آریانا
آریانا (Ariana، لاتین شده واژه یونانی ἡ 'Αρειανή؛ تلفظ: آریانِه / Arianē*[۱]) به گفتهٔ استرابو مشخص‌کنندهٔ: سراسر سرزمین کنونی افغانستان [۱]، بخش‌های شرقی ایران امروز و مناطقی از شمال و شمال‌شرق هند را شامل می‌شده که امروزه جزو قلمرو پاکستان است[۲]. این مناطق تحت تسلط (possession) پارس‌ها، مقدونی‌ها و در بخش‌هایی بعدها هندی‌ها، بوده‌است. بعدها، در اثر این دگرگونی‌های سیاسی نویسندگانی مانند الیان از «آریاناهای هندی» به عنوان یک اصطلاح جغرافیایی سخن گفته‌اند. اصطلاح آریانا را اراتوستن به کار برده و بر آن مبنا؛ (اصطلاح جغرافیایی)، به عنوان یک خط مرزی میان رود سند در شرق، دریا در جنوب، خطی از کرمانیا تا دروازه‌های کاسپین در غرب، و رشته‌کوه‌های توروس در شمال را همانگونه که استرابو هم تأکید کرده با همان نام، و به صورت یک ملت، در بر می‌گیرد.[۳]
محتویات
آریانا در منابع یونانی و رومی[ویرایش]
برای نخستین بار اِراتوستِن (Eratosthenes)، جغرافیدان اهل یونان باستان در سدهٔ سوم پیش از میلاد، واژهٔ 'ἡ 'Αρειανή' (تلفظ: آریانه) را یک محدوهٔ جغرافیایی تعریف کرد و استرابو، جغرافیادان دیگر یونانی سدهٔ اول میلادی، به‌نقل از استرابو حدود آریانه را در مجموعه جغرافیای خود (کتاب ۱۵ فصل ۲ بند ۸) تعریف کرد.[۴]
بعدها پلینی (Pliny)، فیلسوف و نویسندهٔ رومی سدهٔ اول میلادی در «دانشنامهٔ تاریخ طبیعی» (Naturalis Historia) خود، از اصطلاحات 'سرزمین آریانا' (Ariana Regio) و 'آریانا' (Ariana؛ در کتاب ششم، فصل‌های ۲۳[۵] و ۲۵[۶])، و صفت 'آریانوس' (Arianus؛ به‌معنای 'از آریانا' و 'مربوط به آریانا'[۷]؛ در کتاب ششم، فصل‌های ۲۳، ۲۵، و پاراگراف ۹۳) یاد کرده و همچنین در کتاب ششم، فصل‌های ۲۳، ۲۵، و پاراگراف ۱۱۶، باشندگان آریانا را 'آریانی' (Ariani؛ یونانی: Αρειανοί / آرِیانُوی) خوانده.[۷] بنظر می‌رسد وی کشور آریانا را با ساتراپی کوچک هریوه (Aria) اشتباه گرفته باشد.[۸]
بخاطر دست به‌دست شدن کشور آریانا بین پارس‌ها، مقدونی‌ها و گاه هندی‌ها، نویسندگانی دیگری چون آلیان (Claudius Aelianus)، نویسندهٔ رومی سدهٔ دوم میلادی، در مجموعهٔ 'طبیعت جانداران' (De natura animalium) خود (در کتاب ۱۶، فصل ۱۶) اصطلاح 'هندیان باشندهٔ آریانا' (Arianos Indos) را بکار برده‌اند.[۹]
اطلاعات گیتاشناسان قدیم از بیشتر این نواحی محدود بود به آنچه از لشکرکشی‌های اسکندر مقدونی و جنگ‌های پادشاهان یونانی سوریه یا توسط سوداگران به دست آمده بود.[۱۰]
هرودوت (Herodotus)، تاریخ‌نگار یونانی سدهٔ پنجم پیش از میلاد، بطلمیوس (Ptolemy)، جغرافیادان یونانی سدهٔ دوم میلادی، آریان (Ariann)، تاریخ‌نگار رومی (یونانی‌تبار) سدهٔ دوم میلادی و استفانوس بیزانسی (Stephanus of Byzantium)، جغرافیادان رومی سدهٔ ششم میلادی، هیچ‌کدام از نام 'آریانا' یادی نکرده‌اند.[۸]
حدود آریانا[ویرایش]
طبق تعریف اراتوستن، آریانا خط مرزی دربرگیرندهٔ رود سند در شرق، آب‌های آزاد (دریای عمان و اقیانوس هند) در جنوب، سرزمین‌های میان کارامانیا و دروازهٔ کاسپی‌ها در غرب و کوه‌های توروس در شمال بوده‌است. حتی استرابو تاریخ‌دان یونانی از این محدوهٔ جغرافیایی به عنوان یک کشور واحد یاد کرده‌است.
این سرزمین گسترده تمامی سرزمین‌های شرقی ماد، پارس و قسمت‌های جنوبی رشته‌کوه‌هایی که تا بیابان‌های گدروزی و کرمانیا امتداد دارند دربر می‌گرفته؛ بنابراین استان‌های کرمانیا، گدروزی، زرنگ، رخج، هریوا، پارپامیز جزئی از آریانا بودند. استرابو در مجموعهٔ کتاب‌های جغرافیای خود (کتاب ۱۵ فصل ۲ بند ۸)، چند سطر پایین‌تر می‌افزاید: قسمتی از ماد، پارس، در شمال باختر و سغد را نیز آریانا می‌گویند، زیرا این مردمان نیز تقریباً به همان زبان حرف می‌زنند. (جزئیات بیشتر در استرابو در کتاپ پانزدهم، فصل ۲، بند ۸ موجود است.[۱۱]) گفتنی است که آپولودور آرتمیتایی (Apollodorus of Artemita) از باختر که جزئی از آریانا نیز محسوب می‌شده، به عنوان زیور آریانا به‌طور کل یاد کرده‌است.[۱۲]
رودیگر اشمیت (R. Schmitt)، خاورشناس آلمانی، بکار بردن واژهٔ آریانا توسط اراتستن را یک اشتباه می‌پندارد. وی برین باور است که اولاً تمامی باشندگان این سرزمین‌ها از یک قوم نبودند و دوما اینکه واژهٔ آریایی در اصل جنبهٔ قومی و بعدها سیاسی داشته که بشکل امپراتوری ایران ظهور کرده و بنابراین آریانا باید قوم‌های دیگر ایرانی نظیر مادها، پارس‌ها و سغدی‌ها را نیز شامل می‌شده‌است. (کمااینکه بگفتهٔ دیودوروس، همان‌جا که زرتشت احکام اهورامزدا را «در بین باشندگان آریانا (Arianoi)» تبلیغ می‌کرده‌است)[۱۳]
ریشه‌شناسی واژه[ویرایش]
واژهٔ یونانی آریانه (لاتینی آریانا) برگرفته از واژهٔ ایرانی باستان -آریانا (Āryana-) است (از اوستایی -اَیرییانا (Airiiana-) به ویژه در ایرییانم وَئِجو (Airiianəm vaēǰō)، نام سرزمین مادری ایرانیان که جای دقیق آن نامعلوم است و نظر به فَرگرد یکم وَندیداد از اوستا گمان می‌رود در مجاورت سرزمین‌های باستانی سُغد، مرو، هرات و … بوده که بلافاصله بعد از آن آمده‌اند.[۱۴]
یادداشت‌ها[ویرایش]
اِتا (ή) در زبان یونانی باستان با صدای /ɛ: (-ِه)
پانویس[ویرایش]
- ↑ The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2008
- ↑ Sagar, Krishna Chandra (1 January 1992). Foreign Influence on Ancient India. Northern Book Centre. p. 91. ISBN 9788172110284. "According to Strabo (c. 54 B.C., A.D. 24), who refers to the authority of Apollodorus of Artemia, the Greeks of Bactria became masters of Ariana, a vague term roughly indicating the eastern districts of the Persian empire, and of India."
- ↑ Ri. Schmitt, 'ARIA', Encyclopaedia Iranica, 1986
- ↑ کتاب پانزدهم، از 'جغرافیای استرابو'، تارنمای دانشگاه شیکاگو
- ↑ Perseus Digital Library, Pliny the Elder, The Natural History, CHAP. 23. (20.)—THE INDUS.
- ↑ Perseus Digital Library, Pliny the Elder, The Natural History, CHAP. 25.—THE ARIANI AND THE ADJOINING NATIONS.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ Perseus Digital Library, Ărĭāna , ae, f.,
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ William Smith, Dictionary of Greek and Roman geography, 1870, pp. 210, Aria'na
- ↑ ائلیانوس، کتاب شانزدهم از 'طبیعت جانداران'، تارنمای دانشگاه شیکاگو
- ↑ دانشنامۀ تاریخ معماری ایرانشهر، مدخل‌ها> نام جغرافیایی> 'آریانا'
- ↑ 'جغرافیای استرابو'، کتاب پانزدهم، فصل دوم، تارنمای دانشگاه شیکاگو
- ↑ Strab. 11.11.1, Perseus Digital Library
- ↑ دانشنامهٔ ایرانیکا، سرواژهٔ "ARIA"، نوشتهٔ رودگر اشمیت (R. Schmitt)
- ↑ Encyclopaedia Iranica: ĒRĀN-WĒZ. By D. N. MacKenzie: By late Sasanian times Ērān-wēz was taken to be in Western Iran: according to Great Bundahišn (29.12) it was “in the district (kustag) of Ādarbāygān.” But from Vendidad 1 it is clear that it has to be sought originally in eastern Iran, near the provinces of Sogdiana, Margiana, Bactria, etc., listed immediately after it.
- ↑ مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Eta». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۰.
- ↑ مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Ancient Greek phonology». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۰.
منابع[ویرایش]
وِب‌گاه‌ها:
- R. Schmitt. «ARIA» (انگلیسی). دانشنامه ایرانیکا، ۱۹۸۶. بازبینی‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
- استرابو. «'جغرافیای استرابو'، کتاب پانزدهم، فصل ۲» (انگلیسی). تارنمای دانشگاه شیکاگو. بازبینی‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
- «Ărĭāna , ae, f.» (انگلیسی). کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. بازبینی‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
- پلینی. «'دانشنامهٔ تاریخ طبیعی'، کتاب ششم، فصل ۲۳» (انگلیسی). کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. بازبینی‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
- پلینی. «'دانشنامهٔ تاریخ طبیعی'، کتاب ششم، فصل ۲۵» (انگلیسی). کتابخانه دیجیتالی پرسیوس. بازبینی‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
- کلاودیوس ائلیانوس. «'طبیعت جانداران'، کتاب شانزدهم» (لاتین). تارنمای دانشگاه شیکاگو. بازبینی‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
- وبلیام اسمیت. «ARIA'NA» (انگلیسی). Dictionary of Greek and Roman geography. بازبینی‌شده در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱.
مطالعهٔ بیشتر[ویرایش]
- Horace Hayman Wilson, Charles Masson, Ariana Antiqua: a Descriptive Account of the Antiquities and Coins of Afghanistan، ۱۸۴۱
- Henry Walter Bellew, An inquiry into the ethnography of Afghanistan، ۱۸۹۱
- Tomaschek in Pauly-Wissowa, II/1, cols. 619f. , and 813f.
- G. Gnoli, Postilla ad Ariyō šayana, RSO 41, 1966, pp. ۳۲۹–۳۴.
- P. Calmeyer, AMI 15, 1982, pp. 135ff.
