+ جدول». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۳-۰۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  177. «صحنه‌های تئاتر و موسیقی اصفهان را امروز ۲۸ فروردین ببینید+ جدول». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۴-۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  178. «تئاتر و موسیقی اصفهان در یک نگاه + جدول». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۱-۲۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  179. http://isfahanziba.com/news/4354/نوای-%C2«Ù†ØºÙ[پیوند مرده]Ù-اصÙÙاÙ%C2» -با-ارکستر-ÙÙÛ-اصÙÙاÙ
  180. «باباشاه اصفهانی | دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۶.
  181. https://www.irna.ir/news/82652455/اصفهان-مهد-صنعت-چاپ-ایران
  182. https://www.ibna.ir/fa/naghli/291957/نگاهی-نخستین-چاپ-های-قرآن-کریم-ایران
  183. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/01/24/336560/انتقاد-امام-جمعه-موقت-اصفهان-از-توقیف-روزنامه-های-اصول-گرا
  184. https://rasaneh.farhang.gov.ir/fa/newsagency/2339/تاریخچه-مطبوعات-محلی-استان-اصفهان[پیوند مرده]
  185. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۲۱.
  186. https://www.imna.ir/news/88718/کتابخانه-دیجیتال-شهرداری-اصفهان-نمونه-ایی-از-کتابخانه-الکترونیکی
  187. https://www.borna.news/بخش-اصفهان-69/340808-کتابخانه-های-تخصصی-شهرداری-اصفهان-را-بیشتر-بشناسید
  188. https://cle.ir/
  189. https://www.irna.ir/news/84180863/طرح-توسعه-کتابخانه-مرکزی-اصفهان-ابتدای-سال-آینده-به-اتمام-می-رسد
  190. https://www.imna.ir/news/326439/کتابخانه-مرکزی-شهرداری-اصفهان-روزانه-پاسخگوی-نیاز-۲-هزار-نفر
  191. https://www.imna.ir/news/596248/گنجینه-ای-در-قلب-شهر
  192. https://www.imna.ir/news/425347/کتابخانه-های-شهرداری-چه-زمان-بازگشایی-می-شوند
  193. «کتابخانه‌های عمومی – اداره امور کتابخانه‌ها و سالن‌های مطالعه شهرداری اصفهان». web.archive.org. ۲۰۲۱-۰۶-۱۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۴.
  194. 1031 (۲۰۲۰-۱۱-۱۶). «شیوع کرونا و افول فعالیت کتابخانه‌های اصفهان». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۴.
  195. «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ۲۰۲۱-۰۶-۱۴. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۴ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۴.
  196. https://www.isna.ir/news/92081409185/انجام-کارهای-غیرقانونی-حوزه-نشر-در-پاساژ-شکری-اصفهان
  197. https://www.isna.ir/news/1400040100662/فقدان-زبان-مشترک-بین-روسیه-و-ایران
  198. «تلاش برای افزایش حقوق کارگران/ ۹۰ درصد کارگران قرارداد موقت هستند». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۴-۳۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  199. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/03/04/2018863/اصفهان-کاهش-سطح-رفاه-مردم-با-تصدی-گری-دولت-ها-در-فعالیت-های-کسب-و-کارانه
  200. https://www.imna.ir/news/423913/اصفهان-۵-هزار-کودک-بدون-حامی-دارد
  201. «فاضلاب‌خوابی در شمالی‌ترین نقطه اصفهان». تجارت‌نیوز. ۲۰۲۲-۰۶-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۱۲.
  202. ۲۰۲٫۰ ۲۰۲٫۱ سند آمایش سرزمین استان اصفهان (سند راهبردی و اجرایی). اصفهان: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان. ۱۳۹۹. ص. ۲۱ و ۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ اوت ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۱.
  203. https://www.imna.ir/photo/530144/نفر-بر-کیلومتر-مربع
  204. https://www.irna.ir/news/84891135/ساخت-وساز-در-اصفهان-از-کاهش-پروانه-های-ساختمانی-تا-کمتر-شدن-متراژ
  205. «مصوبهٔ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص طرح مجموعهٔ شهری اصفهان». دستور: پایگاه اطلاعات قوانین و مقررات کشور.
  206. «سیاست در اصفهان مردانه است | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۳.
  207. «هزینه کار سیاسی برای زنان بالاست | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۳.
  208. «زنانی که سهم بیشتری از سیاست می‌خواهند - ایسنا». www.isna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۳.
  209. «زنان سیاسی | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۳.
  210. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰.
  211. «راه اندازی دفتر امور نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی در استانداری اصفهان». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  212. ««خاتمی» رئیس مجمع نمایندگان استان اصفهان شد». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۶-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  213. «اداره گذرنامه اصفهان کجاست؟ + آدرس و شماره تلفن». اصفهان امروز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  214. https://www.imna.ir/news/497873/رد-صلاحیت-گسترده-مردم-را-نسبت-به-نظام-بدبین-می-کند
  215. http://www.hamshahrionline.ir/details/263382/Iran/-provinces
  216. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۶ ژوئن ۲۰۲۱.
  217. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰.
  218. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۲۰.
  219. گزارش سالیانه فرماندهی انتظامی استان اصفهان ۱۳۸۹ - معاون اجتماعی
  220. «وزارت اطلاعات». www.vaja.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۱.
  221. «تعداد ایستگاه‌های آتش‌نشانی اصفهان به ۴۰ ایستگاه می‌رسد». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  222. «تشکیل دو پایگاه امنیت اطلاعات سپاه در کلان‌شهر اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۰.
  223. «You are being redirected...». www.ettelaat.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  224. «طرح "حاج قاسم سلیمانی" در زندان‌های اصفهان اجرا می‌شود- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  225. "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2020-10-07. Retrieved 2020-10-07.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link)
  226. "Archived copy". Archived from the original on 2020-02-18. Retrieved 2020-10-07.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link)
  227. https://shoraes.eadl.ir/آدرس-شعب?province=4&zone=77[پیوند مرده]
  228. Agency، قوه قضائیه | خبرگزاری میزان | Mizan Online News (۱۳۹۶/۰۱/۰۴–۲۲:۲۱). «لیست آدرس مراکز قضایی استان اصفهان». fa. دریافت‌شده در 2021-05-15. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  229. «اصفهان من». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۱.
  230. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
  231. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
  232. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۶ ژوئن ۲۰۲۱.
  233. https://web.archive.org/web/20210616153039/https://esfahan.ibto.ir/index.jsp?fkeyid=&siteid=16&pageid=6163
  234. https://web.archive.org/web/20210616153845/https://es.lmo.ir/general_content/82712-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84-%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9%D9%8A-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86%D9%8A-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86.html?t=%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%8A-%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%D9%8A
  235. «نسخه آرشیو شده». www.entekhab.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۹.
  236. «نسخه آرشیو شده». www.yjc.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  237. «رویان اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۲۰.
  238. «۶۵ درصد جمعیت استان اصفهان بیمه تأمین اجتماعی دارند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  239. 10 (۲۰۱۲-۱۲-۱۹). «همه چیز دربارهٔ مرکز باروری و ناباروری اصفهان». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  240. «isfahan» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۹ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  241. «اصفهان». سازمان بهزیستی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  242. «نسخه آرشیو شده». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  243. «خطر در کمین تصفیه خانه باباشیخعلی / اصفهان در انتظار سامانه دوم آبرسانی». ایمنا. ۲۰۱۶-۱۲-۱۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  244. «۹۵ درصد شهر اصفهان تحت پوشش شبکه فاضلاب/ ایجاد شبکه فاضلاب در نقاط حاشیه‌نشین». ایمنا. ۲۰۲۲-۰۱-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۱۳.
  245. «دیدنی‌های اصفهان». ایران را بگرد. ۲۰۲۳-۰۲-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۳۱.
  246. «پروژه۳۰ میلیارد تومانی پردیس هنر اصفهان افتتاح می‌شود». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۴.
  247. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
  248. «قلعه شاه دژ اصفهان». اصفهان امروز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  249. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
  250. «صفحه نخست». اردوگاه شهید بهشتی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۱-۰۲.
  251. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
  252. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳۰ آوریل ۲۰۱۵.
  253. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۳۱ مه ۲۰۲۱.
  254. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ مه ۲۰۲۱.
  255. https://www.imna.ir/news/494043/نخستین-سامانه-رویدادهای-شهر-اصفهان-رونمایی-شد
  256. «اصفهان اولین برند گردشگری شهری را ثبت کرد». خبرگزاری ایلنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۱۳.
  257. «اصنهان در جلفای نوی اصفهان | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۱۳.
  258. «مکان‌های دیدنی». پورتال اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
  259. "Historical Monuments" (به انگلیسی). aftab.ir. Archived from the original on 28 December 2007. Retrieved 17 December 2008.
  260. شناسایی 22 هزار جاذبه تاریخی و فرهنگی با ارزش در اصفهان بایگانی‌شده در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine . [خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://www.irna.ir بایگانی‌شده در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine]
  261. «در شهر اصفهان 5 مجموعه فرهنگی تفریحی بانوان فعال است». ایمنا. ۲۰۱۷-۰۱-۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  262. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
  263. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
  264. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
  265. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۰.
  266. https://www.irna.ir/news/3647146
  267. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۰.
  268. «اصفهان به عنوان پایتخت ورزش باستانی انتخاب شد». همشهری آنلاین. ۲۰۱۴-۱۰-۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  269. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
  270. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
  271. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۲۰.
  272. «ورزشگاه هفتاد و پنج هزار نفری نقش جهان اصفهان افتتاح شد». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  273. «موتورسواری و اتومبیلرانی از ورزش‌های جذاب هستند». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  274. «تیم گیتی پسند اصفهان قهرمان لیگ والیبال بانوان کشور شد/ راهیابی به مسابقات آسیایی». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۳-۰۳-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  275. «جام قهرمانی والیبال بانوان به اصفهان رسید/ پیکان دستش از جام کوتاه ماند». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۱-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  276. «اصفهان| تیم والیبال سپاهان لیگ برتری شد- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  277. «اعلام برنامه مسابقات لیگ‌های برتر و دسته اول فوتبال استان اصفهان». هیئت فوتبال استان اصفهان. ۲۰۱۹-۱۰-۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  278. «معرفی تیم هندبال زنان فولاد مبارکه سپاهان - فدراسیون هندبال ایران -IRAN Handball Federation». web.archive.org. ۲۰۱۹-۰۸-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  279. «برترینهای بدمینتون اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
  280. 1368 (۲۰۲۰-۰۲-۰۸). «شهرستان‌های اصفهان سالن اختصاصی بدمینتون ندارند». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۹.
  281. 1368 (۲۰۲۰-۰۱-۱۱). «رشته ورزشی اتومبیلرانی بانوان اصفهان به مربیان بیشتری نیاز دارد». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
  282. «وزنه‌برداران نوجوان اصفهانی به دنبال درخشش در رقابت‌های آسیایی- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  283. «لیگ برتر شنا|قهرمانی اریس اصفهان برای نخستین‌بار- اخبار ورزشی تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۹.
  284. «به جای شرکت در مزایده اسپانسر شوید!». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۳-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  285. «شناگر ملی‌پوش اصفهانی: مهم‌ترین درخواست ما فراهم کردن یک استخر استاندارد برای تمرین است/ پایگاه ملی اصفهان صرفاً یک اسم است- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۹.
  286. «دهکده المپیک؛ ابر پروژه فولاد مبارکه برای اصفهان». خبرگزاری ایلنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۹.
  287. «افتتاح ورزشگاه آیلین ملکیان در اصفهان | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۹.
  288. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/11/2088011/تکمیل-سایت-تیراندازی-با-کمان-اصفهان-5-میلیارد-ریال-اعتبار-نیاز-دارد/amp
  289. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/09/28/947017/اصفهان-میزبان-گردهمایی-بازی-های-رایانه-ای-کشور-شد
  290. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/04/13/2298444/توضیحات-تکمیلی-سرپرست-اداره-کل-ورزش-درباره-سرانه-ورزشی-اصفهان
  291. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/12/06/1010887/گذر-تاریخ-ورزشی-اصفهان-افتتاح-شد
  292. https://video.varzesh3.com/video/194355/گزارشی-از-چهارمین-جشنواره-ملی-ورزشی-در-زاینده-رود
  293. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/03/29/1107573/جشنواره-ملی-ورزشی-زاینده-رود-در-اصفهان-برگزار-می-شود
  294. https://www.ilna.news/بخش-اصفهان-85/110096-ورزشگاه-بهمن-اصفهان-یک-مجموعه-کامل-ورزشی-است
  295. 931 (۲۰۲۱-۰۶-۲۴). «۱۶ رشته مدال‌آور جهانی ورزش استان اصفهان تعیین شد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۲۶.
  296. «اصفهان؛ میزبان تور جهانی تنیس زیر 18 سال- اخبار رشته‌های ورزشی - اخبار ورزشی تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۲۶.
  297. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «فعالیت بدنسازی زنان در اصفهان ممنوع شد | DW | 02.01.2022». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۰۵.
  298. https://www.hamshahrionline.ir/news/647327/عکس-فعالیت-بدنسازی-بانوان-در-نصف-جهان-ممنوع-شد
  299. 909 (۲۰۲۰-۰۷-۱۲). «برگزاری اجتماعات در منازل و باغ‌های شخصی در اصفهان ممنوع است». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
  300. https://www.irna.ir/news/83845976/نظارت-بر-تالارهای-پذیرایی-اصفهان-به-خاطر-کرونا-تشدید-می-شود
  301. «به گرمابه‌ها جان دوباره بدهید». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  302. ۳۰۲٫۰ ۳۰۲٫۱ «بازارهای اصفهان در دوره صفویه». rasekhoon.net. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۳۰.
  303. «مساجد۱». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.[پیوند مرده]
  304. «مساجد۲». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.[پیوند مرده]
  305. «مساجد۳». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.[پیوند مرده]
  306. «محله محوری اصفهان از گذشته تا کنون». ایمنا. ۲۰۱۳-۰۱-۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۳۰.
  307. «تابناک». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۱.
  308. «خبرگزاری مهر». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ مارس ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۱.
  309. «اصفهان تخریب شد». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ آوریل ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۹.
  310. «سایت تخصصی هنر و معماری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ ژوئن ۲۰۱۱.
  311. Baginski, Alisa (1992). "A Group of Qalamkār Fabrics in the Israel Museum". Iranian Studies. 25 (1/2): 91–101. ISSN 0021-0862.
  312. «هنر سوزن دوزی، پتانسیل پنهان اصفهان». ایمنا. ۲۰۲۱-۱۲-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۱۳.
  313. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
  314. «جغرافیای اصفهان | دانشنامه فرهنگ مردم ایران | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۲۴.
  315. YJC، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جهان | (۱۳۹۹/۰۲/۲۳–۲۱:۲۹). «طرز تهیه «حلیم شیر اصفهانی»». fa. دریافت‌شده در 2022-04-28. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  316. «زنده رود». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۱.
  317. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
  318. http://esfahanemrooz.ir/54819-طرز-تهیه-فالوده-شیرازی-خانگی.html
  319. http://www.mehrnews.com/news/3578468/%D9%81%D8%AE%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C-%DA%AF%D8%B2-%DB%B4%DB%B5%DB%B0-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D8%A7-%DA%86%D8%B4%D9%85-%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%[پیوند مرده]
  320. «طلای سفید اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹.
  321. «شهرداری اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۶.
  322. زمین دانش پارس، مهندسین مشاور (۱۳۹۳). گزارش نقشه زمین‌شناسی 1:25000 جنوب اصفهان. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور. ص. ۲.
  323. «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ۲۰۲۱-۰۵-۱۵. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۵ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  324. «300 دستگاه تاکسی به ناوگان حمل و نقل اصفهان اضافه شد». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  325. «روزانه بیش از ۶ میلیون لیتر بنزین در اصفهان مصرف می‌شود». ایمنا. ۲۰۱۹-۱۱-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  326. http://esfahanemrooz.ir/756020-طرح-هوشمندسازی-اتوبوس-های-شهری-اصفهان؛-اقدامی-بی-نظیر-در-کشور.html
  327. «بهره‌برداری متفاوت از خط دو مترو اصفهان/خط یک توسعه می‌یابد». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۹-۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
  328. «تپسی در اصفهان فعال شد - ITIRAN | آی تی ایران». web.archive.org. ۲۰۲۰-۱۰-۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  329. «آمارهای اسنپ از سال 98». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۸-۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  330. «FarsNewsAgency - خبرگزاری فارس». web.archive.org. ۲۰۱۱-۱۱-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
  331. «فعالیت 25 هزار تاکسی در شهر اصفهان - ایمنا». web.archive.org. ۲۰۱۹-۰۲-۲۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
  332. «اتوبوسرانی اصفهان از شنبه با ظرفیت کامل فعال است - ایرنا». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۷-۰۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
  333. «China Finances Tehran-Isfahan High-Speed Railroad | Financial Tribune». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۸-۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  334. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰.
  335. «ممنوعیت دوچرخه سواری زنان دراصفهان». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
  336. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «سایت شهرداری اصفهان: از تحویل دوچرخه به بانوان محترم و افراد زیر ۱۵ سال معذوریم | DW | 15.05.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  337. «ممنوعیت دوچرخه سواری بانوان قانونی است؟». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۷-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
  338. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «امام جمعه موقت اصفهان: دوچرخه‌سواری زنان مثل گرانی است | DW | 20.02.2021». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
  339. «نماینده اصفهان در مجلس خبرگان: در مقابله با دوچرخه‌سواری زنان جان به لب شده‌ایم». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
  340. «مشترک مورد نظر روی دوچرخه است | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
  341. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۳۱ مه ۲۰۲۱.
  342. «در رینگ چهارم ترافیکی اصفهان چه می‌گذرد؟ - ایسنا». www.isna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
  343. «خبرگزاری فارس». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۱.
  344. https://www.irna.ir/news/83792321/ایجاد-بارانداز-در-مسیر-راه-آهن-شیراز-اصفهان-بررسی-می-شود
  345. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/06/02/2330882/نگاه-ویژه-به-بندر-خشک-و-بارانداز-منطقه-شرق-اصفهان-ظرفیت-پذیرش-10هزار-میلیارد-تومان-سرمایه-گذاری-در-سال
  346. https://www.hamshahrionline.ir/news/446937/راه-اندازی-بندر-خشک-اصفهان-در-انتظار-مجوز
  347. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ مه ۲۰۲۱.
  348. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ مه ۲۰۲۱.
  349. https://www.imna.ir//news/390246/بهره-برداری-از-پروژه-های-فرودگاهی-با-حضور-وزرای-راه-وشهرسازی
  350. https://www.isna.ir/news/99082113985/بیش-از-۹۰-درصد-بارهای-کارگوترمینال-اصفهان-غیراستانی-است
  351. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/03/2083076/معاون-استاندار-اصفهان-در-پاسخ-به-تسنیم-کارگو-ترمینال-فرودگاه-اصفهان-افتتاح-می-شود
  352. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/07/10/2360022/تاسیس-بندرخشک-شرق-اصفهان-در-هاله-ای-از-ابهام-قرار-دارد
  353. https://www.irna.ir/news/84224187/۲-سکوی-فرود-بالگرد-اورژانس-۱۱۵-اصفهان-افتتاح-شد
  354. https://www.irna.ir/news/83887858/۴-پد-بالگرد-اورژانس-هوایی-در-استان-اصفهان-افتتاح-شد
  355. https://esfahanemrooz.ir/789871-%C2«Ù¾Ø¯-بالگرد-اورژانس-هوایی%C2»-در-کوه-صفه-احداث-Ù[پیوند مرده]Û-Ø´Ùد.html
  356. «تاریخچه مترو در اصفهان». new.isfahan.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  357. «خط 3 مترو اصفهان در آینده نزدیک کلنگ‌زنی می‌شود- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  358. «کار حفاری خط 2 مترو اصفهان تا سال 1400 تکمیل می‌شود- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  359. «اصفهان| نیم قرن چالش برای احداث متروی اصفهان- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  360. ۳۶۰٫۰ ۳۶۰٫۱ «تبدیل مرکز همایش‌ها به یک منطقه دیپلماتیک/ تراموا به اصفهان می‌آید». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۶-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  361. https://www.radiofarda.com/a/riding-bike-women-prohibited-iran/32034979.html
  362. «قابل توجه شهروندان ومسافرین محترم-راه اندازی سرویس فوق‌العاده». www.shahinshahrtm.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  363. «انتقال بخشی از حمل ونقل برون‌شهری پایانه صفه به پایانه کاوه - ایمنا». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۹-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  364. «معرفی اداره کل راه‌آهن اصفهان». isfahan.rai.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  365. «ایستگاه راه‌آهن اصفهان؛ برداشتی مدرن از معماری سنتی نصف جهان». پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی. ۲۰۲۰-۰۳-۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
  366. «عملیات بتن‌ریزی پل روگذر اصفهان به تهران انجام شد». new.isfahan.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۲۸.
  367. «تبدیل مرکز همایش‌ها به یک منطقه دیپلماتیک/ تراموا به اصفهان می‌آید». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۶-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  368. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
  369. «40 مدرسه علمیه با قابلیت برگزاری دوره‌های آموزشی بلندمدت در اصفهان فعالیت می‌کنند- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  370. https://www.imna.ir//news/321168/مدیریت-واحد-شهری-مهمترین-راهکار-برای-اداره-شهر-است
  371. «دانشگاه‌های استان اصفهان». www.uniref.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  372. «هفت دانشگاه دولتی و غیردولتی استان اصفهان در جمع دانشگاه‌های برتر دنیا». isfahan.irib.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  373. «اصفهان| دوراهی انتخاب مدرسه برای والدین اصفهانی؛ تضعیف مدارس دولتی به کام غیرانتفاعی‌ها- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.