تفسیر کبیر

مفاتیح الغیب
تفسیر کبیر
نویسنده	فخر رازی
محل نشر	بیروت و نجف و قم
موضوع	تفسیر اهل سنت از قرآن (اواخر قرن ۶ هجری)
زبان	عربی

تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب از مهمترین و مفصل‌ترین تفاسیر قرآن است که اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجری قمری به وسیلهٔ فخر رازی (۵۴۴ هـ. ق در ری ـ ۶۰۶ هـ. ق در هرات) با تکیه بر اصول عقاید اشعری و به زبان عربی نگاشته شده است.

مؤلف تفسیر

محمدبن عمر بن الحسن بن الحسین التیمی البکری مشهور به امام فخر رازی، حکیم، مفسر، ادیب، فقیه، فیلسوف و متکلم بزرگ ایرانی است که در سال ۵۴۳ یا ۵۴۴ هـ. ق در ری به دنیا آمد. علوم مقدماتی را نزد پدرش ضیاءالدین عمر بن حسین رازی آموخت و سپس برای کسب دانش، به بسیاری از شهرهای بزرگ آن روز سفر کرد تا این که در علوم زمانهٔ خود سرآمد اقران شد. او متکلمی توانمند و سخنوری چیره‌دست بود چنان‌که در میان علماء و فقها، کسی را یارای مجادله و مناظره با وی نبود. در اصول و کلام، مذهب اشعری و در فروع و فقه، مذهب شافعی داشت. فخر رازی از نویسندگان کثیرالتألیف و جامع‌الاطرافی است که دارای تألیفات متعدد به دو زبان فارسی و عربی است. «علی سامی النشار در مقدمه‌ای که بر کتاب «اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین» امام فخر نوشته (قاهره، ۱۳۵۶ ق، ص ۲۶–۳۴) ۹۷ اثر از امام فخر را نام می‌برد: تفسیر قرآن (۵ اثر)، کلام (۴۰ اثر)، حکمت و فلسفه (۲۶ اثر)، زبان و ادبیات عرب (۷ اثر)، فقه و اصول (۵ اثر)، طب (۷ اثر)، طلسمات و نجوم و هندسه (۵ اثر) و تاریخ (۲ اثر)». جز مفاتیح‌الغیب، از دیگر آثار وی به «الاربعین فی اصول الدین»، «اساس‌التقدیس فی علم‌الکلام»، «اساس‌التنزیل»، «التخییر فی علم‌التعبیر»، «شرح الاشارات و التنبیهات»، «سیرالنفس» و ... می‌توان اشاره کرد. فخر رازی اواخر عمر را در شهر هرات گذراند تا این که سرانجام در سال ۶۰۶ هـ. ق در همان‌جا چشم از جهان فروبست و در «مزداخان» در نزدیکی هرات به خاک سپرده شد.

معرفی تفسیر

تفسیر کبیر از جملهٔ تفاسیر عقلانی قرآن است که با رویکردی کلامی و ضمن گرایش به اصول عقاید اشعری، در رد نظرات ائمهٔ معتزلی و کرامیه نگاشته شده است. تفصیل کم‌نظیر و استطراد آراء مفسران و متکلمان، در کنار دقت نظر در مباحث و به‌کارگیری براهین عقلی از ویژگی‌های بارز این تفسیر است. تفسیر کبیر دائرةالمعارفی از علوم مختلف است چنان‌که در جای جای این کتاب، به تناسب مقام، به مباحث ادبی، لغوی، فلسفی، فقهی، کلامی، طبی، هندسی، هیئت و مانند آن برمی‌خوریم. امام فخر در ضمن تفسیر هر آیه، معرکه‌ای از آراء را نقل یا طرح می‌کند و سپس با برهان و استدلال به رد یا اثبات نظرات می‌پردازد. این کتاب اگرچه از شیوه‌های تفسیری دیگر از جمله «تفسیر قرآن به قرآن» یا «تفسیر روایی» خالی نیست، اما در کل گرایش کمتری به نقل حدیث دارد و غالب مباحث تفسیری، صبغهٔ کلامی و عقلانی می‌یابد تا جایی که متن کتاب به شیوهٔ «تفسیر به رأی» متمایل می‌گردد؛ اگر چه در این شیوه نیز دقت و دانش وسیع مؤلف در بسیاری از موارد او را از لغزش و گمراهی دست‌گیری کرده است. تفسیر امام فخر بر بسیاری از تفاسیر بعد از او از جمله انوارالتنزیل بیضاوی و روح‌المعانی آلوسی تأثیرگذار بوده است. تفسیر کبیر به جهت انصاف علمی و دقت مضامین، در طول تاریخ، همواره محل استفاده و منبع مراجعهٔ مفسران و دانشمندان فریقین شیعه و سنی و دیگر مذاهب اسلامی بوده است.

اشکالات تفسیر

تفسیر کبیر فخر رازی علی‌رغم شهرت بسزایی که دارد دارای اشکالات و نواقصی است. از جمله اینکه مفسر در ارائه دیدگاه‌های قرآنی در موارد زیادی بر خلاف آیات دیگر قرآن مطلبی را بیان می‌دارد و قبل از هر چیز در راه اثبات عقیده اشعری و شافعی خویش است (مثل مبحث رویت خدا یا علم غیب و...). اشکال دیگر تفسیر فخر رازی جبهه گیری بسیار وی علیه عقاید شیعه است. هچنین آوردن برخی احادیث جعلی و دروغین از نقائص این تفسیر است چنان‌که تشقیق احتمالات دور از ذهن و مخالف موازین علمی از دیگر اشکالات این تفسیر است. ورود در حاشیه‌های بی ربط و تطویل ملال آور دیگر اشکال تفسیر کبیر فخر است تا جایی که برخی علمای عرب گفته‌اند در این تفسیر همه چیز یافت می‌شود جز تفسیر (حتی قیل فیه: "تفسیر الرازی فیه کل شیء إلا التفسیر".) از جهت ملال آور بودن و حاشیه‌های دراز فخر نیز این شعر را یک شاعر فارسی زبان ساخته است:"تفسیر کبیر فخر رازی/ بیهوده سخن بدین درازی؟" که این شعر برای هر نوشتار ملال آور پر حاشیه و دارای مطالب بی ربط به کار می‌رود. بر تفسیر کبیر فخر رازی از جهت وجود آیت اشکالات و اشکالات دیگر، ردیه‌های زیادی توسط علمای شیعه به صورت تعلیقه بر این تفسیر نوشته شده است که آقا بزرگ تهرانی تعداد زیادی از آنان را در الذریعه معرفی می‌کند.

منابع

• مدخل تفسیر کبیر در دانشنامهٔ جهان اسلام.
• فهرست آثار چاپی امام فخر رازی کامران فانی. معارف، فروردین ـ تیر ۱۳۶۵، شماره ۷.
• تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب بهاءالدین خرمشاهی. معارف، فروردین ـ تیر ۱۳۶۵، شماره ۷.
• تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب (تفسیر فخر رازی) پایگاه کتابخانهٔ طهور.