مکران

مُکْران مَکُّران
منطقه
در جهت عقربه‌های ساعت از بالا = ۱-ساحل درک، زرآباد (کنارک) ۲-ساحل کوند ملیر، پارک ملی هنگول ۳-ساحل دران، جیونی ۴-بزرگراه ساحلی مکران ۵-جزیره آستولا ۶-تندیس شاهزاده امید، پارک ملی هنگول
جمعیت‌شناسی
• نام اهلیت	بلوچ
• زبان	زبان بلوچی اقلیت: زبان جدگالی، زبان بشاگردی
بزرگ‌ترین شهرها	تربت پنجگور سراوان قصرقند ایرانشهر لس بیله گوادر فنوج چابهار کنارک جاسک میناب

مَکْران یا مُکْران یا مِکْران (به بلوچی: مَکُّران، به انگلیسی: Makoran) به مناطق جنوبی بلوچستان که در امتداد ساحل بلوچستان به طول ۶۰۰ مایل (حدودا ۱۰۰۰ کیلومتر) از راس الکوه در غرب جاسک و حد میناب در ایران تا شرق لس بیله و نزدیکی بندر کراچی در پاکستان گسترده است. مکران توسط مرز های سیاسی مدرن ایران و پاکستان به دو نیم تبدیل شده است.

ایالت مَکُران یا مکران یا زمین مکران نام جغرافیایی است که پس از اسلام بر ناحیه ای از کرمان تا رود سند گفته‌اند. حافظ ابرو در کتاب جغرافیا جلد ۳ می‌نویسد حد شرقی کرمان، زمین مکران است. بیابانی که بین کرمان و بحر است این بیابان میان کرمان و سجستان (سیستان امروزی) و خراسان واقع شده و جنوبی کرمان بحر مکران است. در بعضی منابع اروپایی سده‌های ۱۶ تا ۱۸ از ایالت مکران نام برده شده است. در دوره‌های مختلف تاریخی این منطقه خودمُختار و تحت اداره خان‌های محلی بوده که خود را رعایای دولت ایران می‌نامیدند. امپراتوری بریتانیا در سده هیجده این منطقه را جزو هند و مستعمره بریتانیا نمود. امروزه در هند و در پاکستان شهرهایی بنام مکران وجود دارد. مکران در دوره‌های مختلف تاریخی بخشی از قلمرو ایران بوده است. سفرنامه مارکو پولو نیز مکران را شرح داده است. در بعضی اسناد و نقشه‌های تاریخی اروپایی و بعضی نوشته‌های عربی دریای عرب امروزی نیز بحر مکوران بیان شده است.

کوه‌های خشک و بایر کرانه‌های مکران از دید جغرافیای طبیعی دنباله کویر است، که تا آنجا گسترش یافته. گویا در سده‌های میانه این سرزمین از آنچه اکنون دیده می‌شود، حاصلخیزتر بوده ولی هیچگاه از دید دارایی دارای اهمیت نبوده است. جغرافی‌نویسان پیشین اسامی بسیاری از شهرهای مکران را در کتاب‌های خود ثبت نموده‌اند ولی هیچ‌کدام به‌طور گسترده از آن شهرها یاد نکرده‌اند. مهم‌ترین درآمد مکران از نیشکر و یک گونه شکر موسوم به پانیذ بوده است که از آنجا به سرزمین‌های مجاور صادر می‌گردیده.

نام‌شناسی

مکُّران: مک + ران. مک، مچ، مغ، در زبان بلوچی به معنی نخل است. مکران یعنی سرزمین دارای نخل. نخلستان. این نام از جغرافیای طبیعی منطقه گرفته شده است.

در ادوار باستان در مکران از قوم بلوچ در کتب فارسی و عربی ذکر شده که اعراب آن را «بلوص» گزارش کرده‌اند به همین علت مکران را بلوچستان نام گذاشته‌اند.

مقدسی جغرافی دان قرن۴هجری قمری، مکران غربی و شرقی را سرزمینی واحدی وصف می کند که‌ زبان‌ سکنه آن‌ «بلوصی‌»(معرب بلوچی) و مرکز آن‌ «بَنَّجْبور» بود. بنجبور شاید معرب شهر پنجگور در مکران‌ پاکستان‌ کنونی‌ باشد که به نقل از مقدسی مردم بلوصی آن به کار نخل و دامداری مشغول بودند.

مکران در دوران اسلامی رایج شده ولی بیشتر پژوهشگران این نام را مرتبط با نام‌های دوران پیش از اسلام ساتراپ هخامنشی مکا(گدروزیا) و تمدن مگان می‌دانند. بی تردید ساتراپ هخامنشی مکا با سرزمین مگان یا ماکان که در متون سومری و بابلی برای اشاره به مناطق تجاری با بین النهرین ذکر شده منطق است. بنابراین مکا در کتیبه های پارسی باستان همان مگان است و مکران به دلایل همچون شواهد اسمی و شواهد شباهت مناطق باستانی عمان و امارات متحده عربی، گونه ای از مگان پیشنهاد شده است. هردوت تاریخ نگار یونانیانی ساتراپ هخامنشی مکا را گدروزیا نام می برد و اسکندر طی لشکرکشی خود، هنگام تصمیم بازگشت به غرب از دهانه دره سند مجبور شد از گدروزیا عبور کند. محققان معتقد هستند گدروزیا نامی یونانی بوده که توسط یونانی ها به ساتراپ مکا یا بلوچستان کنونی اطلاق شده است.

همان نویسندگان سده‌های سیزده تا پانزده میلادی غالباً، واژه کیج (گچ) و مکران را استعمال می‌کردند و مارکوپولو نیز این منطقه را در سفرنامه خود کیس مکوران و عرب‌ها (تیز مکران) نامیده است بنظر می‌رسد تیز تغییر یافته گیچ باشد.

هم‌اکنون بخش جنوبی بلوچستان در قسمت واقع در خاک پاکستان تحت عنوان «کیچ مکران» و قسمت واقع در خاک ایران صرفاً «مکران» شناخته می‌شود.

کتاب خلیج فارس منتشر شده توسط دولت بریتانیا و وزارت خارجه انگلیس، بخش ایرانی مکران را مکران پارس نامیده است. کتاب خلیج فارس که ۱۹۱۷ توسط دولت بریتانیا منتشر شده است مناطق و آبادی‌ها و شهرهای «مکران پارس» را از بندر عباس تا گوادور نام برده است. مکران فارس نامی است که در کتب عربی در دوره تسلط پارسیان بر ممالک مکران بکار رفته است و بنظر می‌رسد انگلیسی‌ها واژه مکران پارس را از منابع عربی گرفته‌اند. [۲]

تاریخچه

مدل کشتی‌های مگان که هر یک قادر به حمل ۲۰ تن محموله بوده

موقعیت مکران در نقشه ایران در عصر خلفای عباسی برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی

قبایل بلوچ و مسیرهای آن منطقه، در زمان اسکندر

موقعیت مکانی مکا در نقشه ایران در عهد امپراتوری هخامنشی

برخی مورخان مکران را با تمدن magan (مَگان یا ماکان) یکسان می‌پندارند. مگان نام تمدنی کهن است که در حدود قبل۲۵۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد وجود داشته است که تاریخ پیدایش آن هم دوره سومری‌ها و اَکَدی‌ها تخمین زده می‌شود. و گستره آن بر بخش‌های جنوب بلوچستان و بخش‌هایی از عمان و امارات متحده عربی می‌رسید. در متون سومری و اَکَدی به مگان یا ماکان اشاره مستقیم شده چنانچه نارام سین پادشاه بزرگ اَکَدی لقب اکدی سامی «ملک» را به فرمانروای مغلوب مگان داد. مگان به خاطر کشتی‌سازی و قابلیت‌های دریایی‌اش شهرت داشت: یک کشتی مگان قادر به حمل حدود ۲۰ تن بار بود که هر کدام را به یک کشتی مهیب تبدیل می‌کرد. در متون یافت شده مربوط به سومریان هم از مگان به عنوان یکی از شرکای تجاری مهم سومریان یاد شده است که مس و دیوریت مورد نیاز بین‌النهرین از آنجا تأمین می‌شده است.

این پژوهش‌ها باعث شد که هانسمن ریشه نام مکران را از واژه قدیمی و اشاره شده ماکان یا مگان در متون سومری و اَکَدی بداند که بدون تردید ماکان در کتیبه‌های سومری و اَکَدی با ماکا یا مکا در کتیبه‌های هخامنشی یکسان است. واراهامیهیرا در دانشنامه مشهور خود بریهات-سامیتا از مردمان غرب شبه قاره هند تحت عنوان Makara نام برده است.

آریان گزنفون مورخ یونانی از اصطلاح Icthyophagy (یونانی باستان: Ἰχθυοφάγοι) برای ساکنان مناطق شمال بحر مکران کنونی استفاده کرده است. Icthyophagy اصطلاحی عمومی به معنی «ماهی خواران» است که توسط جغرافی دانان یونانی عهد باستان برای جوامع ساکن در کنار دریاها گفته می‌شد. حال آنکه در مکران، صرفاً نواحی ساحلی با دریا مرتبط هستند و بخش اعظم این منطقه بیابانی و کویری و کیلومترها دور از دریاست. سرزمین مکران به لحاظ موقعیت مکانی با ساتراپی مکا یکی از ساتراپی‌های ایران در دوران هخامنشیان تطابق دارد.

از مکا در کتیبه‌های به جامانده از دوران هخامنشیان در بیستون و تخت جمشید به عنوان ساتراپی چهاردهم ایران در عهد داریوش یاد شده است. ابوریحان بیرونی در کتاب خود تحقیق ماللهند بیان می‌کند که خط ساحلی شبه قاره هند از تیز، پایتخت مکران، آغاز می‌شود.

یاقوت حموی (۵۷۴–۶۲۶ ه‍.ق) جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس مشهور در کتاب معجم البلدان در باب حرف میم در مورد دلیل نامگذاری مکران به این نام چنین می‌نویسد: «همانگونه که ذکر شد، سیره نویسان می‌گویند که: مکران به نام مکران بن فارک بن سام بن نوح علیه السلام نامگذاری شده است زیرا او به این منطقه آمده و در آنجا سکنی گزیده است»

جغرافیا

گستره گدروزیا یا ماکا (بعد تر مکران) که از لحاظ مرزبندی مدرن امروزی، تقریباً با بلوچستان امروزی منطبق است با این تفاوت که گدروزیا نام یونانی که یونانی‌ها به بلوچستان دادند شامل شمال عمان، امارات، قطر هم می‌شد.

«ماکا» یا «مگان» یا «ماکان» (بعد تر به مکران تبدیل شده) که یونانی‌ها آن را «گدروزیا» نامیدند با گذر تاریخ رفته رفته کوچک‌تر و به سمت جنوب بلوچستان محدود می‌شده؛ چنانچه در اواخر ساسانیان و اوایل عصر اسلامی سرزمین گدروسیا شامل پنج ایالت پارادان، توران، مکران و سیستان، مازون بود. با اینکه پارادان از صفحه تاریخ محو شد و توران جای خود را به منطقه کلات داده اما باز هم گستره مکران کاهش یافته و محدود به جنوب بلوچستان شده است.

مکران امروزه به جنوب بلوچستان و خط ساحلی دریای مکران که میان دو کشور ایران و پاکستان تقسیم شده اطلاق می‌شود که از غرب با استان کرمان (رودبار زمین) و گیاوان زمین در استان هرمزگان، از شمال با منطقه سرحد بلوچستان در استان سیستان و بلوچستان، از شرق با مکران پاکستان در ایالت بلوچستان پاکستان و از جنوب به دریای مکران منتهی می‌شود.

مکران ایران

مکران ایران (جنوب بلوچستان ایران) تقریباً بیشتر شهرستان‌های بلوچستانِ ایران، در استان سیستان و بلوچستان از جمله ایرانشهر، سراوان، سرباز، فنوج، نیکشهر، کنارک، زرآباد و چابهار را در بر می‌گیرد و از شمال با منطقه سرحد بلوچستان (شمال بلوچستان) که شامل خاش، زاهدان، میرجاوه، تفتان همسایه است.

مکران ایران به همراه سرحد بلوچستان دو منطقه بلوچستان ایران، در استان سیستان و بلوچستان را تشکیل می‌دهند.

مکران پاکستان

مکران پاکستان که شامل نواحی:کیچ، پنجگور، گوادر می‌شود از شمال با نواحی خاران و واشک، از شرق با نواحی لسبیله و آواران همسایه است. منطقه مکران پاکستان از قرن ۱۸ تا قبل از انحلال سال ۱۹۵۵ تحت کنترل و حاکمیت خان نشین مکران، خاندان گیچکی بلوچ بود و بعد از سلطه انگلستان بر بلوچستان مکران پاکستان به عنوان ایالت شاهزاده نشین مکران یک ایالت فرعی از هند بریتانیا شد و تا سال ۱۹۵۵ بر مکران شرقی کنترل داشت.

جاذبه‌های گردشگری

مستند مکران در سال ۱۴۰۰ توسط یاسین قاسمی ساخته شد. در خلاصه داستان این فیلم آمده است: «مستند مکران تصاویری از نقاط دیدنی و جاذبه‌های زیبای بلوچستان و شهر چابهار را به نمایش می‌گذارد. نقاطی که در دنیا کم‌نظیر هستند. تپه گل افشان با خاصیت درمانی، کوه‌های مینیاتوری با قدمت ۵ میلیون سال، جنگل حرا، سواحل و اسکله‌های زیبا، تلاقی صحرا و دریا در روستایی شگفت‌انگیز و اما پیرمرد روستایی که سالیان سال با هزینه شخصی خودش از تمساح‌ها مراقبت می‌کند تا نسلشان منقرض نشود.»

دشتیاری، بندر ماهیگیری بریس

مردم‌شناسی

ساکنان بومی سرزمین مکران قوم بزرگ بلوچ هستند. بندر باستانی هخامنشی تیس در این ناحیه قرار داشته است.

توسعه مکران

دولت چهاردهم در جمهوری اسلامی ایران، توسعه منطقه مکران را از اهداف اصلی توسعه ای خود اعلام کرده است (از طریق توسعه های جدید در زیرساختهای بندری، شهری، ریلی، جاده ای، ترانزیتی، اقتصادی، اجتماعی و رشد بیشتر در شاخص های توسعه انسانی در منطقه).

نگارخانه

• 
  ساحل دریای مکران چابهار
• 
  نمایی از شهر میناب و بستر رودخانه میناب
• 
  دماغه جاسک
• 
  کنارک، زرآباد، ساحل درک
• 
  جزیره مینو

جستارهای وابسته

• بندر چابهار
• گوادر
• کنارک

منابع

• ایالت ساحلی مکران * بلوچستان و تمدن دیرینه آن - تألیف: ایرج افشار - ناشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی - چاپ اول، بهار ۱۳۷۱ - صفحات ۲۶ و ۲۷
• تاریخ تمدن، ویل دورانت، مترجمان: حسین کامیاب، محمد امین علیزاده، لیلا زارع، نشر بهنود، چاپ پنجم، ص ۱۵۷
• اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان
• جغرافیای مکران. مرکز مطالعات خلیج فارس [۳]
• اهمیت مسیرهای مواصلاتی ایران برای شبه قاره هند و اوراسیا [۴]