تفسیر کبیر

مفاتیح الغیب
تفسیر کبیر
نویسنده	امام فخر رازی
محل نشر	بیروت و نجف و قم
موضوع	تفسیر اهل سنت از قرآن (اواخر قرن ۶ هجری)
زبان	عربی

تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب از مهمترین و مفصل‌ترین تفاسیر قرآن است که اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجری قمری به وسیلهٔ امام فخر رازی (۵۴۴ هـ. ق در ری ـ ۶۰۶ هـ. ق در هرات) با تکیه بر اصول عقاید اشعری و به زبان عربی نگاشته شده است.

مؤلف تفسیر

محمدبن عمر بن الحسن بن الحسین التیمی البکری مشهور به امام فخر رازی، حکیم، مفسر، ادیب، فقیه، فیلسوف و متکلم بزرگ ایرانی است که در سال ۵۴۳ یا ۵۴۴ هـ. ق در ری به دنیا آمد. علوم مقدماتی را نزد پدرش ضیاءالدین عمر بن حسین رازی آموخت و سپس برای کسب دانش، به بسیاری از شهرهای بزرگ آن روز سفر کرد تا این که در علوم زمانهٔ خود سرآمد اقران شد. او متکلمی توانمند و سخنوری چیره‌دست بود چنان‌که در میان علماء و فقها، کسی را یارای مجادله و مناظره با وی نبود. در اصول و کلام، مذهب اشعری و در فروع و فقه، مذهب شافعی داشت. امام فخر رازی از نویسندگان کثیرالتألیف و جامع‌الاطرافی است که دارای تألیفات متعدد به دو زبان فارسی و عربی است. «علی سامی النشار در مقدمه‌ای که بر کتاب «اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین» امام فخر نوشته (قاهره، ۱۳۵۶ ق، ص ۲۶–۳۴) ۹۷ اثر از امام فخر را نام می‌برد: تفسیر قرآن (۵ اثر)، کلام (۴۰ اثر)، حکمت و فلسفه (۲۶ اثر)، زبان و ادبیات عرب (۷ اثر)، فقه و اصول (۵ اثر)، طب (۷ اثر)، طلسمات و نجوم و هندسه (۵ اثر) و تاریخ (۲ اثر)». جز مفاتیح‌الغیب، از دیگر آثار وی به «الاربعین فی اصول الدین»، «اساس‌التقدیس فی علم‌الکلام»، «اساس‌التنزیل»، «التخییر فی علم‌التعبیر»، «شرح الاشارات و التنبیهات»، «سیرالنفس» و ... می‌توان اشاره کرد. امام فخر رازی اواخر عمر را در شهر هرات گذراند تا این که سرانجام در سال ۶۰۶ هـ. ق در همان‌جا چشم از جهان فروبست و در «مزداخان» در نزدیکی هرات به خاک سپرده شد.

معرفی تفسیر

تفسیر کبیر از جملهٔ تفاسیر عقلانی قرآن است که با رویکردی کلامی و ضمن گرایش به اصول عقاید اشعری، در رد نظرات ائمهٔ معتزلی و کرامیه نگاشته شده است. تفصیل کم‌نظیر و استطراد آراء مفسران و متکلمان، در کنار دقت نظر در مباحث و به‌کارگیری براهین عقلی از ویژگی‌های بارز این تفسیر است. تفسیر کبیر دائرةالمعارفی از علوم مختلف است چنان‌که در جای جای این کتاب، به تناسب مقام، به مباحث ادبی، لغوی، فلسفی، فقهی، کلامی، طبی، هندسی، هیئت و مانند آن برمی‌خوریم. امام فخر در ضمن تفسیر هر آیه، معرکه‌ای از آراء را نقل یا طرح می‌کند و سپس با برهان و استدلال به رد یا اثبات نظرات می‌پردازد. این کتاب اگرچه از شیوه‌های تفسیری دیگر از جمله «تفسیر قرآن به قرآن» و یا «تفسیر روایی» خالی نیست، اما در کل گرایش کمتری به نقل حدیث دارد و غالب مباحث تفسیری، صبغهٔ کلامی و عقلانی می‌یابد تا جایی که متن کتاب به شیوهٔ «تفسیر به رأی» متمایل می‌گردد؛ اگر چه در این شیوه نیز دقت و دانش وسیع مؤلف در بسیاری از موارد او را از لغزش و گمراهی دست‌گیری کرده است. تفسیر امام فخر بر بسیاری از تفاسیر بعد از او از جمله انوارالتنزیل بیضاوی و روح‌المعانی آلوسی تأثیرگذار بوده است. تفسیر کبیر به جهت انصاف علمی و دقت مضامین، در طول تاریخ، همواره محل استفاده و منبع مراجعهٔ مفسران و دانشمندان فریقین شیعه و سنی و دیگر مذاهب اسلامی بوده است!!!محتاج به منبع

اشکالات تفسیر

تفسیر کبیر فخر رازی علی‌رغم شهرت بسزایی که دارد دارای اشکالات و نواقصی است. از جمله اینکه مفسر در ارائه دیدگاه‌های قرآنی در موارد زیادی بر خلاف آیات دیگر قرآن مطلبی را بیان می‌دارد و قبل از هر چیز در راه اثبات عقیده اشعری و شافعی خویش است (مثل مبحث رویت خدا یا علم غیب و...). اشکال دیگر تفسیر فخر رازی جبهه گیری بسیار وی علیه عقاید شیعه است. هچنین آوردن برخی احادیث جعلی و دروغین از نقائص این تفسیر است چنان‌که تشقیق احتمالات دور از ذهن و مخالف موازین علمی از دیگر اشکالات این تفسیر است. ورود در حاشیه‌های بی ربط و تطویل ملال آور دیگر اشکال تفسیر کبیر فخر است تا جایی که برخی علمای عرب گفته‌اند در این تفسیر همه چیز یافت می‌شود جز تفسیر (حتی قیل فیه: "تفسیر الرازی فیه کل شیء إلا التفسیر".) از جهت ملال آور بودن و حاشیه‌های دراز فخر نیز این شعر را یک شاعر فارسی زبان ساخته است:"تفسیر کبیر فخر رازی/ بیهوده سخن بدین درازی؟" که این شعر برای هر نوشتار ملال آور پر حاشیه و دارای مطالب بی ربط به کار می‌رود. بر تفسیر کبیر فخر رازی از جهت وجود آیت اشکالات و اشکالات دیگر، ردیه‌های زیادی توسط علمای شیعه به صورت تعلیقه بر این تفسیر نوشته شده است که آقا بزرگ تهرانی تعداد زیادی از آنان را در الذریعه معرفی می‌کند.

اگر تفسیر کبیر منبع بزرگ روش تفسیر و معلومات برای دیگر مفسرین سنی و شیعه بوده می‌تواند، پس معلوم می‌شود که هیچ نواقصی در آن وجود ندارد زیرا اگر نواقصی وجود می‌داشت، مفسرین بعدی سنی و شیعه از آن استفاده نمی‌کردند. باید اقرار کنم که این تخریب و بدگوئی شما از تفسیر کبیر امام فخر رازی که از هرات افغانستان هست، ناشی از تعصب شیعی شما است که حقیقت را پذیرفته نمی‌توانید. زیرا حقیقت همیشه تلخ است. از یکسو بزرگان اسلام را منسوب به ایران می‌نمایید و از سوی دیگر بنابر تعصبات جاهلانه از آنها بدگوئی می‌کنید. در جائی بعضی دانشمندان شیعه بخوبی و نیکویی یاد می‌کنند و در جائی هم بدگوئی. معلوم می‌شود که این تعریف‌های پارادوکسیکال ناشی از درک مثبت بعضی و تعصب بعضی دیگر است. کوشش کنید واقع بین باشید.

ظاهراً این دوست عزیز توجه نداشته‌اند که استفاده از کتابی دلیل بر بی اشکال بودن آن نیست. زیرا موافقان او به قسمتهایی که از نظر خودشان صحیح است استناد می‌کنند و مخالفان برای اثبات اشتباهات او به آن کتاب اسناد می‌دهند. در مورد پذیرفتن حقیقت هم باید پرسید کدام حقیقت؟ حقیقتی که شما ادعا می‌کنید یا حقیقت واقعی. بزرگان نیز اگر طرفدار حق باشند محترمند و اگر منحرف شده باشند نباید از انتقاد کوتاهی کرد چه ایرانی چه غیر آن. شما ابتدا «اعرف الحق تعرف اهله» نه اینکه حق را دایر مدار افراد بدانی و بعد حق را بر اساس آنها توصیف کنی و بعد بگویی شیعیان متعصب اند. حسن ختام این مطلب را شعر امام شافعی قرار می‌دهم: اِن کانَ رَفْضاً حُبُّ آلِ مُحَمَّد *** فَلَیَشهَدِ الثَّقَلانُ اِنّی رافِضی

منابع

• مدخل تفسیر کبیر در دانشنامهٔ جهان اسلام.
• فهرست آثار چاپی امام فخر رازی کامران فانی. معارف، فروردین ـ تیر ۱۳۶۵، شماره ۷.
• تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب بهاءالدین خرمشاهی. معارف، فروردین ـ تیر ۱۳۶۵، شماره ۷.
• تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب (تفسیر فخر رازی) پایگاه کتابخانهٔ طهور.