تفسیر البرهان
البرهان فی تفسیر القرآن تفسیری از قرآن نوشته سید هاشم بحرانی از علمای شیعی بحرین.
محتویات
انگیزه تألیف[ویرایش]
مؤلف در مقدمه کتاب با چینش سه مقدمه انگیزه خود را بیان می‌دارد:
- همه بر شرف و بلند مرتبگی شأن قرآن، واقفند و می‌دانند که نجات در تمسک به آن است، بحث، تلاوت و تفکر در معانی آن، سبب حیات قلبها و علم و عمل بدان، سبب تخلص از سختی‌هاست.
- به اسرار و حقایق پنهان آن با عقول معمولی نتوان رسید، باید از اهل ذکر که اهل تنزیل و تأویل قرآنند، اخذ نمود.
- دیدم که مفسرین و علماء، به آراء دیگرانی غیر از اهل بیت عصمت علیهم السلام رو آورده‌اند، درحالی‌که باید در فهم اسرار و حقایق قرآن تا آشکار شدن تأویل و تفسیر اهل بیت علیهم السلام توقف نمود به همین جهت برای فهم نظرات تفسیری و بیان اهل بیت علیهم السلام در تأویل و اسرار کتاب الهی، اقدام به جمع آوری روایات تفسیری وارده از آنها نمودم.
روش مؤلف و نقد کتاب[ویرایش]
آقا بزرگ تهرانی در جلد ۳ صفحه ۹۳ الذریعة می‌نویسد:
علامه بحرانی، در تفسیر البرهان بسیاری از احادیث رسیده از اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن را جمع نموده‌است.
صاحب روضات الجنات در جلد ۸ ص ۱۸۱ به بعد می‌نویسد:
سید هاشم بحرانی در کتاب البرهان، مقداری از اخبار وارده در تفسیر را از کتب قدیمه غریبه و غیر آن جمع نمود.
مؤلف در مقدمه خود می‌نویسد:
کتاب البرهان، شما را بر بسیاری از اسرار علوم قرآن آگاه می‌سازد. برخی مسائل علوم شرعی، قصص و اخبار انبیاء (ع) و فضائل اهل بیت امامت علیهمالسلام را برای شما، روشن می‌گرداند ... من روایات را از کتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعی، انتخاب کردم که مؤلفین آنها از مشایخ معتبر و علمای منتجب هستند.[۱] ... اغلب روایات را از طریق امامیه نقل کرده‌ام، ولی در آنجایی که روایات اهل سنت موافق روایات اهل بیت علیهم السلام، یا در بیان فضائل اهل بیت علیهم السلام هستند، از آنها نیز نقل نموده‌ام. از ابن عباس نیز مقدار کمی در تفسیر آیات، نقل کرده‌ام، زیرا او شاگرد حضرت علی علیه السلام بوده‌است.
و در خاتمه کتاب می‌نویسد:
این کتاب مشتمل بر بسیاری از روایات تفسیری اهل بیت علیهم السلام می‌باشد و شامل کثیری از فضایل آنها و آیات نازله در شأن و حق آنها و در برگیرنده بسیاری از علوم احکام و آداب، قصص انبیاء و علوم دیگری است که در کتاب دیگری نخواهید یافت.
شیخ مهدی آصفی در مقدمه خود بر تفسیر برهان می‌نویسد:
برهان از بهترین تألیفات علمای شیعه در این باب است، این تفسیر شامل روایات اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن است و مصنف زحمت زیادی برای جمع و تنظیم این احادیث از مصادر روایی متعدد، متحمل شده‌است، نظیر تفسیر نورالثقلین.[۲]
در واقع دو تفسیر هم عصرالبرهان یعنی تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب و هم چنین تفسیر نورالثقلین اقدام به جمع آوری و تنظیم روایات تفسیری اهل بیت نموده‌اند، که قبل از آن، این عمل انجام نگرفته بود.
شیخ مهدی آصفی در بخش «نقود و مؤاخذات» می‌نویسد:
با وجود تلاش علمی فراوان در تفسیر البرهان، این کتاب بخشی از روایات ضعیفه در غلو و تحریف را دربر دارد. به نظر می‌رسد که، مصنف محترم اقدام به تصفیه و جداسازی احادیث ضعیف ننموده‌است، با اینکه اهتمام نموده، ولی اقدام او کافی نبوده‌است. ایشان از مصادری که متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نموده‌است، و نیز روایاتی نقل نموده که، از حیث سند، ضعیف و از حیث متن، مضطرب می‌باشند، بنابراین می‌توان گفت: البرهان یک تلاش علمی مفیدی است، که راه را برای محققین آشنا به نصوص، عارف به ضعف و اضطراب روایات و توانا در استخراج صحیح از سقیم، هموار کرده‌است.
وجود روایات ضعیف و مضطرب از اهمیت کار سید بحرانی نمی‌کاهد، همانگونه که بحار الانوار مرحوم مجلسی، دارای روایات ضعیف و مضطرب می‌باشد، امّا وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسی و خدمتی که به کتابخانه تشیع نمود، نمی‌کاهد. منتهی، جمع آوری و تنظیم، مرحله اول کار است، مرحله دوم، تنقیح و تصفیه آثار تفسیری مرویه از اهل بیت و جداسازی صحیح از غیر آن و مرحله سوم، استخراج و استنباط اصول و خطوط کلی شیوه تفسیری اهل بیت می‌باشد. بدون تکمیل هر سه مرحله، نمی‌توان از روایات تفسیری اهل بیت بهره فراوانی برد. بنابراین برای افراد غیر متخصص در شناخت روایات، بسیار مشکل به نظر می‌رسد که بتوانند با استناد به روایات این دو مجموعه تفسیر روائی (البرهان و تفسیر نورالثقلین)، قطع به نظر تفسیری ائمه پیدا کنند.
آیت الله معرفت در "التفسیر و المفسرون" صفحه می‌نویسد:
سید هاشم بحرانی از محدثین فاضل و متتبعین روایات و گردآورندگان اخبار محسوب می‌شود. ایشان در این گردآوری هیچگونه اظهار نظری در جرح، تعدیل، تأویل روایات مخالف عقل و نقل صریح یا جمع منطقی روایات مخالف و معارض، نمی‌نماید.[۳]
و این شیوه‌ای است که اکثر اخباریین برگزیده‌اند. او در تفسیر خود به کتبی اعتماد کرده‌است که از حیث استناد به معصوم متزلزل بوده، اعتباری به آنها نیست، و نیز از کتبی نقل نموده که مملو از روایات جعلی می‌باشند، علاوه بر اینکه برخی روایات نقل شده دارای ضعف اسناد و با مرسله می‌باشند. در إسناد روایات به معصومین طریقه احتیاط را پیش نگرفته‌است، اضافه بر اینکه تمام آیات قرآن را در بر نمی‌گیرد. با این وصف البرهان در نوع خود، مجموعه کم نظیری است که لابلای آن، روایات هدایت بخش اهل بیت به محققین تیزبین و نقّاد، ارائه خواهد شد.
سید محمد علی ایازی می‌نویسد:
مؤلف از جمله اخباریین است که تفسیر را فقط با روایات واصله از اهل بیت علیهم السلام جایز می‌دانند، تفسیر از طریق تدبر و اجتهاد و ذوق را منع، و تفسیر به روایاتی غیر از روایات منقول خودشان را نهی کرده‌اند.[۴]
نامبرده ضمن اشاره به اینکه غرض مؤلف در البرهان، فقط جمع آوری و تنظیم روایات بوده و نسبت به جرح و تعدیل و تصحیح آنها، اقدامی انجام نداده‌است، می‌نویسد:
مقدمه این تفسیر متعلق به تفسیر دیگری به نام مرآة الانوار و مشکوة الاسرار تألیف ابوالحسن العاملی الاصفهانی بوده‌است که از حیث دیدگاه با البرهان» تناسب دارد.[۵]
در کتاب دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی جلد یک درباره شیوه مؤلف آمده:
شیوه وی در این کتاب چنین است که ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضیلت سوره و تعداد آیات، اشاره می‌کند، آنگاه آیاتی را که دارای روایت تفسیری‌اند، ذکر کرده، روایات مربوط به هر آیت قرآنی را به دنبال آن نقل می‌نماید. البرهان مقدمه‌ای دارد در شانزده بخش که تکامل یافته مقدمه "الهادی" است، یعنی تمام آنچه، بحرانی در آنجا آورده، اینجا هم هست به اضافه چند پرسمان دیگر. ضمناً چنین بر می‌آید که بحرانی باور باطل "تحریف قرآن" را پذیرفته بوده و این از البرهان قابل برداشت است.[۶]
بحرانی در نقل روایات یکدست عمل نمی‌کند، در برخی موارد علاوه بر سند روایت به نام کتاب و مؤلف آن نیز اشاره می‌کند و در بعضی به ذکر نام کتاب و مؤلف بسنده می‌نماید و در مواردی فقط نام مؤلف را می‌آورد. گفتنی است که در گوشه و کنار از راویان اهل سنت هم نقل حدیث کرده‌است. روی هم رفته، البرهان از نگریستنی‌ترین تفسیر نامه‌های روایی شیعه به شمار می‌رود.
بنابراین مصنف بسیاری از روایات اهل بیت را که در تفسیر آیات آمده، روایاتی که در آن آیات به عنوان شاهد و مؤید مطلبی، آورده شده، روایاتی که بدون در برگرفتن نص قرآنی، با مضمون خود، دلالت بر تفسیر آیاتی بنماید و روایاتی که مصداقی از مصادیق آیه را بیان می‌کند جمع آوری نموده‌است.
نسخه‌ها و چاپهای تفسیر البرهان[ویرایش]
چاپ سنگی و حروفی[ویرایش]
این کتاب غیر از چاپهای سنگی قدیم، در شکل جدید چند بار طبع گردیده‌است. از جمله چاپ حروفی در ۵ جلد (یک جلد مقدمه و ۴ جلد تفسیر) توسط مؤسسه اسماعیلیان قم؛ مؤسسه الوفا بیروت در ۴ جلد؛ کتابفروشی اسلامیه تهران در ۵ جلد؛ مؤسسه الرسالة بیروت در سال ۱۴۰۳ ه. ق.
چاپ جدیدی در پنج جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحثهای اسلامی این مؤسسه و مقدمه شیخ محمد مهدی آصفی، صورت گرفته‌است.
محمد مهدی آصفی در مقدمه خود به این مباحث اشاره دارد:
- سه دیدگاه در تفسیر
- نیاز به تفسیر برای فهم قرآن
- حجیت ظواهر قرآن
- سه عامل مهم از عوامل ایجاد کننده ضرورت تفسیر
- تاریخ تفسیر (در مراحل سه‌گانه) و بایسته‌های مرحله سوّم
- خطوط و اصول کلی تفسیر اهل بیت
- تنزیه خداوند از تجسیم
- تنزیه انبیاء از گناه
- محال بودن رؤیت خداوند
- نظر اهل بیت در هدایت و ضلالت
- نظر اهل بیت در جبر و تفویض
- تفسیر قرآن به قرآن
- روشهای تفسیری
- تفسیر به رأی
- تفسیر به مأثور
- تفسیر البرهان
- مصادر روایی تفسیر البرهان
- نقد و نظر
- جعل در روایات اهل بیت
نسخه‌های خطی[ویرایش]
- نسخه‌ای در کتابخانه وزیری یزد به شماره( ۵۹۹۸)
- نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره( ۸۴۴)
- نسخه‌ای در دارالکتب قاهره شماره( ۱۹۱۰۹ ب)
- نسخه‌ای در کتابخانه فیضیه قم (۳۹- ۴۰- ۱۶ تفسیر)
- نسخه‌ای در کتابخانه عمومی آیت‌الله حکیم، عراق شماره( ۶۹۰)
- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره( ۴۵۷)
- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران شماره ۲۰ ب و ۲۵ ب
- نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد شماره ۸۳- ۹۱
- نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران( ۲۰۵۷).
منابع تفسیر[ویرایش]
مراجع مولف در این تفسیر عبارتنداز:
- تفسیر ابوالحسن علی بن ابراهیم.
- تفسیر شیخ أبوالنضر محمد بن مسعود عیاشی.
- بصائرالدرجات؛ أبی جعفر محمد بن حسن صفار.
- [برگزیده] بصائر الدرجات؛ شیخ سعد بن عبدالله قمی.
- الکافی؛ ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی مشهور به ثقةالاسلام.
- قرب الإسناد ؛ أبی عباس عبدالله بن جعفر حمیری.
- غیبت؛ أبی عبدالله محمد بن إبراهیم مشهور به ابن زینب.
- الإرشاد؛ شیخ مفید.
- الأمالی؛ شیخ مفید.
- الإختصاص؛ شیخ مفید.
- کتاب الزهد؛ حسین بن سعید اهوازی.
- التمحیص؛ حسین بن سعید اهوازی.
- کتاب سُلیم بن قیس هلالی؛ این اثر بعدها بنام اسرار آل محمد (ص) شناخته شده.
- کتاب ابوالحسن محمد بن أحمد بن علی بن حسین بن شاذان؛ وی فقیهی دانشمند بوده.
- کتاب پرسش‌های علی بن جعفر از برادر بزرگوارش امام ابوالحسن موسی بن جعفر (ع)؛ وی از فرزندان ممتاز امام ششم بوده‌است.
- من لا یحضره الفقیه؛ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین قمی ابن بابویه معروف به شیخ صدوق و نیز رئیس‌المحدثین. این محدث در میان دانشمندان شیعی جایگاهی والا دارد. کتاب حاضر یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.
- کمال الدین و تمام النعمة فی الغیبة؛ شیخ صدوق.
- معانی الأخبار؛ شیخ صدوق.
- علل الشرائع؛ شیخ صدوق.
- بشارات الشیعة؛ شیخ صدوق.
- صفات الشیعة؛ شیخ صدوق.
- التوحید؛ شیخ صدوق.
- عیون أخبار الرضا؛ شیخ صدوق.
- الخصال؛ شیخ صدوق.
- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ شیخ صدوق.
- التهذیب؛ أبی جعفر محمد بن حسن طوسی که او را بزرگ شیعه برشمرده، شیخ الطائفة می‌خوانند. این کتاب او یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.
- الإستبصار؛ شیخ طوسی.
- الأمالی؛ شیخ طوسی.
- الخصائص [خصائص الأئمة]؛ محمد بن حسین موسوی مشهور به سید رضی که گردآوری نهج البلاغة نیز از آثار اوست.
- المناقب الفاخرة فی العترة الطاهرة؛ سید رضی.
- المحاسن؛ أبی جعفر أحمد بن محمد بن خالد برقی. وی دانشمندی مورد وثوق بوده‌است.
- تفسیر مجمع البیان ، أبوعلی فضل بن حسن طبرسی.
- تفسیر جوامع الجامع؛ طبرسی.
- کشف نهج البیان؛ شیخ محمد بن حسن شیبانی. این کتاب در زمینه تفسیر است.
- صحیفة الرضا؛ که مجموعه‌ای از روایات آن حضرت است.
- مصباح الشریعة؛ روایات این کتاب را به حضرت امام جعفر صادق (ع) منسوب می‌کنند.
- منهاج الحق و الیقین؛ ولی بن نعمة الله حسینی رضوی حائری. وی عالمی فاضل بوده‌است.
- تفسیر نهج البیان؛ [این کتاب در الذریعة، همان کتاب کشف نهج البیان قلمداد گردیده که پیش تر برشمرده شد].
- جامع الأخبار؛ سهم این کتاب در البرهان اندک بوده‌است.
- تأویل الآیات الباهرة فی العترة الطاهرة، شیخ شرف الدین نجفی. او دانشمندی پرمایه بوده‌است.
- ما أنزل من القرآن فی أهل البیت؛ شیخ محمد بن عباس بن مروان بن ماهیار مشهور به ابن جُحام، ابوعبدالله بزاز. نجاشی و علامه حلی در کتابهای رجال شان پس از تاکید بر وثاقت و درستی گردآورنده آن، این کتاب را در موضوع خود بی مانند و در اصل دارای هزار صفحه برشمرده‌اند. نگارنده البرهان خود این کتاب را ندیده بلکه مطالبش را بواسطه نقل شیخ شرف الدین نجفی از آن آورده و گفتنی است، آن نسخه نیز تنها بخشی از سوره إسرا را تا پایان قرآن دربرداشته‌است.
- تحفة الإخوان.
- الطرائف؛ أبوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن أحمد مشهور به سید ابن طاوس که عالمی پرهیزگار و بسیار موثق است.
- تحفة الأبرار؛ سید حسین بن مساعد حسینی نجفی. سخنانی که از اهل سنت در البرهان نقل شده، بواسطه نقل این کتاب و نیز کتاب الطرائف بوده‌است.
- ربیع الأبرار؛ محمود زمخشری مشهور به جار الله.
- الکشاف فی تفسیر القرآن؛ محمود زمخشری.
- موفق بن أحمد؛ وی و زمخشری، هر دو از دانشمندان برجسته اهل سنت هستند.
- المناقب؛ محمد بن علی بن شهر آشوب، یکی از دانشمندان بزرگ شیعی که وی را با نام ابن شهر آشوب می‌شناسند.
- مجموعه ورام؛ شیخ أبی الحسین ورام. او عالمی فاضل بوده‌است.
- الإحتجاج؛ شیخ احمد بن علی بن أبی طالب طبرسی از دانشمندان بنام شیعه.
- کامل الزیارات؛ شیخ أبی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه. ابن قولویه از موثق‌ترین عالمان شیعی شمرده می‌شود.
- مشارق انوار الیقین؛ شیخ رجب برسی.
- و همچنین منابع دیگری که در جای جای البرهان بمناسبت نامشان آمده.
پانویس[ویرایش]
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
