قم

قم
عکس‌ها راست به چپ: سراسرنمای شهر و دانشگاه قم یک نمای هوایی از شهر قم - نمایی هوایی از فضای سبز در شهر قم نمایی از خیابان صدوق قم - نمایی از منطقهٔ بنیاد حرم فاطمه معصومه
کشور	ایران
استان	قم
شهرستان	قم
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	کن، کوآما، هکاتوم پیل، آرتاریت، استانبر بوفارت کواد، اشان ایرانوئارث کواد، ممجان
سال شهرشدن	حدود سال ۶۰ هجری قمری
مردم
جمعیت	۱٬۲۰۱٬۱۵۸ (سرشماری ۱۳۹۵)
تراکم جمعیت	۷٬۲۵۷ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	حدود ۲۸۵ کیلومتر مربع
ارتفاع	۹۳۶ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۸٬۱۷ درجه سلسیوس
میانگین بارش سالانه	۱۲۵ تا ۲۱۵ میلی‌متر
روزهای یخبندان سالانه	۴۳ روز
اطلاعات شهری
شهردار	مرتضی سقاییان‌نژاد
ره‌آورد	قنبید (کلم محلی که درقم کاشته می‌شود.)، سوهان
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۲۵
وبگاه	شهرداری قم
شناسهٔ ملی خودرو	ایران۱۶
قم روی نقشه ایران ۳۴٫۶۶°شمالی ۵۰٫۸۸°شرقی / 34.66; 50.88

قُمْ تلفظ (پارسی میانه: کُنب ) از کلان‌شهرهای ایران است که در ۱۴۰ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شده‌است. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد.

این شهر در گذشته قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده‌است.

طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران شهر قم تعداد ۱٬۲۰۱٬۱۵۸ نفر جمعیت دارد که بیشتر این جمعیت مهاجرانی از شهری‌های دیگر ایران مثل زنجان، اراک و تبریز است. با این جمعیت قم در رتبهٔ هفتمین شهر پرجمعیت ایران قرار می‌گیرد. رشد جمعیت قم ۱٬۲ درصد است که جزء بالاترین نرخ رشد جمعیت در ایران است. بیش‌تر ساکنان شهر مسلمان و شیعهٔ دوازده امامی هستند و تعدادی از اقلیت‌های دینی زرتشتی و مسیحی در شهر ساکن هستند. استان قم از نظر وسعت پس از استان البرز کوچک‌ترین استان ایران است. استان قم ۵ شهر دارد.شهرهای قم، قنوات، جعفریه، کهک، دستجرد و سلفچگان از شهرهای استان به‌شمار می‌روند. از معروف‌ترین روستاهای استان قم نیز می‌توان به فردو، وشنوه، خاوه و کرمجگان اشاره کرد.

به شهر قم لقب‌های فراوانی نسبت داده می‌شود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانه‌ها و همین‌طور شهرداری قم «پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی» است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، قنبید (کلم محلی که در قم کشت می‌شود) المومنین، استراحتگاه مؤمنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت یاد می‌کنند.

قم به عنوان پایتخت فرهنگیایران و جهان، پایتخت مذهبی ایران، پایتخت فرهنگی جهان شیعه و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران، قطب تولید معارف دینی در ایران، قطب تولید علوم اسلامی، یکی از قطب‌های تولید مسائل دینی در ایران، یکی از قطب‌های انتشار کتاب پس از ایران و بزرگ‌ترین قطب انتشار کتاب‌های دینی در خاورمیانه نیز شناخته می‌شود. قم یکی از مهاجرپذیرترین شهرهای ایران است تعداد زیادی از اتباع افغانستانی و پاکستانی و عرب در قم مهاجر هستند.

سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران این شهر را «مادر نظام جمهوری اسلامی» نامیده‌است. حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران نیز قم را «یکی از مراکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان» خوانده‌است.

این شهر مدفن فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعه و به‌طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده و بزرگ‌ترین حوزه علمیه ایران و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه‌ی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانهٔ حوزه علمیه ایران نیز در این شهر واقع‌است. اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقد فاطمه معصومه بوده و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همین‌طور مسجد جمکران است. این شهر پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیشتری باشد.

قیام‌ها و شورش‌های پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود.

نام

قبرستان نو قم

قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان (memjan) نامیده می‌شده‌است.

در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نام‌گذاری شهر چنین آمده‌است:

«شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده‌است و آب در آن جا جمع می‌شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می‌روییده‌است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، بازمی‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (kom) خوانده شد».

قُم تلفظی از نام کم‌است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.

جغرافیا

موقعیت

قم در مرکز ایران قرار گرفته و مرکز استان قم است.

زمین‌شناسی

قم
نمودار آب و هوا (راهنما)
ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۸   ۱۲ ۳−     ۱۵   ۱۱ ۲−     ۴   ۱۵ ۱     ۱۵   ۲۵ ۹     ۲۴   ۳۱ ۱۵     ۰   ۳۹ ۲۱     ۰   ۴۲ ۲۵     ۰   ۴۲ ۲۵     ۰   ۳۵ ۱۷     ۰   ۱۷ ۵     ۵۰   ۱۷ ۶     ۱۵   ۱۱ ۱− میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس سانتیگراد بارندگی به مقیاس میلی‌متر
مقیاس فارنهایت و اینچ ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۰٫۳   ۵۴ ۲۷     ۰٫۶   ۵۲ ۲۸     ۰٫۲   ۵۹ ۳۴     ۰٫۶   ۷۷ ۴۸     ۰٫۹   ۸۸ ۵۹     ۰   ۱۰۲ ۷۰     ۰   ۱۰۸ ۷۷     ۰   ۱۰۸ ۷۷     ۰   ۹۵ ۶۳     ۰   ۶۳ ۴۱     ۲   ۶۳ ۴۳     ۰٫۶   ۵۲ ۳۰ میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس فارنهایت بارندگی به مقیاس اینچ

از نظر زمین‌شناسی ناحیه‌ای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دورهٔ ترشیاری و کواترنر است. زمین‌های جنوب شهر قم از گذشته تا به امروز محل فعالیت‌های کشاورزی بوده‌اند. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهم‌ترین دشت استان قم بوده و محل استقرار شهر قم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب می‌گردد. خاک شهر قم از نوع ماسه ای است که بیشتر حاصل رسوبات قمرود است.

آب و هوا

قم آب و هوای گرم و نیمه خشک دارد. میانگین دما در این نوع آب و هوا ۱۴ تا ۱۹ درجه سلسیوس است. قم به‌طور میانگین ۹۳۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر. میانگین دمای جنوب شهر قم ۵ درجه سلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک تر است. تابستان‌های قم بسیار گرم و زمستان‌های قم بسیار سرد و خشک است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر کویری ماه‌های فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر است. میانگین بارش سالانه در این نوع آب و هوا ۱۲۵ تا ۲۱۵ ملیلی متر است. میانگین بارش سالیانه شهر قم نیز ۱۵۰ میلی‌متر است، که مهم‌ترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:

۱. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره در قم و دیگر استان‌های کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی.
۲. دوری از دریاها و منابع رطوبت.
۳. وجود رشته کوه‌های زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم.
۴. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.

خشکسالیهای پیاپی، عمده ویژگی آب و هوای شهر قم و استان قم در سال‌های گذشته بوده‌است.

تأمین آب از لرستان

نوشتار اصلی: انتقال آب الیگودرز به قم

پس از اجرای طرح انتقال آب از الیگودرز در شرق استان لرستان به قم که رسانه‌های ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» نام می‌برند، شهرستان الیگودرز اکنون تأمین‌کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم می‌باشد. به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آب‌های دنیا است.
در مجموع ظرفیت انتقال و جمع‌آوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیه‌است در حالی که بیشترین میزان آبی که از سد کرج به تهران می‌آید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی از سد کرج به تهران است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل می‌کند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیه‌است. مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که مطالعات آن در حال انجام است.

اعتراض‌ها و خسارت‌ها

انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاه‌های آب این منطقه شده‌است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده‌است. این طرح درحالی برای استان‌های دیگر هدف‌گذاری شده‌است که ۸۹۲ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این استان به وسیله تانکر آب‌رسانی می‌شوند. از سوی دیگر نام‌گذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» و همچنین نام‌گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که حجت‌الله رحمانی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نام‌گذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند. خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌های شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده‌است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش ماهی در این شهرستان شده‌است. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.
این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبه‌ای از سوی مردم لرستان نشود به جای مبدأ در مقصد طرح به زمین زده شده‌است.

آب و هوای قم
	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مـــــه	ژوئـن	ژوئیـه	اوت	سپتامبر	اکتبـر	نوامبر	دسامبر	سـال
گرم‌ترین C°	۲۶	۲۴	۳۲	۳۷	۴۰	۴۴	۴۶	۴۷	۴۲	۳۶	۲۹	۲۳	۴۷
میانگین گرم‌ترین‌ها C°	۹	۱۲	۱۸	۲۶	۳۱	۳۷	۴۰	۳۹	۳۵	۲۷	۱۹	۱۲	۲۵٫۵
میانگین سردترین‌ها C°	-۲	۰	۵	۱۰	۱۵	۲۰	۲۳	۲۲	۱۶	۱۳	۵	۰	۱۰٫۵
سردترین C°	-۱۹	-۸	-۵	۱	۵	۱۳	۱۸	۱۵	۱۰	۵	-۴	-۷	-۱۹
بارش mm	۱۷	۲۲	۲۷	۱۲	۱۱	۲	۰	۰	۱	۱۰	۱۱	۲۲	۱۳۵
منبع: سالنامه آماری استان قم. فصل اول. سرزمین و آب و هوا ژانویه ۲۰۱۰

رودخانهٔ قمرود از مرکز شهر قم می‌گذرد.

مخاطرات طبیعی

در قم خطر وقوع سیل، زلزله، خشک سالی، طوفان شن، یخبندان و سرمازدگی وجود دارد.

سیل به علت عبور رودخانه قمرود از مرکز شهر، زلزله به علت وجود گسل در جنوب شهر قم، خشک سالی به علت آب و هوای کویری و سرمازدگی به علت وقوع یخبندان‌های شدید و طولانی در فصل زمستان.

مسائل زیست‌محیطی

قم تنها کلان‌شهر ایران است که با مشکل آلودگی هوا روبرو نیست. گسترش بیابان‌ها و ریزگردهای حاصل از آن در شرق شهر، آلودگی ناشی از تخلیه نخاله‌های ساختمانی و آلودگی صوتی از مسائل زیست‌محیطی شهر قم هستند.

جمعیت

جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۱٬۰۷۴٬۰۳۶ نفر بوده‌است که ۵۴۵٬۷۰۴ نفر آن‌ها مرد و ۵۲۸٬۳۳۲ نفر آن‌ها زن بوده‌اند. این جمعیت در ۲۹۹٬۷۵۲ خانوار زندگی می‌کنند. ۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند. اقلیت‌های دینی کلیمی، و مسلمانان اهل تسنن در قم زندگی نمی‌کنند. تنها اقلیت‌های دینی ساکن قم زرتشتیان (۴۴ نفر) و مسیحیان (۵۹۴ نفر) هستند.

تراکم جمعیت در قم، ۷٬۲۵۷ نفر بر کیلومترمربع است که از این نظر، بعد از تهران، رشت، و کرج، در رتبه چهارم ایران قرار دارد. علت این تراکم بالا، مهاجرت‌پذیری قم و کمی وسعت آن است. برای از بین بردن این تمرکز، ساخت شهرک‌ها و شهرهایی در اطراف قم همچون، سلفچگان، پردیسان، شهر فرودگاهی و شهرک بزرگ سلامت خاتم در دستور کار قرار گرفته‌است.

مهاجرپذیری

قم یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت در ایران است. بیشتر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی، اتباع کشورهای همسایهٔ ایران مثل عراق، سوریه، لبنان، افغانستان و کارگران شاغل تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت می‌کنند.

تصویر سراسرنما از جنوب غرب قم (یوستان علوی)

پیشینه

نوشتار اصلی: پیشینه قم

پیش از اسلام

یک نقاشی قدیمی از قم در سال ۱۷۲۳ میلادی

قم در دوران قاجار

روح‌الله خمینی در حال سخنرانی در مسجد اعظم قم در اعتراض به لایحهٔ کاپیتولاسیون

طبق عقیده باستان‌شناسانی مانند رومن گیرشمن قم، از نخستین مکان‌های روی زمین است که برای نخستین بار میزبان تجمعاتی از انسان‌های نخستین بوده‌است. در این صورت قدمت شهر قم و حومهٔ آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰هزار سال قبل می‌رسد. در سال‌های بعد از انقلاب ۱۹۷۹ ایران انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه قمرود قم نیز درستی این گفته را تأیید می‌کند. آثار این کاوش‌ها هم‌اکنون در موزه ملی ایران قابل رویت است.

در حفاری‌های جدید در تپه قلی درویش در نزدیکی مسجد جمکران آثاری از کوره‌های عصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمده‌است که مشخص می‌کند این شهر در گذشته در شرق محل فعلی بوده و در اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب کشیده شده‌است.

بسیاری از مورخان قم را شهری می‌دانند ساخته خمانی دختر بهمن، و شاید نام کنونی قم و پیشینش کمیدان و کم که به این شهر اطلاق می‌شده و می‌شود نیز از همین ریشه بوده‌باشد.

هسته اولیه قم امروزی، محلهٔ «لب چال» است. این محل در روزگار باستان‌دهی با ساکنان زرتشتی بوده که «ممجان» (MEMJAN) نامیده می‌شده‌است.

در اسنادی آمده که زمانی پیش از ساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود و قباد ساسانی زمانی که از جنگ با هیاطله برمی گردد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که قباد آن را آباد کرد، می‌شناسند. در زمان خسرو پرویز هم قم شهری آباد بوده و زعفران قمی شهرت داشته‌است.

در کتاب «خسروگواتان و ریذگ» از کتاب‌های دورهٔ ساسانیان که به تازگی به فارسی برگردانده شده، زعفران قم، وصف شده‌است. یعقوبی نویسنده مشهور قرن هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دوران ساسانیان دانسته‌است.

از وضعیت قم در دوران مادها، ایلامی‌ها و اشکانیان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما گفته‌شده در دوران هخامنشیان شهری آباد بوده که با حملهٔ اسکندر مقدونی دچار ویرانی شده‌است.

پس از حملهٔ اعراب

پس از حمله اعراب، در زمان خلیفه عمر بن خطاب، ابوموسی اشعری در سال ۶۲۴ سپاهی را راهی فتح قم کرد و پس از آن قم مقصد مهاجران عرب از عراق و سپس علویان و شیعیان شد. این شهر از دورهٔ اموی و عباسی به تدریج به پایتخت مذهبی شیعیان تبدیل شد. پس از وفات فاطمه معصومه خواهر علی بن موسی و دفن او در قم، این نقش شهر به تدریج گسترش یافت.

مردم قم در دوران امویان و عباسیان و در زمان‌های حکومت هارون الرشید، مأمون، معتصم، معتمد عباسی و حاکمان دیگر چندین بار ضد حکومت‌های وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباززدند که در بیش‌تر موارد سرکوب شده و قم متحمل خسارات زیادی شده‌است. در زمان حکومت‌های آل بویه و سلجوقیان قم روبه توسعه و پیشرفت نهاد و دوباره با حملهٔ مغولان متحمل خسارت شد که در نهایت با قدرت یافتن صفویان در ایران و رسمی شدن مذهب شیعه شهر به تدریج توسعه یافت. حملهٔ افغان‌ها به ایران در پایان دورهٔ صفویه باعث شد که این شهر صحنهٔ نبرد میان مردم و مهاجمان شده و مورد تاخت و تاز قرار گیرد. در دوران‌های افشاریه و زندیه نیز به دلیل بی‌توجهی حکومت‌ها از توسعه بازماند.

پادشاهان قاجاریه توجه بیش‌تری به قم نشان دادند. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار شهر قم و مرقد فاطمه معصومه بازسازی شدند. در جنگ جهانی اول، دامنهٔ جنگ به حدی گسترش یافت که حتی قم را هم دربرگرفت و نیروهای روسیه و انگلیس به بهانه‌های مختلف آن را اشغال کردند. در پاییز سال ۱۲۹۴ خورشیدی، نیروهای روسیه با هدف تصرف تهران وارد کرج شدند. به این ترتیب پایتخت مورد تهدید جدی واقع شد. نزدیک شدن نیروهای روسیه به تهران سبب مهاجرت بسیاری از طبقات مختلف مردم به قم گردید. در دوران پهلوی، قم مرکز مبارزه علیه سیاست‌های حکومت پهلوی بود. اولین جرقه انقلاب ۱۹۷۹ ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد. روح‌الله خمینی که در نقش رهبر این انقلاب بود در قم به مخالفت با تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی و همین‌طور اصول شش‌گانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت.

مردم

زبان و لهجهٔ قمی

نوشتار اصلی: لهجه قمی

زبان عموم مردم قم فارسی است که با لهجهٔ قمی بیان می‌شود. به جز فارسی زبان‌های عربی توسط مهاجران عرب، پشتو توسط مهاجران افغان و ترکی آذربایجانی توسط مهاجران آذربایجانی، و مازندرانی، تالشی، گیلکی توسط مهاجران شمال کشور و اردو و هندی توسط مهاجران هندی در قم تکلم می‌شود.

اقوام و نژادها

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبرهٔ پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در قم به قرار زیر بود:

اقوام کلانشهر قم
قومیت			درصد
فارس			۶۹٫۳٪
ترک			۲۰٫۶٪
شمالی			۳٫۲٪
کرد			۱٫۸٪
لر			۰٫۵٪
عرب			۲٫۸٪
بلوچ			۰٫۵٪
سایر			۱٫۴٪

فرهنگ

آداب و رسوم

مراسم عزاداری روز عاشورا در میدان سعیدی قم

مراسم عزاداری روز تاسوعا در میدان آستانه قم

صنایع دستی قم

در قم آیین‌های متعددی در طول سال برگزار می‌شود. مردم قم در نیمه شعبان و تاسوعا و عاشورا مراسم‌های شادی و عزاداری برگزار می‌کنند.

مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سال‌روز ورود فاطمه معصومه به قم را گرامی می‌دارند. آن‌ها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیه‌سازی می‌کنند و شتر به دست او می‌دهند. آن شخص فاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح فاطمه معصومه توسط مردم گلباران می‌شود.

در مراسم روز عید قربان مردم پشت گوسفندان قربانی را با حنا رنگ می‌کنند، دستمال سرخ گرد گردن حیوان می‌بندند، به چشمان او سرمه می‌کشند و قند و نبات در دهان او می‌گذارند و سپس او را ذبح می‌کنند.

از دیگر مراسم‌های مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهارمردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به مسجد جمکران یا مرقد فاطمه معصومه می‌روند. جوانان و کودکان قمی کوچه‌ها و معابر فرعی شهر را آذین‌بندی می‌کنند.

یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزاده‌ها و مساجد شهر جمع می‌شوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران می‌کنند. نقل است که در زمان جنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم روی داد و مردم نماز باران را به امامت محمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید آن‌زمان بودند خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.

در روزهای تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ ماه صفر هیئت‌های مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. در روز عاشورا عزاداران علاوه بر برگزاری سنت های عزاداری مطابق روزهای عزا مردم قم، آلات عزاداری به نام طوغ از محلات قدیمی در انتهای دستجات عزاداری خود به سمت حرم حمل می کنند و در مقابل ایوان آیینه حرم گرد طوغ شور( بر سر) می زنند. طوغ های سنتی و قدیمی قم در شش محله قدیمی چهل اختران، چهارمردان، سلطان محمد شریف، عشقعلی، میدان میر و آقا سید حسن نگهداری و در روز عاشورا در دستجات عزاداری این محلات حمل می شود. مرسوم است کسانی که به نقاط دیگر ایران مهاجرت کرده‌اند در این روزها به شهر خود بر می‌گردند و در مساجد شهر خود به عزاداری می‌پردازند. مراسم‌های «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسم‌های سنتی مردم قم هستند.

خوراک

خوراک مردم قم تفاوتی با آنچه که عموم ایرانیان می‌خورند ندارد خوراک مردم قم رابطهٔ نزدیکی با آنچه که از طبیعت به دست آمده دارد. معروف‌ترین خوراک سنتی در قم آبگوشت قُنَبید است. آبگوشتی که با کلم محلی قم پخت می‌شود. گیاه قُنَبید مزه‌ای شبیه به مزه تربچه و ظاهری شبیه به ظاهر کلم دارد. آبگوشت بزباش (سبزی)، دم پختی، کال جوش، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، حلوا ارده، کسمه، کلوچه و سوهان دیگر مواد خوراکی بومی مردم هستند.

پوشاک

اکثراً زنان شهر برای پوشش از لباس چادر استفاده می‌کنند. آن‌ها از سرپوش‌هایی نظیر پوشیه، نقاب، چارقد و عبابی هم استفاده می‌کنند. تن‌پوش آنان در گذشته شامل پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و تمون بود که از پارچه‌های ساده و گاه گلدار برای تهیه آن‌ها استفاده می‌شد. پاپوش زنان را گیوه و چاقچور تشکیل می‌داد.

مردان شهر در گذشته کلاه‌هایی به اسامی بافتنی، نخی، پوستی، نمدی، پهلوی و شاپو بر سر می‌گذاشتند. تن‌پوش مردان قمی هم شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بوده‌است که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنس کرباس به تن می‌کردند. پاپوش آن‌ها گیوه و نعلین بود. امروزه اما اکثر مردان قمی از لباس ساده پیراهن و شلوار پارچه‌ای یا تی شرت و شلوار کتان استفاده می‌کنند.

در شهرسازی، به ویژه ساخت مکان‌های عمومی و مراکز تحقیقاتی سعی می‌شود چهرهٔ اسلامی و مذهبی شهر حفظ شود.

معماری و شهرسازی

معماری محلات و خانه‌ها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده‌ها و اهمیت خلوت‌گزینی شکل گرفته‌است. مرزهای پردوام محلات و خانه‌ها، کم عرض و بن‌بست بودن کوچه‌ها و محلات، بام‌های گنبدی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی شهر است. در تجزیه و تحلیل مسکن در بافت تاریخی شهر قم، گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوه‌های ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. معماری قم، شکل خاصی از معماری مناطق کویری است.

هنرهای سنتی

همچون سایر نواحی ایران انواع هنرهای سنتی با توجه به اقلیم خاص، در قم رایج بوده و هست. کاشی تراشی، و آجر تراشی تا حدودی در نیم قرن اخیر در قم رو به افول گذاشته‌اند.

منبت کاری در قم

قالی بافی: قالی و فرش قم دارای محبوبیت جهانی است. فرش‌های قم با طرح‌های سنتی و ابتکاری خاص قم، اغلب از جنس ابریشم در ابعاد کوچک - که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است - بافته شده و از آنجا که هر دار قالی توسط یک نفر قالی‌باف اداره می‌شود، دارای بافتی یک دست و یک نواخت است. شهر قم دارای کارگاه‌های مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز هست و هنوز هم از سراسر ایران برای پردازش قالی به قم مراجعه می‌شود.

منبت کاری: منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند. قم با داشتن هنرمندان و صنعت‌گران مطرح در زمینه منبت کاری، اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین قطب این هنر در ایران است. منبت کاران این شهر محصولات خود را در شهرهای مختلف خاورمیانه و سایر نقاط جهان عرضه می‌کنند. هنر منبت کاری شاید پرقدمت‌ترین هنر در قم باشد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم، مربوط به هفت هزار سال پیش است. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می‌شود و شامل مجسمه‌سازی نیمرخ و تمام‌رخ، گلبرگ‌های اسلیمی، ختنی و… است.

پالان‌دوزی، کلاه مالی، غوزه‌گیری، خراطی، خرمهره سازی، شعربافی، سفیدگری، مسگری، پویندگی، حجاری، گیوه دوزی، ارده‌گیری از دیگر هنرهای رایج در قم هستند.

ره‌آورد

قالی قم

قالی ابریشمی قم

برخی از مردم به شغل قالی بافتن مشغول هستند. قالی سابقهٔ قالی‌بافی در قم با شیوهٔ فعلی به اواخر دهه چهارم قرن میلادی یعنی حدود چندین سال قبل می‌رسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را به قم برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و با گذشت ۲ سال تولید قالی قم با ابعادی تجاری آغاز شد.

نقشه‌های قالی‌های قدیمی را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دادند. این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌های کاشان و اصفهان تهیه شده بود به‌سرعت با تغییراتی که طراحان قم در آن دادند دچار تحول شد و سبک جدیدی در صنعت قالی‌بافی ایران پدیدآورد. این سبک با ویژگی‌هایی نظیر هماهنگی نقوش به «سبک فرش قم» مشهور شد.فرش قم از نوع معمولی است.

سوهان

سوهان قم

مشهورترین ره‌آورد قم سوهان است.

حدود یک سده پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی در قم پخته می‌شد و به «حلوای قمی» مشهور بود؛ و خیلی محدود و به ندرت توسط مغازه‌های عطاری عرضه می‌شد. معروف است که به هنگام حضور مظفرالدین شاه در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و او بعد از خوردن حلوای قمی گفت: «این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کرده‌است». آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را باخود به عنوان راه آورد برد. از آن پس عنوان سوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد خوراکی و ره آورد قم مطرح شد.

در قم شما می‌توانید به سراغ ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سوهان پزی و سوهان فروشی بروید. ماهیانه در قم بیش از ۵۰۰ تن سوهان به فروش رفته و این محصول به کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی صادر می‌شود.

حلوا، انگشتر، انجیر، انار و کلم موسوم به قنبید نیز به‌عنوان ره‌آوردهای شهر قم شناخته می‌شوند.

امکانات شهری

کتابخانه‌ها

• کتابخانه عمومی آیت‌الله خامنه‌ای
• کتابخانه عمومی نرگس
• کتابخانه عمومی امام‌زاده ابراهیم
• کتابخانه عمومی امام صادق (ع)
• کتابخانه مجمع آثار اسلامی
• کتابخانه تخصصی صاحب‌الزمان
• کتابخانه المهدی
• کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی
• کتابخانه سیدالشهداء
• کتابخانه محقق طباطبایی
• کتابخانه تخصصی فقه و اصول
• کتابخانه تخصصی ادبیات
• کتابخانه تخصصی حدیث
• کتابخانه آیت‌الله حائری
• کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی
• کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن
• کتابخانه قرآن و عترت
• کتابخانه آستانه مقدسه قم
• کتابخانه عترت
• کتابخانه دفتر تبلیغات
• کتابخانه دانشگاه قم
• کتابخانه آیت‌الله مشکینی
• کتابخانه عمومی امام علی
• کتابخانه عمومی علامه امینی
• کتابخانه عمومی امام رضا (ع)

سینما و تئاتر

• تئاتر شهید کلهری
• تئاتر غدیر
• تالار تئاتر هنر
• تالار تئاتر بعثت
• تالار تئاتر پلاتو ماه
• سینما شقایق

• سینما نور
• پردیس سینمایی ونوس
• سینما تربیت
• سینما رنگین کمان
• سینما شهر آفتاب
• سینما استقلال

پارک‌ها و فضای سبز

مساحت مجموع فضای سبز شهر قم ۱۷۱۷ هکتار است و سرانهٔ فضای سبز به ازای هر شهروند ۱۶ متر مربع است. شهر قم حدود ۲۴۳ پارک، پارک جنگلی، شهربازی و باغ دارد که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

منطقه ۱ و ۵

• پارک شهر و شهربازی نجمه
• بوستان ولی عصر
• بوستان اطلس
• بوستان آزادگان
• بوستان معلم
• بوستان شهید محلاتی
• بوستان هاشمی
• بوستان مهدی
• بوستان طلوع
• بوستان آستانه
• بوستان فرهنگ
• بوستان امام‌زاده حمزه

منطقه ۲ و ۶

• بوستان نبوت
• بوستان امام علی
• بوستان کوثر
• بوستان ولایت
• بوستان شهید مصطفی خمینی
• بوستان و دریاچه جوان
• بوستان گل‌ها
• بوستان کودک
• بوستان نرگس
• بوستان زنگارکی
• بوستان مریم
• پارک جنگلی معصومیه
• بوستان گلستان

منطقه ۳

• شهربازی ۷۲ تن
• بوستان مادر
• بوستان امام حسن
• بوستان پرستار
• بوستان ترمینال
• بوستان ریحانه
• بوستان عوارضی قم - تهران
• بوستان شهید بنیادی
• بوستان لاله
• بوستان شقایق
• بوستان نسیم
• بوستان حضرت اباالفضل
• بوستان قائم

منطقه ۴ و ۸

• بوستان و شهربازی علوی
• پارک جنگلی غدیر
• بوستان شهید گمنام
• بوستان معلم
• بوستان ایثار
• بوستان چهارده معصوم
• بوستان لقمان حکیم
• بوستان غنچه
• بوستان رعنا
• بوستان بهار
• بوستان خرم
• بوستان کودک
• بوستان تیراژه

هتل‌ها و مراکز اقامتی

۴۹ هتل و هتل‌آپارتمان، ۴۲ مهمان‌پذیر و ۱۱۰ خانهٔ اجاره‌ای دارای مجوز در قم برای اقامت گردشگران وجود دارد که در مجموع ۷٬۵۰۰ تخت اقامتی در قم ایجاد کرده‌اند. بخش‌های اقامتی شامل ۴ هتل چهارستاره، و بقیه هتل‌های ۳، ۲ و یک ستاره و مهمان‌پذیرها هستند.

ترابری

اتوبوس

روزانه ۳۰۰ دستگاه اتوبوس در ۴۰ خط شهری و تقریباً در همهٔ نقاط شهر خدمات حمل و نقل ارائه می‌کنند. فعالیت اتوبوسرانی در شهر قم به سال ۱۳۵۵ بر می‌گردد که بعد از چند سال فعالیت اتوبوس‌ها جای خود را به مینی‌بوس داده و عملاً سرویس‌دهی به ساکنان شهر توسط مینی‌بوس‌ها انجام می‌پذیرفت. طی ۱۰ سال در سال ۱۳۷۰ سازمان اتوبوس‌رانی قم با ۱۰ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۵ وارداتی از آلمان و ۸ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۲ خریداری شده از اتوبوس‌رانی تهران و ۱۸۰ دستگاه مینی‌بوس که به تدریج در دههٔ ۶۰ به ناوگان اضافه شده بودند در ۲۶ خط تأسیس شد. هم‌اکنون ۸ مسیر اتوبوس تندرو در شهر ایجاد شده که پر رفت‌وآمدترین مسیر، خط یک از بهشت معصومه تا مسجد جمکران است.

مترو

پروژهٔ مونوریل قم

پروژهٔ خط A متروی قم، از شرق شهر (جمکران) آغاز شده و تا شمال غربی شهر (قلعه کامکار) ادامه می‌یابد. دسترسی به قطارها برای مسافران درون‌شهری از طریق ۱۴ ایستگاه که به ترتیب از A۱ تا A۱۴ نامگذاری شده‌اند پیش‌بینی شده‌است. سکوهای مسافرگیری در کلیهٔ ایستگاه‌ها در طرفین خط ریلی قرار داشته و بدون قوس هستند. متوسط طول ایستگاه‌ها ۱۰۹ متر و فاصله مرکز به مرکز ایستگاه‌های متوالی بین ۶۶۰ تا ۱۹۸۰ متر یعنی به‌طور متوسط ۱ کیلومتر است.

مونوریل

پروژهٔ مونوریل قم در حال ساخت است. فاز نخست این پروژه به طول ۶ کیلومتر و دارای ۵ ایستگاه است. این فاز شمال‌شرقی قم را به مصلی قدس وصل می‌کند (ایستگاه‌های ۱ تا ۸). هزینهٔ نهایی آن ۱۲۰ میلیون دلار بوده‌است پس از توسعهٔ کامل طول مسیر مونوریل به ۲۵ کیلومتر، تعداد ایستگاه‌های آن به ۱۷ ایستگاه افزایش خواهندیافت. پروژه توسط دو شرکت ایرانی (مپنا و کیسون) در حال ساخت است و واگن‌های آن ساخت شرکت FCF SpA ایتالیا هستند. اما متأسفانه به دلیل برخی مسائل سیاسی ومالی این پروژه ازسال۱۳۹۲متوقف شده‌است.

دانشگاه‌ها و مدارس اسلامی

آموزش عالی

• 

  مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ایران

• 

  دانشگاه شهاب دانش قم

• 

  مؤسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی

• 

  مدرسهٔ علمیهٔ خوانساری

• 

  مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

• 

  مجمع جهانی اهل بیت

• 

  دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

• 

  مدرسه علمیه فیضیه

• 

  دانشگاه قم

• 

  مدرسه علمیه معصومیه در قم

• 

  مدرسه علمیه «امام خمینی» ویژه طلبه‌های خارجی در قم

• دانشگاه قرآن و حدیث
• دانشگاه معارف
• دانشگاه معارف اسلامی
• دانشگاه علمی کاربردی شهرداری
• دانشگاه پیامبر اعظم
• دانشگاه علمی کاربردی صنایع دستی و گردشگری
• دانشکدهٔ علوم بهداشت
• مؤسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی
• مؤسسهٔ آموزش عالی شهاب دانش
• دانشگاه ادیان و مذاهب
• دانشگاه شهید مدنی
• دانشکدهٔ پرستاری و مامایی
• دانشگاه کریمهٔ اهل بیت
• دانشگاه علوم قرآنی
• دانشکدهٔ اصول دین
• دانشگاه علمی کاربردی هنر و فرهنگ
• دانشگاه صنعتی قم
• دانشکدهٔ حضرت معصومه

• دانشگاه حکمت قم

دانشگاه تعالی قم

• مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر قم
• دانشگاه صنعتی شهاب دانش (برق - فناوری اطلاعات و ارتباطات)
• آموزشکده فنی پسران قم
• پردیس قم دانشگاه تهران
• مؤسسه آموزش عالی پویش
• دانشکده صداوسیما - قم
• دانشگاه قم
• دانشگاه صنعتی قم
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
• دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد استان قم
• دانشگاه مفید
• دانشگاه پیام نور
• مؤسسه آموزش عالی معصومیه قم
• دانشگاه علوم پزشکی قم
• جامعه المصطفی العالمیه
• دانشگاه باقرالعلوم

دانشگاه ادیان و مذاهب

مدارس علمیه

• مدرسه علمیه الزهرا
• مدرسه علمیه شهید سید حسن شیرازی
• مدرسه علمیه امام حسین (ع)
• مدرسه علمیه امام باقر (ع)
• مدرسه علمیه امام مهدی (عج)
• مدرسه علمیه رسول اعظم
• مدرسه علمیه امام رضا (ع)
• حوزه علمیه قم
• مدرسه علمیه رضویه
• مدرسه علمیه ستیه
• مدرسه علمیه امام خمینی
• مدرسه علمیه سید الشهداء
• مدرسه علمیه اباصالح
• مدرسه علمیه المهدی
• مدرسه علمیه الهادی
• مدرسه اسلامی هنر
• مدرسه علمیه امام مهدی موعود
• مدرسه علمیه بقیةالله
• مدرسه علمیه حقانی
• مدرسه علمیه رشد
• مدرسه علمیه جانبازان
• مدرسه علمیه رسالت
• مدرسه علمیه حضرت آیت‌الله العظمی شیخ عبد الکریم حائری یزدی

• مدرسه علمیه شهیدین
• مدارس علمیه مجتمع شهید صدوقی
• مدرسه علمیه عترت
• مدرسه علمیه کرمانی‌ها
• مدرسه علمیه معصومیه
• مدرسه علمیه امام عصر
• مدرسه علمیه سعد حلت
• مدرسه علمیه اثیرالملک
• مدرسه علمیه سید سعید عزالدین مرتضی
• مدرسه علمیه سید زین الدین
• مدرسه علمیه سید عبدالعزیز
• مدرسه علمیه ابوالحسن کمیج
• مدرسه علمیه شمس الدین مرتضی
• مدرسه علمیه مرتضی کبیر
• مدرسه علمیه درب آستانه
• مدرسه علمیه سفیران هدایت

مدرسهٔ علمیه مومنیه مدرسهٔ عمیه رضویه

پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی

• مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث
• پژوهشگاه قرآن و حدیث
• مرکز تحقیقات رایانه‌ای نور
• مجمع جهانی تقریب مذاهب
• مؤسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی
• دفتر انتشارات اسلامی
• مرکز المعجم الفقهی
• مرکز جهانی انصارالمهدی
• مرکز دائرةالمعارف فقه اسلامی
• مرکز تحقیقات علمی و فنی دکتر حسابی
• مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی
• مؤسسهٔ قرآنی بیت‌النور
• مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه
• مؤسسهٔ تحقیقاتی اسرا
• مرکز پژوهشی صافا
• مجمع جهانی اهل بیت
• پژوهشکدهٔ فلسفه و کلام
• پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
• پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی
• مؤسسهٔ علمی طه
• مجمع اندیشهٔ اسلامی
• مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه
• مؤسسهٔ قرآن و نهج‌البلاغه
• مرکز کتاب‌شناسی شیعه
• مؤسسهٔ علوم آل محمد
• خانه فرهنگی حضرت زهرا
• مؤسسهٔ فرهنگی دارالمعارف
• مؤسسهٔ فرهنگی هنری صاحب‌الامر
• مؤسسهٔ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر
• مؤسسهٔ فرهنگی انتظار نور
• بنیاد هنری ـ دینی الرضا
• مؤسسهٔ معارف اهل‌بیت
• مجمع جهانی شیعه‌شناسی
• مرکز حقایق اسلامی
• مرکز تحقیقات علمی مجلس خبرگان
• مرکز شیعه‌شناسی
• بنیاد پژوهش‌های اسلامی
• مرکز جهانی آل‌البیت
• مرکز تخصصی علوم حدیث
• بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه
• دائرةالمعارف کامپیوتری اسلامی
• فرهنگستان علوم اسلامی
• مؤسسه معارف اسلامی امام رضا
• مرکز تحقیقاتی امیرالمؤمنین
• مرکز تخصصی امامت و مهدویت
• مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه
• مؤسسهٔ تحقیقاتی سروش کورش کبیر
• دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری

گردشگری

حرم فاطمه معصومه

نوشتار اصلی: حرم فاطمه معصومه

ایجاد گنجینه‌های معماری در اطراف مرقد فاطمه معصومه در قم به نیمه دوم قرن ۲ هجری برمی گردد. به استناد کتاب‌های معتبر تاریخی این بنا در اواسط قرن پنجم توسط «امیر ابوالفضل عراقی» از رجال دوره طغرل اول سلجوقی تجدید بناشد. با شروع فرمانروایی سلسله صفویه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجار فتحعلی شاه به مرقد فاطمه معصومه در قم توجه بیشتری نشان داد چنان‌که بسیاری از تزیینات امروزی حرم متعلق به آن دوره است. برای نخستین بار به اهتمام فتحعلی شاه قاجار گنبد مرقد طلاکاری شد.

سراسرنمایی از حرم فاطمه معصومه در روز

ابنیه و بیوتات حرم:

۱. ضریح فاطمه معصومه، بقعه فراز آن با رواقها، دو مسجد بالاسر و طباطبایی، دو ایوان طلا و آیینه، گنبد و منارهها.
۲. صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار و فقها و محدثان.
۳. صحن نو، ایوان‌ها، سردرها و مناره‌ها.
۴. مدرسه فیضیه و مسجد اعظم.
۵. شبستان بزرگ و نجمه خاتون + صحن غربی حرم.

نمایی از مسجد اعظم در شهر قم

مسجد اعظم

نوشتار اصلی: مسجد اعظم قم

مسجد اعظم در غرب حرم فاطمه معصومه واقع شده‌است و به دستور سید حسین طباطبایی بروجردی ساخته شده‌است. این مسجد در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط حسین بن محمد معمار معروف به «لرزاده» بنا شده‌است. این مسجد که به جهت شوکت و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته‌است، در زمره مساجد سه ایوانی جای می‌گیرد. شبستان و گنبد این مسجد مزین به کاشی‌های معرق است.

ورودی بازار قم

پل آهن‌چی

مدرسه غیاثیه (پامنار)

سردر و مناره‌های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ. ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.

مدرسه غیاثیه (پامنار) مربوط به دوره سلجوقیان - دوره تیموریان است و در قم، خیابان آذر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

ایوان مسجد جامع قم

مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان

این مسجد در مرکز شهر قم و در محله لب چال قرار گرفته‌است. از راه خیابان آذر، بزرگراه عماریاسر و تونل غدیر می‌توان به این مسجد دسترسی پیدا کرد. این مسجد، مجموعه‌ای از بناهای چند عصر و دوره است. گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه‌ترین، شگفت انگیزترین و رفیع‌ترین گنبدهای مساجد ایران است. جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده‌ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد. برای ساخت این مسجد بزرگ و گنبد آن که حدود ۶۰۰۰ متر مربع وسعت دارد، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده‌است. مسجد جامع قم از بناهای قدیمی شهراست که بانی آن معلوم نیست اما در کتاب گنجینه آثار قم آمده‌است که بانی این مسجد و مدرسه روبه روی آن که جهانگیرخان نام دارد سلطان جانی خان پادشاه تا تار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال ۷۵۵ بوده‌است.

مسجد امام حسن عسگری

نوشتار اصلی: مسجد امام حسن عسگری (قم)

این مسجد که قدیمی‌ترین مسجد شهر قم است، در ضلع شمالی میدان بزرگ امام خمینی قرار گرفته‌است. مسجد امام حسن عسگری، در قرن سوم هجری توسط «احمد بن اسحاق قمی» وکیل و نماینده حسن عسکری، پیشوای یازدهم شیعه ساخته شده‌است. این مسجد محل تدریس سید محمدتقی خوانساری بود که شخصیت‌هایی مانند سید روح‌الله خمینی و محمد علی اراکی از شرکت کنندگان در این درس بودند.

چون این مسجد به امر حسن عسکری و با پول او و به وسیله نایب او ساخت شده‌است مورد توجه مراجع تقلید و مردم قم قرار گرفته‌است.

این مسجد اخیراً مورد بازسازی قرار گرفت و ساختمان جدید آن در سال ۱۳۹۴ افتتاح شد. ساختمان جدید در زمینی به مساحت ۶ هزار متر مربع و زیربنای ۱۰ هزار متر مربع ساخته شده‌است.

مسجد جمکران

نوشتار اصلی: مسجد جمکران

تصویر سراسرنما از مسجد جمکران

تیمچهٔ بزرگ قم

امام‌زاده احمد

این مسجد در جنوب شرق شهر قم و در روستای جمکران فرار دارد.

واقعه ساخت مسجد در کتاب روایی عالم معاصرمحدث نوری فردی به نام «شیخ حسن بن مثله جمکرانی» مربوط می‌شود، وی ادعا کرد که در بیداری -و یا عالم رویا- با امام دوازدهم شیعیان، مهدی دیدار کرده‌است و حجت بن الحسن دستور ساخت مسجد را به وی داده‌است.

در میان شیعیان بحث‌های زیادی در خصوص ملاقات با مهدی مطرح است. عده‌ای با استناد به روایاتی، آن را در خواب ممکن می‌دانند. دریافت نامه از مهدی پس از غیبت کبری نیز مورد قبول بسیاری از شیعیان است، آنچنانکه نامه و توقیع رسیده به شیخ مفید - حدود یک سده پس از غیبت کبری - از نظر شیعیان مورد تردید واقع نشده‌است.

بسیاری از شیعیان شب چهارشنبه از روزهای هفته و شب نیمه شعبان - زادروز مهدی - از روزهای سال را به این مسجد می‌روند و اعمال آن را بجا می‌آورند. اعمال آن دو رکعت نماز تحیت مسجد است و دو رکعت نماز استغاثه به صاحب الزمان که به نماز امام زمان مشهور است به شیوه‌ای خاص به جای آورده می‌شود.

آرامگاه فتحعلی شاه قاجار

مسجد الغدیر قم

باغ‌راه بهار

مقبرهٔ فتحعلی شاه قاجار در شمال صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه قرار دارد و از آثار «بیگم صفوی» است. این مقبره در زمان زندگانی فتحعلی شاه قاجار و به دستور خود او بنا شده‌است. در سال ۱۲۸۰، در دوره ناصرالدین شاه قاجار تزیینات آینه‌کاری بنا، به گچ‌بری تبدیل شده‌است.

آرامگاه محمدشاه قاجار

آرامگاه محمدشاه قاجار، در غرب صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه جای دارد. در ورودی مسجد بالاسر. تزیینات داخلی گنبد این آرامگاه مجموعه‌ای از آینه‌کاری و گچ‌بری است.

آرامگاه شاه عباس صفوی

مقبرهٔ شاه عباس دوم صفوی در جنوب غربی حرم فاطمه معصومه قرار دارد. این مقبره از نظر معماری و به‌کارگیری سنگ‌های مرمر، جلوه‌ای جالب دارد.

آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی

مقابر شاه سلیمان و شاه صفی در محل موزه آستان فاطمه معصومه قرار دارند. صندوق چوبی قبر شاه، از نظر کنده کاری، جالب و دارای ارزش است.

مقابر گنبد سبز

باغ گنبد سبز

در خیابان شهید روحانی شهر قم، باغی کوچک موسوم به باغ «گنبد سبز» سه اثر تاریخی متعلق به سده هشتم هجری قمری را در دل خود جای داده‌است. این باغ در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ثبت ۱۲۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. در این سه بنا که از نظر هنر گچبری از نمونه‌های منحصر به فرد به‌شمار می‌روند، امرای خاندان (علی صفی) فرمانروایان مستقل قم در سده هشتم هجری قمری مدفونند.

شهرک سینمایی پیامبر اعظم

نوشتار اصلی: شهرک سینمایی پیامبر اعظم

این شهرک که با نام شهرک سینمایی نور نیز شناخته می‌شود در جاده قم به وسعت ۲۰۰ هکتار ساخته شده‌است. این شهرک ابتدا برای ساخت فیلم سینمایی محمد رسول‌الله مورد استفاده قرار گرفت و از دی ماه ۱۳۹۳ رسماً گشایش یافت. در این شهرک سینمایی دکور شهرهای مکه، مدینه و کلیسای بحیرا در شهر بصرای شام ساخته شده‌است.

مقبره خواجه اصیل الدین

این مقبره از خارج، دوازده ضلعی منظم با طاق‌نماهای تزیینی در هر ضلع است. براساس کتیبه تاریخی بنا، دو تن در این مقبره مدفونند. تاریخ ۷۶۱ هجری قمری در این برج مشاهده می‌شود.

مقبره خواجه علی صفی

این بنا در وسط دو گنبد دیگر قرار دارد و مدفن خواجه علی صفی، دومین فرمانروای خاندان صفی است. معماری نمای بیرونی و داخلی بنا همانند گنبد خواجه اصیل الدین است. بر اساس کتیبه بنا سه نفر در این آرامگاه مدفونند. تاریخ ۷۹۲ هجری قمری در این آرامگاه به چشم می‌خورد.

گنبد شمالی

این بنا در شمال دو بنای دیگر قرار دارد و به دلیل تخریب کتیبه تاریخی آن، نام بانی و صاحب مقبره مشخص نیست. نمای مقبره از خارج و داخل هشت ضلعی است. این مقبره به اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم هجری قمری تعلق دارد.

امام زاده علی بن جعفر

امامزاده علی بن جعفر مربوط به سدهٔ ۸ ه‍.ق است و در خیابان انقلاب قم، جنب گلزار شهدا واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

امامزاده علی بن جعفر مشهور به «در بهشت» بوده و بنای هشت وجهی با گنبد دو پوش هرمی شکل است. در دوران قاجاریه ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. این بقعه پس از مرقد فاطمه معصومه بر بقیه اماکن و مقابر منطقه قم از حیث تزیینات برتری دارد.

امام زاده حمزه

مقابل میدان کهنه قم (خیابان آذر) گنبد و بارگاهی است که مرقد سه امامزاده از نوادگان موسی بن جعفر در آن واقع شده‌است. مزار امامزاده حمزه که آن را خاک حمزه فرزند امام هفتم شیعه می‌دانند بنایی است متعلق به نیمه نخستین قرن دهم ه‍.ق. این مزار که سبک بنای آن به سبک بنای حرم فاطمه معصومه است – با ابعادی کوچک در همان سبک – مرکب از دو بقعه است که پیشاپیش هر دو صحنی به درازا و پهنای ۳۲ در ۱۵ متر قرار دارد. این صحن را میرزا علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم، در دوران برکناری خود که در قم اقامت داشت بنا نموده‌است. گنبد امامزاده با بلندای ۱۰ متر با فرم حلزونی (ترکیبی از مخروط و گنبد) از آثار اوایل قرن حاضر است.

خانه تاریخی یزدان پناه

این خانه تاریخی و زیبا واقع در محلهٔ باغ پنبه ، در پایان دورهٔ قاجاریه بنا شده و در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ۹۱۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این خانه شاید یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی در ایران باشد، اما تعداد بسیار اندکی از گردشگران و حتی مردم قم از وجود این خانه با خبراند. این خانه ۸۸۴ متر مربع مساحت داشته و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد. معماری این خانه سربه تو دارد و از تأثیر اقلیم و باورهای مردم قم دور نمانده‌است. نحوهٔ چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است. اتاق‌های سمت جنوب حیاط در تابستان در سایه قرار دارند و خنک‌ترند و بادگیرها و هواکش‌ها نیز غالباً در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد.

خانه سید حسین بروجردی

این خانه در دورهٔ قاجاریه ساخته شده و محل اقامت و زندگی سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعه بوده‌است. این خانه در خیابان آذر قم، و در محلهٔ «تکیه آق سید حسن» قرار دارد. این اثر در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۵۴۳ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده‌است.

خانه حاجی خان، خانه روح‌الله خمینی، خانه زند، بیت النور، تیمچهٔ بزرگ بازار قم، حمام تاریخی حاج عسگرخان، برج‌های کارخانه ریس باف، تپهٔ باستانی قلی درویش، قلعهٔ جمکران و درخت سرو پانصد سالهٔ جمکران از دیگر جاذبه‌های دیدنی شهر قم هستند.

موزه‌ها

قرآن موجود در موزه آستانه مقدسه، منسوب به علی بن موسی

موزه مردم‌شناسی قم

موزه آستانه مقدسه

نوشتار اصلی: موزه آستانه مقدسه

موزهٔ آستانهٔ مقدسه یکی از قدیمی‌ترین موزه‌های ایران است که در آبان ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی در محوطهٔ داخلی حرم فاطمه معصومه و مکان فعلی مسجد شهید مطهری افتتاح شد و در فروردین ماه سال ۱۳۶۱ به مکان فعلی واقع در میدان آستانه انتقال پیدا کرد. پس از احداث موزه بخشی از آثار بیوتات حرم نیز به موزه انتقال یافت. بخشی از آثار نیز از برخی بقاع اطراف قم به موزه منتقل شد. موزه مساحتی حدود یک هزار متر مربع دارد و شامل دو طبقه و دو تالار نمایش آثار و هم‌چنین بخش‌های اداری، موزه‌داری، مخزن آثار، حراست و نگهبانی می‌شود و مجهز به سیستم‌های حفاظتی است.

قرآن‌های خطی، مسکوکات تاریخی، کاشی‌های مختلف دوره‌های اسلامی، انواع سفالینه‌ها، ظروف شیشه‌ای، آثار منبت‌کاری، آثار حجاری، آثار نقاشی، فلزکاری، پارچه‌های دستباف، قالی‌های دستباف و انواع درهای خاتم‌کاری، انواع مُهرها و عقیق‌ها، تابلوهای خط و تذهیب، ظروف چینی، انواع تمبر و اسکناس‌های ایرانی و خارجی و همچنین بخش صدف‌ها و موجودات دریایی، مهم‌ترین بخش‌های مجموعه آثار موزه را تشکیل می‌دهد. قدیمی‌ترین بخش آثار موزه را سفالینه‌های پیش از میلاد مسیح تشکیل می‌دهد که مربوط به منطقه باستانی سیلک کاشان و برخی نیز مربوط به منطقه باستانی صرم قم است که متعلق به هزاره‌های اول و دوم قبل از میلاد مسیح هستند.

موزه مردم‌شناسی قم

خانه‌های تاریخی زند و حاج قلی خان دو مکانی هستند که توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قم به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده‌اند. فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، نوع پوشش و بینش اجتماعی حاکم بر جامعه قم در اعصار گذشته، مجموعه‌ای از اسباب، اشیاء و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوهٔ چینش اشیاء در منازل قدیمی قم از جمله بخش‌هایی است که در موزه مردم‌شناسی قم به نمایش گذاشته شده‌اند.

موزه هنرهای سنتی قم

این موزه در محلهٔ قدیمی باغ پنبه واقع شده‌است و در برگیرندهٔ مجموعه‌ای از آثار هنری اصیل و آداب و رسوم مردم قم و همچنین کارگاه‌های تولیدی و آموزشی صنایع دستی از جمله سفالگری، رودوزی سنتی و معرق کاری است.

موزه آثار مراجع تقلید

گنجینهٔ آثار تعدادی از مراجع تقلید شیعه در مجموعهٔ تاریخی بیت سید روح‌الله خمینی در میدان روح‌الله قم قرار دارد و اسناد مکتوب، تصاویر، آثار و زندگی‌نامهٔ دوازده نفر از مراجع تقلید شیعه در آن به نمایش گذاشته شده‌است.

نمایی از یک گراز تاکسی درمی شده در موزه تاریخ طبیعی شهر قم

موزه تاریخ طبیعی قم

ساخت موزه تاریخ طبیعی استان قم به‌عنوان مکانی برای استفادهٔ علمی، فرهنگی، اجتماعی و پژوهشی در سال ۱۳۷۸ در بوستان شهید بنیادی قم آغاز شد و در شهریور ۱۳۸۱ خورشیدی راه‌اندازی شد. این موزه دارای نمونه‌هایی از پستانداران، پرندگان، حشرات، خزندگان، دوزیستان، سخت پوستان، فسیل بی مهرگان، و سنگ‌ها و کانیها است.

موزه تخصصی علوم زمین (یاقوت کویر)

موزه علوم زمین تنها موزه در ایران است که هزار قطعه کانی از ۶۵ نوع کانی در دنیا را دربردارد. از مجموعه موزه، ۸۰ درصد کانی‌ها ایرانی بوده و ۲۰ درصد دیگر از کشورهایی همچون مکزیک، اسپانیا، روسیه، آلمان و برزیل خریداری شده‌است. این موزه در خیابان نیروگاه، بلوار شاهد، کوچه ۹ قرار دارد.

آسمان نما

در آسمان‌نمایی که در کنار موزه تاریخ طبیعی قم قرار دارد، قسمتی از آسمان به همراه ستاره‌ها و سیاره‌ها به نمایش درآمده‌است. در این مجموعه دب اکبر، دب اصغر، ستاره قطبی و دیگر صورفلکی در حالت نورانی در معرض دید قرار گرفته‌اند.

محله‌ها و شهرک ها

فهرست محلات شهر قم:

• باغ پنبه

• سلطان
• محمد شریف
• آلوچو
• کوچه نو
• علی‌آباد *سعدگان
• ژاندارم‌ها
• تولیددارو
• مهرآباد
• سید *معصوم
• خانم شیرازی
• باغ شریفی
• سالاریه
• باجک
• خاکفرج
• شیخ‌آباد
• نیروگاه
• شاد قلی خان
• زنبیل آباد
• قائم شهر
• جمهوری اسلامی
• بنیاد
• لقمان
• شهرک قدس
• شهرک پردیسان
• شهرک مهدیه

• علی‌آباد
• محمدآباد
• حاج خلیل
• قم نو
• صفاییه
• مصلی
• دروازه ری
• بکایی
• لسانی
• یخچال قاضی
• شاه احمد قاسم
• جوی شور
• حاج زینل
• قلعه عمو حسین
• قلعه یزدی‌ها
• میرزائیه
• براسون

• باغ کرباسی
• منبع آب
• نخودی
• دروازه چوبی
• سید سربخش
• لب چال
• حشای‌ها
• گذرقلعه
• گذر خان
• گذر میر
• گذرصادق
• خندق
• الوندیه
• تکیه آقا سید حسن
• حمام تالار
• قلعه کامکار
• سنگ بند

• سیدان
• دروازه کاشان
• دربهشت
• سرحوض
• نوقطار
• نوبهار
• چهل درخت
• میدان نو
• باغ شاهزاده
• زند آباد
• نیروگاه
• ننه عباس
• آزادگان
• زنبیل آباد
• چهارمردان
• سلطان شریف
• آذر
• چاله کاظم

سراسرنمای شهر قم

رسانه‌ها

صداوسیمای مرکز قم

نوشتار اصلی: صدا و سیمای مرکز قم

صدا و سیمای مرکز قم در سال ۱۳۶۷به عنوان دفتر خبری تشکیل شد. در هشتم شهریور ماه ۱۳۷۵ رادیوی مرکز قم با روزی ۳ ساعت، شروع به کار کرد. در سوم خرداد ۱۳۸۲ نیز شبکهٔ تلویزیونی مرکز قم با نام سیمای نور افتتاح شد. این شبکه هم‌اکنون۲۴ ساعت در شبانه‌روز برنامه پخش می‌کند.

شبکه‌های سراسری

دو شبکهٔ سراسری رادیویی، یعنی شبکهٔ رادیو معارف و شبکهٔ ندای اسلام به زبان انگلیسی (The Call Of Islam Radio) نیز از شهر قم پخش می‌شود.

نشریات

تعداد ۱۱۰ روزنامه، هفته‌نامه، دوهفته‌نامه، ماه‌نامه، فصل‌نامه و سال‌نامه در قم چاپ می‌شود. نشریه ندای وطن و اقتصاد آینده نیز در این شهر منتشر می‌شود.

شهرهای خواهرخوانده

شهر قم، با پنج شهر پیمان خواهرخواندگی (شهرها) بسته‌است:

	نام کشور	شهر خواهرخوانده
	عراق	کربلا
	ترکیه	قونیه
	لبنان	بعلبک
	اسپانیا	سانتیاگو د کمپوستلا
	پاکستان	کراچی

منابع

1. ^  در این باره ر.ک. به «بحارالانوار»، ج ۶۰، ص ۲۱۰ به بعد
2. ^  «حضرت مهدی (عج) فروغ…»، ص۲۹۳ به بعد