البرز

برای دیگر کاربردها، البرز (ابهام‌زدایی) را ببینید.

— رشته‌کوه —
البرز
نقشه توپوگرافی رشته کوه البرز
کوه دماوند در زمستان
— موقعیت سیاسی —
کشور	ایران
منطقه	فلات ایران
بخشی از	-
— موقعیت جغرافیایی —
بلندترین نقطه	دماوند
ارتفاع	۵۶۱۰ متر

البرز رشته کوهی در بخش شمالی ایران است. ریشهٔ نام آن در زبان اوستایی هره بره زئیتی و در زبان پهلوی هره بُرز است و ریشه نام البرز در زبان پارسی میانه هَرْبورْزْ می باشد.. این رشته کوه از سوی باختر از تالش جمهوری آذربایجان آغاز می‌شود و در سوی شرق تا درون ترکمنستان و افغانستان دنباله می‌یابد. بخش بزرگی از البرز در راستای کنارهٔ جنوبی دریای خزر کشیده شده‌است. در این بخش، جبههٔ شمالی البرز سرسبز و جبههٔ جنوبی آن خشک است. یک دلیل این دوگانگی وجود رشته کوه البرز است که همچون سدّی طبیعی از گذر رطوبتِ برخاسته از دریای مازندران به سوی جنوب جلوگیری می‌کند و بیشتر این رطوبت در جبههٔ شمالی البرز می‌بارد.

بلندترین کوه البرز و ایران، کوه دماوند (۵۶۱۰ متر) است که در استان مازندران، شهرستان آمل، شهر رینه قرار دارد. دامنه‌ها و دره‌های البرز از تفرجگاه‌های مهم مردم استان‌های تهران، زنجان، کرج، قزوین و سمنان است. از مهم‌ترین رودهای دامنهٔ شمالی البرز سفیدرود و دامنه‌های جنوبی کرج و جاجرود را می‌توان نام برد. قله‌های بسیاری برای کوهنوردی در این رشته کوه وجود دارند که از آن میان می‌توان دماوند، علم‌کوه، خلنو، آزادکوه، شاه‌البرز، سیالان، وروشت، دوبرار، توچال و پهنه‌حصار را نام برد.

ویژگی‌های زمین‌شناسی و جغرافیایی

از دید چینه‌شناسی و زمین‌ساخت (تکتونیک)، رشته کوه البرز به سه بخش خاوری (شرقی)، مرکزی و باختری (غربی) بخش‌بندی می‌شود. البرز باختری از رودخانه آستاراچای تا دره سپیدرود، البرز مرکزی از دره سپیدرود تا دره فیروزکوه و رود تالار، و البرز خاوری از دره فیروزکوه تا گرگان‌رود و مرز خراسان کشیده شده‌است. البرز باختری بخش مهمی از کوه‌های تالش را در برمی‌گیرد. این کوه‌ها از گردنه حیران تا غرب شهرستان هشتپر کمابیش به خط راست به سمت جنوب سپس به سوی جنوب‌شرقی امتداد یافته و در جنوب شهرستان رشت به دره سپیدرود می‌پیوندد.

واژه‌شناسی

در اوستا «هره برزَیتی» Harā Bərəzaitī پهلوی «هربرز» مرکب از دو جزء: هر، به معنی کوه و برز به معنی بالا و بلند و بزرگ. در ادبیات پارسی «برزکوه» هم به معنی البرز آمده و ترجمهٔ تحت‌اللفظی آن است.

اسطوره‌شناسی

رشته کوه البرز و قلهٔ دماوند و به خصوص قارن کوه در ناحیهٔ شمال سمنان نقش برجسته‌ای در متون تاریخی طبرستان و افسانه‌های ایرانی دارند. در افسانه‌های کهن از رشته کوه البرز تحت عنوان تیراگ نام برده‌اند که در واژه‌نامه کتاب سوشیانس نیز از آن یاد شده‌است.

بر اساس اعتقادات ایرانیان، کوه مقدس البرز، وسط زمین قرار دارد و به آسمان پیوسته‌است و طبق باوری کهن، زایش مهر را از آذرخش دو قطعه سنگ در کوه البرز می‌دانند. پل چینوت هم که بر اساس باور ایرانیان باستان، روح انسانها پس از مرگ، برای رسیدن به بهشت یا دوزخ باید از آن بگذرند هم در البرز قرار داشته‌است. در ایران به لحاظ جغرافیای طبیعی هم کوه یک اصل بوده و اگر کوه نبود، آب و جنگل نبود و فلات ایران اینگونه شکل نمی‌گرفت بنابراین کارکردهای بسیار و دست نیافتنی بودن البرز در گذشته سبب شده بود تا معانی بسیاری برای ایرانیان داشته باشد که این مسئله هم در دوره مهرپرستی، هم دوره زرتشتی و هم دوران اسلام، قابل مشاهده است.

البرز در بندهش

در کتاب بندهش در بخش آفرینش قسمت کوه‌ها آمده است : « نخستین کوهی که فراز رست البرز ایزدی بخت بود. از آن پس، همه کوه‌های دیگر به هیجده سال فرا رستند. البرز تا بسر رسیدن هشتصد سال می‌رست: دویست سال به ستاره پایه، دویست سال تا به ماه پایه، دویست سال تا به خورشیدپایه ، دویست سال تا به بالای آسمان. چنین گوید که دیگر کوه‌ها از البرز فراز رستند به شمار دوهزار و دویست و چهل و چهار کوه است» و در ادامه اسامی آن‌ها را ذکر ‌می‌کند.

در بخش پیدایش رودها در کتاب بندهش از البرز به عنوان نقطه پیدایش رودهای ایران یاد شده که از آن رودهای بسیار جاری شده است و به گوشه گوشه ایران گسترش یافته نام برده می‌شود و بیان می‌شود که رودی به سمت خراسان و رودی به سمت آسورستان و رودی به سمت دجله و رودی از سپاهان(اصفهان) به خوزستان و رودی به سمت دیلمان و رودی به سمت گرگان و رودی به سمت آذربایجان جاری شده است

البرز مرکزی

نقشهٔ البرز مرکزی قله‌ها 1 علم‌کوه 2 آزادکوه 3 دماوند 4 دوبرار 5 دوخواهران 6 قلعه‌گردن 7 گرگ 8 خلنو 9 مهرچال 10 میشینه‌مرگ 11 ناز 12 شاه البرز 13 سیالان 14 توچال 15 وروشت 16 پهنه‌حصار    D پیست دیزین    E امامزاده هاشم    K تونل کندوان    * سد لتیان    ** سد لار    ‎-۲۵–۵۰۰ متر    ‎۵۰۰–۱۵۰۰ متر    ‎۱۵۰۰–۲۵۰۰ متر    ‎۲۵۰۰–۳۵۰۰ متر    ‎۳۵۰۰–۴۵۰۰ متر    ‎۴۵۰۰–۵۶۱۰ متر

رودها 1 الموت 2 چالوس 3 دوهزار 4 هراز 5 جاجرود 6 کرج 7 کجور 8 لار 9 نور 10 سرداب 11 سه‌هزار 12 شاه‌رود

شهرها 1 آمل 2 چالوس 3 کرج

نمایی از جاده هراز و بخشی از رشته کوه البرز در منطقه زیار، بخش لاریجان در شهرستان آمل استان مازندران

نمایی از طبیعت البرز در منطقه الموت

رشته‌کوه البرز؛ در پس‌زمینه قلهٔ دماوند را می‌توان دید؛ عکس از ارتفاع ۴۰۰۰ متری (اثر والتر میتل‌هولتسر در سال ۱۳۰۳)

کوه‌های مرتفع رشته کوه البرز

• دماوند، ۵۶۱۰ متر
• علم کوه، ۴۸۵۰ متر
• خرسان شمالی، ۴۶۸۰ متر
• خرسان جنوبی، ۴۶۵۹ متر
• تخت سلیمان، ۴۶۵۹ متر
• سیاه‌سنگ، ۴۶۰۹ متر
• هفت خوان، ۴۵۳۷ متر
• چالون، ۴۵۱۶ متر
• سیاه گوک جنوبی، ۴۵۰۰ متر
• سیاه گوک شمالی، ۴۴۴۵ متر
• سیاه کمان، ۴۴۷۲ متر
• شانه کوه، ۴۴۶۵ متر
• کالو، ۴۴۱۲ متر
• گردونکوه، ۴۴۰۲ متر
• میان سه چال، ۴۳۴۸ متر
• آزاد کوه، ۴۳۹۸ متر
• خلنو، ۴۳۷۵ متر
• ناظر بزرگ (شکر لقاس)، ۴۳۵۰ متر
• لشگرک، ۴۲۵۶ متر
• پالان گردن، ۴۲۵۰ متر
• سیالان، ۴۲۵۰ متر
• کلون بستک، ۴۲۰۰ متر
• زرین کوه (ماسه چال)، ۴۲۰۰ متر
• شاه البرز، ۴۲۰۰ متر
• خشچال، ۴۱۸۰ متر
• سرکچال، ۴۱۵۰ متر
• وروشت، ۴۱۰۰ متر
• خرسنگ، ۴۱۰۰ متر
• ناز، ۴۱۰۰ متر
• کهار، ۴۰۵۰ متر
• آلانه سر، ۴۰۵۰ متر
• کرما کوه، ۴۰۲۰ متر
• پسند کوه، ۴۰۰۰ متر
• سیاه لیز، ۳۹۷۵ متر
• توچال، ۳۹۶۰ متر
• مهرچال، ۳۹۲۰ متر
• آتشکوه، ۳۸۵۰ متر
• شاه‌نشین، ۳۸۵۰ متر
• زرین کوه، ۳۸۵۰ متر
• سماموس، ۳۶۲۰ متر
• کوه لوارک، ۳۵۶۰ متر
• کلک‌چال، ۳۳۵۰ متر
• کوه لیچه، ۲۸۷۸ متر
• ارفع کوه، ۲۸۵۰ متر
• کوه مزرا، ۲۴۲۰ متر
• کوه سه‌پایه، ۲۲۰۰ متر

کوه مرتفع غرب

• کوه‌های تالش

دیگر کوه‌های مرتفع شرق

• شاهوار ۳۹۴۵متر (بلندترین قله البرز شرقی)
• چالویی (دامغان)۳۸۵۰ متر
• گاوکشان ۳۸۱۳متر
• نیزوا ۳۸۱۰ متر
• کهکشان ۳۸۰۰متر
• کرکسی (دامغان) ۳۷۰۰متر
• قله قدمگاه ۳۶۵۱ متر
• نمازگاه ۳۶۰۵متر
• ناقاره خانه ۳۶۰۵متر
• شاهدارکوه (دامغان)۳۲۵۲متر
• بادله کوه (دامغان)۳۲۲۰متر
• بینالود ۳۲۱۱ متر (واقع در رشته کوه بینالود)

جستارهای وابسته

• البروس
• زاگرس

منابع

{{[پانویس]}}

پیوند به بیرون

• دید ماهواره‌ای از البرز خاوری، البرز باختری