محکم و متشابه

مسئله محکم و متشابه، یکی از مسائل بحث‌برانگیز در علوم قرآنی است. مفاد آیه ۷ سوره آل عمران:

هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ

حاکی از این است که آیات قرآن به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می‌شوند و افراد مغرض یا مریض آیات متشابه را دستاویزی برای ایراد شک و شبهه در قرآن و ایجاد فتنه بین مسلمانان قرار می‌دهند.

قرآن دو دسته منظور دارد: یک ظاهر (منظوری که واضح است) و دیگری بطون (منظور یا منظورهایی که واضح نیستند)

تعاریف

آیه محکم

در افاده معنا هیچ ابهام و ایهامی نداشته باشد و به روشنی تمام بر مقصود خویش دلالت نماید.

آیه متشابه

احتمال چندین معنا در آن وجود دارد؛ به همین جهت در آن شک و شبهه ایجاد می‌گردد و همان گونه که امکان تاویل صحیح آن وجود دارد، احتمال تاویل فاسد نیز در آن می‌رود.

در کلام خدا

بطون قرآن شدیداً گسترده و ناشناخته‌اند. قرآن دو دسته آیات دارد: محکمات یعنی آیاتی که تنها یک معنی مشخص و روشن دارند و دیگری متشابهات یعنی آیاتی که بیش از یک معنی دارند و برخی از آن معانی قابل سوء استفاده توسط کج اندیشان می‌باشد. در مورد آیات متشابه قرآن می‌گوید: وَ ما یَعلَمُ تأویلَهُ الّا الله یعنی: از تاویل یا بطن (معانی پنهان) آیات متشابه تنها خداوند آگاه است. (و نیز کسانی مانند پیامبر و امامان با تعلیم خداوند.

در کلام معصوم

• در کلام پیامبر اسلام: «لا تُحصی عَجائبُه و لا تُبلی غرائبه» یعنی شگفتی‌های قرآن هرگز تمام نمی‌شود و نوآوری‌های آن به کهنگی نمی‌گراید
• در حدیث: «قرآن هفتاد بطن دارد»
• ابن عبّاس: القرآن یُفَسِّرُهُ الزَّمان

در کلام محققین مسلمان

• مکارم شیرازی: قرآن تراوشی از کلام و علم و ذات نامتناهی خداست؛ که نمی‌توان تمام جنبه‌های آن را آشکار کرد.

گفته شده قرآن مفاهیمی دارد که از ظاهر آن قابل فهم نیست. بیان این منظورها را تاویل می‌گویند. تاویل در لغت یعنی «بازگرداندن چیزی به مصداق آن». مصداق یعنی معادل خارجی یا واقعی مفهومی در ذهن یا لغتی در زبان. در اینجا بازگرداندن یعنی آشکار کردن رابطه‌ای که وجود دارد، امّا آشکار نیست. در قرآن آمده که کسی تاویل قرآن را نمی‌داند بجز خدا و رسوخ کنندگان در علم. (یا تنها خداوند و بس)

تعداد آیات متشابه

دربارهٔ تعداد متشابهات در قرآن کریم، میان دانشمندان اختلاف است و این اختلاف ناشی از نسبی بودن مفهوم تشابه می‌باشد. جلال الدین سیوطی تعداد متشابهات قرآن را بالغ بر ۵۰۰ مورد می‌داند. قاضی عبدالجبار تعداد آن‌ها را ۸۷۵ مورد دانسته است. درالتمهید فی علوم القرآن تعداد متشابهات حدود ۲۰۰ مورد شمرده شده‌است

فلسفه وجود آیات متشابه

1. وجود فنون بلاغی نظیر کنایه – مجاز – تشبیه و ایهام در مورد ظرافت و علو مفاهیم
2. حفظ قرآن از دستبرد و نقش عالمان دین در قبال جاهلان
3. مصلحت اقتضا می‌کند که قرآن مشتمل بر متشابهات باشد تا مردم جهت آشنایی با مراد قرآن ناگزیر از تدبر گردند و درست به همین علت از سایر صناعات، نظیر ایجاز و اطناب، اختصار و اسهاب و مانند آن استفاده شده‌است.
4. هم‌چنین طرح متشابهات موجب می‌گردد اهل علم متشابه را به محکم برگردانند و بدین وسیله هم درجات و مراتب علم و عالمان دانسته می‌شود و همدیگر قشرها مردم می‌آموزند که باید برای فهم قرآن به عالمان رجوع کنند.
5. بدین وسیله انسان‌ها مورد آزمایش و اختبار قرار می‌گیرند تا معلوم شود این انسان در آن‌جا که معرفت جزمی و یقینی پیدا نمی‌کند، آیا به غیب ایمان می‌آورد یا نه؛ و بدین وسیله راسخان از زائغان (الذین فی قلوبهم زیغ) بازشناخته شوند.

برخی از آیات محکم قرآن

1. فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره (سوره زلزال)
2. سوره توحید یا اخلاص از جمله آیات محکم است که سایر آیات متشابه با آن سنجیده می‌شوند.

برخی از آیات معروف قرآن

آیه نور-آیه خمس-آیه تطهیر-آیه حجاب-آیه مباهله-آیه اطاعت-آیه ولایت-آیه تبلیغ-آیه انذار-آیه فطرت-آیه اکمال-آیه خیرالبریه-آیه اخوت-آیه تداین-آیه کرسی-آیه و ان یکاد-آیه قتال-آیه مودت-آیه اولی الامر-آیات قتال

جستارهای وابسته

• سوره
• قرآن
• نامهای خدا در قرآن