آریانا
 |
 |
{{مورد مناقشه}}
آریانا Ἀρ(ε)ιανή | |
|---|---|
منطقه | |
 موقعیت آریانا در نقشه اراتوستن | |
| مختصات: |
آریانا (Ariana، لاتین شده واژه یونانی ἡ 'Αρειανή؛ تلفظ: آریانِه / Arianē*[۱]) لفظ باستانی افغانستان به گفتهٔ استرابو:[۱] بخشی از افغانستان در آن زمان را شامل می‌شده‌است و نیز بخش‌های کوچکی از شرق ایران و قسمتی از پاکستان امروزی. بعدها، در اثر این دگرگونی‌های سیاسی نویسندگانی مانند الیان از «آریاناهای هندی» به عنوان یک اصطلاح جغرافیایی سخن گفته‌اند. اصطلاح آریانا را اراتوستن به کار برده و بر آن مبنا؛ (اصطلاح جغرافیایی)، به عنوان یک خط مرزی میان رود سند در شرق، دریا در جنوب، خطی از کرمانیا تا دروازه‌های کاسپین در غرب، و رشته‌کوه‌های توروس در شمال را همانگونه که استرابو هم تأکید کرده با همان نام، و به صورت یک ملت، در بر می‌گیرد.[۲] جغرافیدان یونانی اراتوستن (۲۷۶–۱۹۴ قبل از میلاد)، که به عنوان مخترع اولین نقشه جهان بر اساس دانش جغرافیایی موجود در زمان خود شناخته شده‌است، قلمرو بزرگی به نام آریانا را شناسایی می‌کند که او بین میان رودان و هند قرار می‌دهد. وی رودخانه هند را به عنوان مرز خاوری آریانا تعریف کرد در حالی که آن را به نام کوه‌های Tauros به شمال محدود می‌کرد. [i] مرز جنوبی آریانا اراتوستن توسط دریا تشکیل شد در حالی که محدوده غربی آن شامل سرزمینهای بین کارمانیا و دریای خزر بود. [ii] اما جغرافیدان برجسته یونانی استرابو (۶۴ سال قبل از میلاد مسیح - ۲۴ میلادی) و نویسنده رومی" پلینی" (23-78 میلادی) مرزهای آریانا را با وضوح خاصی تعریف کردند. [iii] "استرابو" مرز شرقی خود را به عنوان رودخانه سند و مرز جنوبی آن به عنوان اقیانوس هند از دهانه رودخانه سند به خلیج فارس توصیف می‌کند. حد غربی آریانا از دو طریق مختلف مشخص می‌شود: در یک مورد با خطی که بین دریای خزر به کارمانیا (کرمان) کشیده شده‌است مشخص می‌شود و در صورت دیگر این مرز به عنوان خط جداکننده پارتیا از رسانه و کارمانیا از پارس مشخص شده‌است. که شامل همه یزد و کرمان است، اما فارس را شامل نمی‌شود. [iv] مرز شمالی کوه‌های پاروپامیسوس (هندوکش) است که ادامه توده ای است که مرز شمالی هند را تشکیل می‌دهد. با این حال، استرابو شامل برخی از ایرانیان شرقی، باکتری‌ها و سوگدی‌ها به عنوان بخشی از مردم آریانا که در شمال کوه‌ها زندگی می‌کنند ظاهراً به دلیل وابستگی به زبان آنها است؛ بنابراین گفته می‌شود که آریانا استانهای پارتیا (کشوری بین هرات و کاسپین)، آریا (هرات)، کارمانیا (کرمان)، باکتریا (بلخ)، مارگیانا (مورگاب - مرو)، هیرکانیا (گرگان)، درنگیانا را تشکیل داده‌است. (سیستان)، گدروزیا (مکران)، آراخوزیا (کندهار بزرگ) و کوه پاروپامیسوس (هندو کوش). [v] این شامل قسمت‌های شرقی فلات ایران، کل افغانستان مدرن، شرق و جنوب ایران، تاجیکستان، بخش‌هایی از ازبکستان، ترکمنستان و شمال غربی پاکستان است.
آریانا در منابع یونانی و رومی
برای نخستین بار اِراتوستِن (Eratosthenes)، جغرافیدان اهل یونان باستان در سدهٔ سوم پیش از میلاد، واژهٔ 'ἡ 'Αρειανή' (تلفظ: آریانه) را یک محدودهٔ جغرافیایی تعریف کرد. اراتوستن نخستین نویسندهٔ خارجی است که نام ایران را یاد کرده و ایران را آریانا نامیده‌است. استرابو، جغرافیادان دیگر یونانی سدهٔ اول میلادی، به‌نقل از استرابو حدود آریانه را در مجموعه جغرافیای خود (کتاب ۱۵ فصل ۲ بند ۸) تعریف کرد.[۳]
بعدها پلینی (Pliny)، فیلسوف و نویسندهٔ رومی سدهٔ اول میلادی در «دانشنامهٔ تاریخ طبیعی» (Naturalis Historia) خود، از اصطلاحات 'سرزمین آریانا' (Ariana Regio) و 'آریانا' (Ariana؛ در کتاب ششم، فصل‌های ۲۳[۴] و ۲۵[۵])، و صفت 'آریانوس' (Arianus؛ به‌معنای 'از آریانا' و 'مربوط به آریانا'[۶]؛ در کتاب ششم، فصل‌های ۲۳، ۲۵، و پاراگراف ۹۳) یاد کرده و همچنین در کتاب ششم، فصل‌های ۲۳، ۲۵، و پاراگراف ۱۱۶، باشندگان آریانا را 'آریانی' (Ariani؛ یونانی: Αρειανοί / آرِیانُوی) خوانده.[۶] بنظر می‌رسد وی کشور آریانا را با ساتراپی کوچک هریوه (Aria) اشتباه گرفته باشد.[۷]
بخاطر دست به‌دست شدن کشور آریانا بین پارس‌ها، مقدونی‌ها و گاه هندی‌ها، نویسندگانی دیگری چون آلیان (Claudius Aelianus)، نویسندهٔ رومی سدهٔ دوم میلادی، در مجموعهٔ 'طبیعت جانداران' (De natura animalium) خود (در کتاب ۱۶، فصل ۱۶) اصطلاح 'هندیان باشندهٔ آریانا' (Arianos Indos) را بکار برده‌اند.[۸]
اطلاعات گیتاشناسان قدیم از بیشتر این نواحی محدود بود به آنچه از لشکرکشی‌های اسکندر مقدونی و جنگ‌های پادشاهان یونانی سوریه یا توسط سوداگران به دست آمده بود.[۹]
هرودوت (Herodotus)، تاریخ‌نگار یونانی سدهٔ پنجم پیش از میلاد، بطلمیوس (Ptolemy)، جغرافیادان یونانی سدهٔ دوم میلادی، آریان (Ariann)، تاریخ‌نگار رومی (یونانی‌تبار) سدهٔ دوم میلادی و استفانوس بیزانسی (Stephanus of Byzantium)، جغرافیادان رومی سدهٔ ششم میلادی، هیچ‌کدام از نام 'آریانا' یادی نکرده‌اند.[۷]
حدود آریانا
طبق تعریف اراتوستن، آریانا خط مرزی دربرگیرندهٔ رود سند در شرق، آب‌های آزاد (دریای عمان و اقیانوس هند) در جنوب، سرزمینهای میان کارامانیا و دروازهٔ کاسپی‌ها در غرب و کوه‌های توروس در شمال بوده‌است. حتی استرابو تاریخ‌دان یونانی از این محدودهٔ جغرافیایی به عنوان یک کشور واحد یاد کرده‌است.
این سرزمین گسترده تمامی سرزمینهای شرقی ماد، پارس و قسمت‌های جنوبی رشته‌کوه‌هایی که تا بیابان‌های گدروزی و کرمانیا امتداد دارند دربر می‌گرفته؛ بنابراین استانهای کرمانیا، گدروزی، زرنگ، رخج، هریوا، پارپامیز جزئی از آریانا بودند. استرابو در مجموعهٔ کتاب‌های جغرافیای خود (کتاب ۱۵ فصل ۲ بند ۸)، چند سطر پایین‌تر می‌افزاید: سرزمینهای ماد، پارس، در شمال باختر و سغد را نیز آریانا می‌گویند، زیرا این مردمان نیز تقریباً به همان زبان حرف می‌زنند. (جزئیات بیشتر در استرابو در کتاب پانزدهم، فصل ۲، بند ۸ موجود است.[۱۰]) گفتنی است که آپولودور آرتمیتایی (Apollodorus of Artemita) از باختر که جزئی از آریانا نیز محسوب می‌شده، به عنوان زیور آریانا به‌طور کل یاد کرده‌است.[۱۱]
رودیگر اشمیت (R. Schmitt)، خاورشناس آلمانی، بکار بردن واژهٔ آریانا توسط اراتستن را یک اشتباه می‌پندارد. وی برین باور است که اولاً تمامی باشندگان این سرزمین‌ها از یک قوم نبودند و دوما اینکه واژهٔ آریایی در اصل جنبهٔ قومی و بعدها سیاسی داشته که به‌شکل امپراتوری ایران ظهور کرده و بنابراین آریانا باید قوم‌های دیگر ایرانی نظیر مادها، پارس‌ها و سغدی‌ها را نیز شامل می‌شده‌است. (کمااینکه بگفتهٔ دیودوروس، همان‌جا که زرتشت احکام اهورامزدا را «در بین باشندگان آریانا (Arianoi)» تبلیغ می‌کرده‌است)[۱۲]
ریشه‌شناسی واژه
واژهٔ یونانی آریانه (لاتینی آریانا) برگرفته از واژهٔ ایرانی باستان -آریانا (-Āryana) است (از اوستایی اَیرییانا (-Airiiana) به ویژه در ایرییانم وَئِجو (Airiianəm vaēǰō)، در فرگرد یکم وندیداد نام سرزمین زرتشتیان اولین است که جای دقیق آن نامعلوم است. واژه " ایران " امروز و مدرن با آریانا بسیار متفاوت بوده که از " واژه آریانِم" گرفته شده و دلالت می‌کند که واژه " ایران " درواقع از " ایران قدیم " گرفته شده. یونانی‌های آن زمان نیز به Haroyum/Haraiva (هرات) به عنوان مدرکی بر سند بودن آریا به افغانستان اشاره کرده‌اند که یکی از چندین کلان‌شهرهای این سرزمین بوده. بر اساس نوشته‌های مک کینزی، ایران ویج در اواخر دوران شاهنشاهی ساسانی، به نواحی آذربایجان گفته می‌شده اما در آغاز به مناطقی نزدیک سغد، بلخ، … گفته می‌شده. بر اساس تعریفی که در فرگرد یکم وندیداد از عبارت آریا ویج می‌شود، منظور پناهگاه اولین گویندگان اوستا است.[۱۳]
گر چه بسیاری ایران ویج را خاستگاه ایرانیان باستان می‌دانند اما امیل بنونیست معتقد است واژه " waējah "، مشخصا به معنی "گسترش " (stretch) است. در این حالت عبارت "ایران ویج " معنای " گسترش آریایی " است. اگر این نظر درست باشد، بنابرین " ایران ویج "، مسکن ایرانیانی است که در مرز این رود بزرگ زندگی می‌کرده‌اند و به‌طور مشخص محدوده جغرافیایی مزدیسنان آغازین است وشامل سرزمین همه ایرانیان نمی‌شود.[۱۴]
محل جغرافیایی
دربارهٔ محل ایرانویج اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را سرزمین صرفاً اساطیری دانسته‌اند. در دانشنامه ایرانیکا، در مبحث محدوده جغرافیایی اوستا، چنین گفته شده که تعیین محدوده جغرافیایی بر اساس داده‌های اوستا، غیرممکن است زیرا گر چه متون اوستایی، نکات مفیدی بیان می‌کنند اما مقایسه آنها با کتیبه‌های ایران باستان شواهد دیگری ارائه می‌دهد، از سوی دیگر جغرافیای اوستایی، آمیزه ای از اسطوره و تاریخ است که به اسطوره بیشتر، تمایل دارد.[۱۵]
ایرانشهر به روایت دکتر تورج دریایی: با اینکه در سنگ‌نبشته بیستون، داریوش بزرگ، خویش را از تبار آریا می‌خواند و با اینکه در قرن هفتم میلادی زمانی که خسرو پرویز (خسرو دوم) به مصر لشکر کشیدو عربستان، مصر، آفریقا و شرق دریای مدیترانه، به تصرف ایرانیان در می‌آید، اینحال مفهوم آریانا بیشتر یک گستره فرهنگی است تا جغرافیایی! به همین دلیل است که پادشاه مغول خود را از نسل کیانیان می‌داند و زرتشتیان هنوز در کتاب دادستان دینی که پس از سقوط ساسانیان نوشته شده، مبنای ایرانی بودن را زرتشتی بودن قلمداد می‌کنند ولی ما می‌دانیم که یک پادشاه مغول خود را از نسل کیانیان می‌داند، یا یک مسیحی صد و پنجاه سال پس از سقوط شاهنشاهی ساسانی خود را از ایران می‌خواند. این، یک بار فرهنگی با خود دارد و برای همین است که توان ادامه می‌یابد.[۱۶]
یادداشت‌ها
اِتا (ή) در زبان یونانی باستان با صدای /ɛ: (-ِه)
پانویس
- ↑ The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2008
- ↑ Ri. Schmitt, 'ARIA', Encyclopaedia Iranica, 1986
- ↑ کتاب پانزدهم، از 'جغرافیای استرابو'، تارنمای دانشگاه شیکاگو
- ↑ Perseus Digital Library, Pliny the Elder, The Natural History, CHAP. 23. (20.)—THE INDUS.
- ↑ Perseus Digital Library, Pliny the Elder, The Natural History, CHAP. 25.—THE ARIANI AND THE ADJOINING NATIONS.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ Perseus Digital Library, Ărĭāna , ae, f.,
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ William Smith, Dictionary of Greek and Roman geography, 1870, pp. 210, Aria'na
- ↑ ائلیانوس، کتاب شانزدهم از 'طبیعت جانداران'، تارنمای دانشگاه شیکاگو
- ↑ دانشنامۀ تاریخ معماری ایرانشهر، مدخل‌ها> نام جغرافیایی> 'آریانا'[پیوند مرده]
- ↑ 'جغرافیای استرابو'، کتاب پانزدهم، فصل دوم، تارنمای دانشگاه شیکاگو
- ↑ Strab. 11.11.1, Perseus Digital Library
- ↑ دانشنامهٔ ایرانیکا، سرواژهٔ "ARIA"، نوشتهٔ رودگر اشمیت (R. Schmitt)
- ↑ Encyclopaedia Iranica: ĒRĀN-WĒZ. By D. N. MacKenzie: By late Sasanian times Ērān-wēz was taken to be in Western Iran: according to Great Bundahišn (29.12) it was “in the district (kustag) of Ādarbāygān.” But from Vendidad 1 it is clear that it has to be sought originally in eastern Iran, near the provinces of Sogdiana, Margiana, Bactria, etc., listed immediately after it.
- ↑ «دانشنامه ایرانیکا، تعریف ایران ویج بر اساس فرگرد یکم وندید».
- ↑ «AVESTAN GEOGRAPHY».
- ↑ دکتر تورج دریایی. «مفهوم ایرانشهر به روایت دکتر تورج دریایی». ساسانیان - پژوهشی در تاریخ ایران باستان.
- ↑ مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Eta». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۰.
- ↑ مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Ancient Greek phonology». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۰.
منابع
وِب‌گاه‌ها:
- R. Schmitt (1986). "ARIA". دانشنامه ایرانیکا. Retrieved 22 June 2011.
- استرابو. "'جغرافیای استرابو'، کتاب پانزدهم، فصل ۲". تارنمای دانشگاه شیکاگو. Retrieved 22 June 2011.
- "Ărĭāna , ae, f." کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. Retrieved 22 June 2011.
- پلینی. "'دانشنامهٔ تاریخ طبیعی'، کتاب ششم، فصل ۲۳". کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. Retrieved 22 June 2011.
- پلینی. "'دانشنامهٔ تاریخ طبیعی'، کتاب ششم، فصل ۲۵". کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. Retrieved 22 June 2011.
- کلاودیوس ائلیانوس. «'طبیعت جانداران'، کتاب شانزدهم» (به لاتین). تارنمای دانشگاه شیکاگو. دریافت‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
- وبلیام اسمیت. "ARIA'NA". Dictionary of Greek and Roman geography. Retrieved 22 June 2011.
مطالعهٔ بیشتر
- Horace Hayman Wilson, Charles Masson, Ariana Antiqua: a Descriptive Account of the Antiquities and Coins of Afghanistan، ۱۸۴۱
- Henry Walter Bellew, An inquiry into the ethnography of Afghanistan، ۱۸۹۱
- Tomaschek in Pauly-Wissowa, II/1, cols. 619f. , and 813f.
- G. Gnoli, Postilla ad Ariyō šayana, RSO 41, 1966, pp. ۳۲۹–۳۴.
- P. Calmeyer, AMI 15, 1982, pp. 135ff.