میناکاری
میناکاری یا میناسازی هنری است که سابقه‌ای در حدود پنج هزار سال دارد و از صنایع دستی محسوب می‌شود. امروزه این هنر بیشتر بر روی مس انجام می‌شود ولی میتوان بر روی طلا و نقره نیز آن را به عمل آورد. طلا تنها فلزی است که به هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمی‌شود از اینرو امکان اجرای طرحی همراه با جزئیات و با شباهت هر چه تمامتر بر روی مینا را ایجاد می‌کند در حالی که میناهای مسین و نقره‌ای چنین کیفیتی را ندارند. شکل‌گیری مینا نیز از ترکیب اکسیدهای فلزات و چند گونه نمک در مجاورت حرارت بالا(۷۵۰ تا ۸۵۰ درجه سانتی گراد) می‌باشد که رنگها در طول زمان و بر اساس دما بوجود می‌آیند. امروزه در ایران کانون تولید میناکاری شهر اصفهان می‌باشد و استادان برجسته‌ای در تولید آثار مینا مشغول به فعالیت هستند.
محتویات
پیرامون واژه[ویرایش]
در فرهنگ دهخدا میناسازی چنین تعریف شده‌است:نقاشی و تزیین فلزاتی همانند طلا، نقره و مس بوسیله رنگهای لعابدار مخصوصی که در حرارت بسیار زیاد پخته و ثابت شود.[۱]
پیشینه[ویرایش]
میناکاری هنری با پیشینه‌ای در حدود پنج هزار سال است که برای زیبایی بخشیدن زیور آلات و ظروف مختلف استفاده می‌شده‌است. این هنر ترکیبی از آتش و خاک است که با هنر نقاشی آمیخته می‌گردد و نقشهای زیبایی را می‌آفریند. به گفته برخی کارشناسان و در پی تطبیق دادن میناکاری های بیزانس با آثار ایرانی، این هنر در ایران شکل گرفته و سپس به دیگر کشورها رفته‌است. البته در اروپا آثاری باستانی یافت شده که پیشینه‌ای بسیار طولانی دارند. برای نمونه شش انگشتر طلا مربوط به سیزده سده پیش از میلاد در قبرس یافت شده که نمونه‌ای از میناکاری مرصع می‌باشند.[۲] همچنین مجسمه معروف زئوس که در یونان پیدا شده مربوط به پانصد سال پیش از میلاد می‌باشد.
همچنین در مورد لعاب شیشه‌ای مینا بر روی فلز؛ و در کاوش‌هایی که در نهاوند صورت گرفت یک جفت گوشواره طلا به دست آمده‌است که سبک زرگری آن به سده هفتم تا هشتم پیش از میلاد مربوط می‌باشد.
یکی از این نمونه‌های قدیمی بازوبندی از طلا به همراه میناکاری های تزیین شده بر روی آن است که مربوط به دوران هخامنشیان می‌باشد. در حال حاضر این اثر باستانی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
اوج هنری این هنر در دوره سلجوقیان بوده که تهیه ظروف برنجی و میناکاری مرسومیت داشته است و این آثار به کشورهای همسایه نیز فرستاده می‌شده است. یکی از نمونه‌های ارزشمند این دوره «سینی آلب ارسلان» است که میناکاری بر روی نقره است و در موزه صنایع ظریفه بوستون نگهداری می‌شود. این اثر توسط استادی به نام «حسن الکاشانی» ساخته شده و نامش با خط کوفی بر روی آن حک شده است.
بشقابهای ساسانی که در ارمنستان کشف شده در موزه هنرهای اسلامی برلین و در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شوند، نمونه‌های از آثار باستانی میناکاری ایرانی می‌باشند.[۳] همچنین در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ و موزه‌های انگلستان و فرانسه نیز آثار دیگری از میناکاری ایرانی موجود می‌باشد.
میناکاری در کتاب‌ها[ویرایش]
پروفسور آرتور پوپ خاورشناس آمریکایی در کتاب «بررسی هنر ایران» دربارهٔ هنر میناکاری چنین گفته‌است: «میناکاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگهای پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مشاهده می‌شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه‌های قدیمی آن درعهد صفویه توسط ژان شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده‌است که قطعهٔ مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز.»[۴] لئو برونستین و اروین مرگولیس نیز سابقه این هنر را در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می‌دانند ولی استفاده از آن را تا پیش از حکومت ایلخان مغول، غازان خان روشن نیست.
همچنین در کتاب «جغرافیای اصفهان» (چاپ ۱۳۵۶) یکی از برجسته‌ترین میناکاران نامدار اصفهان را چنین نام برده‌است: آقا علی نقاش که همچون پدرش آقا باقر نقاش و میناساز برجسته‌ای بوده و که در سالهای پایانی پادشاهی محمد شاه قاجار درگذشت. دیگر استادان بنام آن دوره محمد باقر، میرزا بابا، احمد بوده‌اند.
در دوره مغول‌ها[ویرایش]
در این دوره هنر فلزکاری به به دنبال آن میناکاری ایرانی دچار تغییرهایی گشت. سبک نوینی در میناکاری ایران بوجود آمد به طوریکه تصویرها و شکلهایی که مربوط به ظاهر و لباس درباریان ایرانی بود جایگزین نگاره‌های عربی شد. همچنین در دوره تیموری نیز ترصیع فلز به شرقی‌ترین صورت خودش رسید.
در دوره صفویان[ویرایش]
در این زمان نقشهای مینیاتوری همانند مجلس‌های بزم در دبار، شکار و اسب‌سواری بیشتر رواج داشت و میناکاری بر روی نقره انجام می‌شد. همچنین نقشهای اسلیمی و ختایی به طرح‌ها افزوده شد و رنگ قرمز نیز بیشتر از همه دوره‌ها به کار میناکاران آمد.
دوره معاصر[ویرایش]
در دوره معاصر بعد از دوره قاجار برای مدتی این هنر به فراموشی و کم فروغی همراه بود. حضور شکرالله صنیع زاده و کارگاهش که در آن هنرمندان بنامی پرورش یافتند باعث شد که این هنر تاحدی دوباره به روزهای پر شکوهش باز گردد و توانست هنر میناکاری را به‌نوعی احیا نماید. اکنون بسیاری از هنرمندان باتجربه و خوش‌ذوق در زمینه میناکاری روی طلا به سبک دوره قاجار فعالیت می‌نماید. در حال حاضر «مینای خانه‌بندی» از رونق افتاده و فقط مینای نقاشی رواج دارد و مرکز آن نیز شهر اصفهان است.
- از جمله دیگر میناسازان برجسته میتوان از:غلامحسین فیض اللهی،حسین هنردوست،مهدی غفاریان،برادران نعمت اللهی،محمد علی فرشید،ابراهیم زرقونی و فرزندان شکرالله صنیع زاده نام برد.
انواع میناکاری[ویرایش]
مینا به لحاظ روش تولید به دو دسته تقسیم می‌شود:
- ۱) مینای خانه‌بندی
- ۲) مینای نقاشی
- مینای خانه‌بندی:
مینای خانه‌بندی شیوه‌ای قدیمی است که به «مینای سیمی» نیز معروف است از مفتول‌های بسیار نازک استفاده می‌شود. مفتول‌ها را به شکل دلخواه درمی‌آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده با یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشانند. سپس آن را در داخل کوره‌ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار می‌دهند و مفتول‌ها به قطعه کار جوش می‌خورند. در مرحله بعد رنگهای مخصوص میناکاری را که به شکل پودر می‌باشند را بر روی سطح کار پر می‌کنند. بعد از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کوره‌ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می‌دهند.[۵] مفتول‌های با برنجی بعد از قرا گرفتن در کوره سیاه می‌شوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت نخستین بازگردد. مینای خانه بندی در اصفهان و تهران رایج بوده ولی درحال حاضر تنها کارگاه آموزشی مینای خانه بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش می‌دهد. «مینای سیاه» یک گونه از «مینای خانه‌بندی» به‌شمار می‌آید که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری به طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می‌شود.[۶]
مینای نقاشی: روشی که امروزه در اصفهان مرسوم است به این صورت که نقشهای مینا بر روی لعابی شفاف شکل می‌گیرد. بدین منظور و برای میناکاری، ابتدا استادی مسگر یا دواتگر می‌بایست که شی مربوطه را بر اساس طرح مورد نظر بسازد و سپس استادی میناکار روی آن را لعاب سفید رنگ بدهد. مرحله لعاب دهی سه یا چهار بار انجام می‌گیرد و هر بار نیز همراه با قرار گرفتن در کوره با ۷۰۰ درجه گرما هست تا رنگ لعاب ثابت شود. سپس نقاشی روی این جسم سفیدرنگ انجام می‌شود و دوباره شی به کوره می‌رود تا در درجه‌ای در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه پخته شده و رنگها به شکل دلخواه در آیند. هم اکنون از رنگهای شیمیایی در نقاشی شی استفاده می‌گردد حال آنکه در گذشته رنگهای بکار گرفته شده گیاهی یا معدنی بودند. شفافیت مینا نیز از وجود اکسید قلع بدست می‌آید؛ ولی در مینای منقوش که در زمان قدیم معمول بود و امروزه استادعلیرضاپروازی در میناکاری به کار می‌بندد ابتدا ماده لعابین را که از سیلیس و زنگارهای فلزات بدست می آید بصورت گرد درآورده وبا قلع کدر می‌کنند آنگاه حرارت می‌دهند تا مینای کدر به فلز جوش داده می‌شود و آنگاه بر این زمینه طرح مورد نظر به رنگهای آبگینه‌ای رسم وسپس ذوب می‌شود.[۷]
آثار مینا[ویرایش]
میناسازان آثار متفاوتی را تولید می‌کنند که برخی از رایج‌ترین آنها چنین می‌باشند:[۸]
- بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قابهای عکس، تابلوهای مینا که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی ترکیب می‌شود.
- درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی به ویژه حرم امامان شیعی.
- اشیای تزیینی: جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حبابهای میناکاری، گلاب پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر.
- زیور آلات: گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، مدال.
نوع رنگها[ویرایش]
رنگهایی که در میناکاری بکار می‌روند:
- رنگهای گیاهی که در چیت سازی هم بکار می‌رود.
- رنگهای معدنی که در نقاشی و میناکاری به کار می‌رفتند.
- رنگهای فلزی که روی شی کار می‌شود.
ابزار کار[ویرایش]
ابزارهای مورد نیاز برای ساخت ظروف مینا:[۹]
- ورقه (طلا، نقره، مس، ورشو، آهن و برنج) به جهت چکش خواری بیشتر واکسید نشدن در دمای ذوب مینا بیشتر از طلای ناب استفاده می‌شد.
- هاون
- ماده آبگینه‌ای مینا
- کاغذ کپی
- چکش
- سندان
- گیره
- اره کمانی و اره فلز بر
- قیچی فلز بر
- قلم مو
- رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی) که در مینای اصیل میناهای رنگین پودر شده که دمای ذوب نسبتاً پایینی از مینای زیرین دارند.
- کوره
- سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک و قلعوسرب نیز از مواد شیمیایی مورد نیاز می‌باشند.
رنگها از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی بدست می‌آیند به این ترتیب که رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع و رنگ قرمز با اضافه کردن براکس به کربنات سدیموترکیبات طلا و همچنین رنگ سبز از ترکیب کردن کرومات سرب با مس بدست می‌آید.
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ «لغت نامه دهخدا».
- ↑ «میناکاری». هنر زمان.
- ↑ «بشقاب ساسانی». موزه متروپولیتن.
- ↑ دهقانی، ثنا. «هنر میناکاری». گروه اصفهان شناسی زنده رود.
- ↑ «میناکاری و مریم شیخ مهدی». فرهنگستان هنر.
- ↑ «میناکاری». سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان.
- ↑ «هنر میناکاری اصفهان». اصفهان من.
- ↑ «هنر میناکاری». آفتاب.
- ↑ «میناکاری». راسخون.
منابع[ویرایش]
- دایرهٔ المعارف فارسی، ص ۲۹۷۱.
- ویلسون، کریستی. تاریخ صنایع ایران، ص ۱۶۴.
- هنر میناکاری و سابقه آن
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
