زبان فارسی میانه

زبان فارسی میانه
پارسیگ
خط پهلوی (بالا)، خط امروزی (پایین)
منطقه	ایران به‌ویژه منطقه غرب ایران روزگار ساسانی
منقرض‌شده	کمابیش از سدهٔ سوم پیش از میلاد تا سدهٔ نهم میلادی (سدهٔ سوم هجری قمری) کاربرد داشته‌است. سپس به جای زبان دینی نزد موبدان تا سده ششم هجری قمری به کار می‌رفته‌است.
تبار	هندو-اروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی ایرانی میانهٔ جنوب غربی زبان فارسی میانه
سامانه نوشتاری	پهلوی کتابی، پارسی میانهٔ کتیبه‌ای، پارسی میانهٔ مانوی، پهلوی زبور
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	pal (see text left)
ایزو ۳–۶۳۹	pal
زبان‌شناسی	58-AAC-ca

یک سند اداری به خط و زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی)، متعلق به سال ۶۸۹ میلادی، کشف شده در مرکز ایران، و محفوظ در کتابخانه برکلی کالیفرنیا، آمریکا.

زبان پارسیگ (𐭯𐭠𐭫𐭮𐭩𐭪)، شناخته شده به پهلوی ساسانی یا پهلوی جنوبی در ادبیات فارسی نو، و نامور به فارسی میانه در نوشته‌های دانشگاهی، یکی از زبان‌های ایرانی میانه است که در دوران ساسانی، نخست در جنوب غرب فلات ایران و سپس در جایگاه زبان میانجی در سراسر شاهنشاهی ساسانی، بدان سخن گفته می‌شد. پارسیگ به شاخهٔ زبان‌های ایرانی جنوب غربی تعلق دارد و از زبان پارسی باستان ریشه گرفته‌است و خود نیای زبان فارسی و برخی دیگر از از جمله زبان اچومی (لارستانی)، زبان کهمره‌ای و زبان لری است. فارسی میانه یکی از زبان‌های ایرانی است که بنا به تعریف از اوایل دوران اشکانی، نخست در جنوب غربی ایران و سپس در زمان ساسانیان به عنوان زبان رسمی همهٔ شاهنشاهی ایران تا صدر اسلام رواج داشته‌است. خاستگاه این زبان که فرزند پارسی باستان به‌شمار می‌آید، پارس بود. در دوران اشکانیان فارسی میانه زبانی محلی بود و از پهلوی اشکانی تأثیراتی پذیرفت، تا این که در زمان ساسانیان زبان رسمی شاهنشاهی شد. سنگ‌نبشته‌ها و اسناد ساسانیان و بسیاری از کتاب‌ها به این زبان نوشته می‌شد. با برافتادن ساسانیان و تا چند سده پس از ورود اسلام همچنان تولید اثر به این زبان ادامه داشت. گرچه در عمل زبانی نیمه‌مُرده به‌شمار می‌آمد.

ارگتیو در زبان فارسی‌باستان که زبانی است کاملا صرفی به صورت کم‌رنگ نمود داشته است، اما در زبان فارسی‌میانه که دنباله فارسی باستان است و در آن حالت‌های هشت‌گانه صرفی از بین رفته، دارای نقشی برجسته و بسیار آشکار است.این ویژگی یک حالت دستوری است که ویژه فاعل فعل متعدی است و معمولا ویژه زبان‌هایی است که قدیمی‌ترند و کمتر دستخوش تحولات و دگرگونی‌های زبانی بوده‌اند؛ یا به اصطلاح محافظه‌کارترند و بیشتر به حالات باستانی خود گرایش دارند. ارگتیو در پارسی میانه:

u-m guft:گفتم

u-t guft:گفتی

u-š guft:گفت

u-mān guft:گفتیم

u-tān guft:گفتید

u-šān guft:گفتند

man dīd:دیدم

tô dīd:دیدی

ôy/awē dīd:دید

amā dīd:دیدیم

ašmā dīd:دیدید

ôyšāņ/awešān dīd:دیدند

زبان های بازمانده این زبان به سه دسته تقسیم می شوند:۱)زبان های ارگتیو(نزدیک ترین زبان ها به پارسی میانه و دست نخورده ترین زبانها،زبان های ارگتیو اند؛مانند زبان های لارستانی،کهمره‌ای،بهبهانی،اردکانی،دوانی و...).۲)زبان های غیر ارگتیو(این دسته شامل زبان هایی می شود که حالت کهن ارگتیو را از دست داده اند؛مانند زبان لری).۳)زبان فارسی‌نو و فارسی کلاسیک.

این زبان یا یکی از گویشها یا زبان‌های بسیار نزدیک به آن، پس از دگرگونی و آمیختگی با لهجه‌ها، گویش‌ها و زبان‌های خویشاوند دور و نزدیک و همچنین وارد شدن وام‌واژه‌ها، فارسی نو را به وجود آورده‌است و شباهت‌های فراوان از نظر واژگانی و از نظر دستوری میان این دو زبان از همین جهت است. در واقع تحولی که از پارسی باستان تا فارسی میانه اتفاق افتاده‌است بسیار بزرگ‌تر از تحولی است که از فارسی میانه تا پارسی نو رخ داده‌است. همچنین به احتمال زیاد، ریشهٔ شماری از زبان‌های ایرانی جنوب باختری دیگر، نظیر گویش‌های مختلف زبان لری و زبان لارستانی مانند زبان فارسی به فارسی میانه و از طریق فارسی میانه به پارسی باستان برمی‌گردد.

در دورهٔ ساسانیان، ایرانیان در محاوره، به فارسی میانه گفتگو می‌کردند و در هر شهر و ولایت از لهجه‌ها و گویش‌های مختلف محلی و منطقه‌ای خود استفاده می‌نمودند. این لهجه‌ها و گویش‌ها، تفاوت‌های زیادی با یکدیگر داشتند که حتی باعث می‌شد که مردم نقاط دورتر در فهمیدن سخن یکدیگر دچار مشکل شوند. علت اصلی آن هم این بود که نظام استاندارد یا «معیار» زبان کتبی فارسی میانه منسجم نبود و توان خواندن و نوشتن آن هم محدود به قشر بسیار کوچکی از مردم بود که اصولاً عبارت از دو قشر بودند: دبیران و دهقانان برای نوشتن متون و نامه‌های رسمی، اداری و تجاری و روحانیون جهت ثبت متون دینی.

این زبان از دیدگاه دستوری و واژگانی با گویش‌های محلی نواحی پارس نزدیکی بسیاری دارد. زبان پهلوی خود گویش‌ها و لهجه‌های متعددی داشته‌است، اما منابعی که امروزه به آن به عنوان نمونه‌هایی مکتوب از این زبان استناد می‌شود بر بنیاد لهجهٔ اصطخری است که خاستگاه خاندان ساسانی بوده‌است.

نام زبان

در نوشته‌های فارسی میانه، نام این زبان پارسیگ (Pārsīg) است که به معنای «زبان منسوب به پارس» است.

این زبان رفته‌رفته و به‌طور طبیعی دگرگونی‌هایی به خود دید و در نتیجهٔ این دگرگونی‌ها بعدها تبدیل به زبانی شد که پارسی یا فارسی یا پارسی دری نام داشت. تبدیل شدن خود واژهٔ پارسیگ به پارسی هم از جملهٔ همین دگرگونی‌های طبیعی زبان یادشده بوده‌است؛ یعنی در این فرایندِ دگرگونی -گ-های پایان واژه می‌افتاده‌اند. بنابراین، در دوره‌های آغازین پس از اسلام، هم زبان فارسی میانه و هم زبان فارسی نو نزد گویشورانشان یک نام داشتند، یعنی پارسیـ (ـگ) یا فارسی (برای نمونه در نوشته‌های نریوسنگ، در شاهنامه و همین‌طور در نوشته‌های عرب‌ها و ایرانیان عربی‌نویس شاهد چنین کاربردی هستیم). از این رو، مردمانی که اکنون به زبان فارسی سخن می‌گفتند به دلیلی به فارسی میانه یا همان پارسیگ باید نام دیگری می‌دادند تا این دو از هم بازشناخته شوند. زبان فارسی میانه را در متن‌های کهن فارسی نو پهلوی و در متن‌های کهن عربی فهلوی نامیده‌اند. قدیم‌ترین مأخذی که در آن زبان فارسی میانه پهلوی نامیده شده روایت جاحظ (متوفّی به سال ۲۵۵ هـ ق) است. بنابراین، پهلوی نامیدن زبان فارسی میانه دست‌کم از سدهٔ سوم هجری رایج بوده‌است. دلیل به کار رفتن اصطلاح پهلوی برای نامیدن صورت کهن زبان پارسی آن بود که در سده‌های آغازین پس از اسلام واژهٔ پهلوی دربردارندهٔ این معنی‌ها نیز شده بوده: «ایرانی (در معنای کلی واژه)» و «قدیمی (البته نه هر قدیمی، بلکه راه و رسم ایرانی قدیمی، که در شاهنامه بیشتر به این معنی برمی‌خوریم)» حتّی این واژه هاله‌ای از معناهای گوناگونی چون «اشرافی»، «باستانی»، «باشکوه» و.. یافته بوده که بازتاب آن را در شاهنامه می‌بینیم. بنابراین، زبانی که یادآور آیین‌ها و دوره‌های کهن ایران بود به سادگی می‌توانست زبان پهلوی نامیده شود. شایان یادآوری است که پَهْلَوی و پَهْلَوانی، یا اشکال عربی‌شدهٔ آن، بَهْلَوی و فَهْلَوی، به زبان‌ها و قوم‌های دیگری چون گویش‌های ایرانی شمال غربی نیز گفته شده‌است.

واژه پهلوی در واقع به معنای «منسوب به پَهْلَو (یا همان پارت)» است. پَهْلَو از دورهٔ هخامنشی به بعد نام یکی از استان‌های شمال شرقی ایران بوده. نام این استان در سنگ‌نوشته‌های هخامنشی پَرثَوَه (-Parθava) آمده‌است. واژهٔ -Parθava با تبدیل‌هایِ بسیار رایجِ θ به h و r به l و نیز قلب جایگاه این دو در واژه، به پهلو (Pahlaw) بدل شده‌است. در دورهٔ ساسانی زبان رایج در استان پَهْلَو (یعنی همان استان پارت) را پهلویگ یا پهلوانیگ می‌نامیدند. به سخن دیگر، پهلوی یا پهلوانی در اصل نام زبان دیگری بوده که با زبان فارسی میانه فرق دارد و امروزه آن را در کتاب‌های زبان‌شناسی پهلوی اشکانی یا پارتی می‌نامند.

نخستین بار کارل زالمان نام فارسی میانه (به آلمانی: Mittelpersisch) را برای این زبان به کار برده‌است. امروزه هم همچنان اصطلاح‌هایی چون پهلوی ساسانی و پهلوی برای نامیدن فارسی میانه به کار می‌رود. البته منظور از پهلوی بیشتر گونهٔ خاصی از فارسی میانه است که در کتاب‌های زردشتی به کار رفته‌است.

کد استاندارد ایزو ۶۳۹ فارسی میانه pal است.

پس از اسلام

با آن‌که نام زبان و خط پهلوی از دیوان‌های کارگزاران عرب در ایران برافتاد، اما خط و زبان پهلوی در میان ایرانیان غیرمسلمان و مسلمان تا حدود سدهٔ پنجم کم‌وبیش رواج داشت چنان‌که در برخی از نواحی ایران سنگ‌نگاره‌های سازه‌ها را به خط پهلوی یا به خط کوفی و پهلوی هر دو می‌نوشتند مانند کتیبهٔ برج لاجیم نزدیک زیراب در مازندران که از سدهٔ پنجم هجری و یک خط آن به پهلوی و خط دیگر آن به کوفی است. این برج مقبرهٔ کیا ابوالفوارس شهریار بوده و در تاریخ ۴۱۳ بنا شده‌است. برج دیگری هم نزدیک برج لاجیم است که ظاهراً در آغاز سدهٔ پنجم بنا شده و کتیبهٔ آن به خط کوفی و پهلوی است. میل رادکان کردکوی نزدیک بندرگز نیز از همین گونه برج‌های آرامگاهی و دارای دو سنگ‌نوشتهٔ کوفی و فارسی میانه است.

در سدهٔ چهارم و پنجم بسیاری از ایرانیان به خط و زبان فارسی میانه آشنایی داشتند. گردآورندگان شاهنامهٔ ابومنصوری و مترجمان شماری از دفترهای پهلوی به پارسی در همین دوره رسالاتی از پهلوی مانند یادگار زریران و کارنامهٔ اردشیر بابکان و داستان‌های بهرام گور و یادگار بزرگمهر و گزارش شترنگ و دیگر نوشته‌ها را به پارسی دری و به خط پارسی بازنویسی کرده و جزو شاهنامه قرارداده بودند. نفوذ زبان فارسی میانه در این بازگفته‌ها به اندازه‌ای بود که پس از نظم آن‌ها به پارسی به‌وسیله دقیقی و فردوسی هم نزدیکی فراوانی میان آن‌ها با اصل پهلوی هریک مشهود است.

در میانه‌های سده پنجم یکی از کتاب‌های مشهور که گویا اصل آن از دورهٔ اشکانی بوده‌است یعنی ویس و رامین از متن پهلوی به پارسی گردانده شد و سپس به همت فخرالدین اسعد گرگانی به نظم پارسی درآمد و در این منظومه تأثیر واژگان و ترکیب‌های پهلوی بسیار دیده می‌شود.

آشنایی شاعران و نویسندگان ایران با متون پهلوی و نقل آن‌ها به پارسی تا سدهٔ هفتم هم ادامه داشته‌است چنان‌که در همین روزگار شاعری به نام زرتشت بهرام پژدو کتاب ارداویرافنامه را از پهلوی به شعر پارسی برگرداند. این شواهد نشانگر آن است که آشنایی ایرانیان با خط و زبان پهلوی ساسانی با فروپاشی حکومت ساسانی یک‌باره از میان نرفت بلکه تا دیرگاه ادامه داشت.

شاپورگان مانی، به زبان فارسی میانه و به خط مانوی، نوشته شده در سال ۲۴۰ میلادی، برگی از دست‌نویسی از حدود سدهٔ هشتم میلادی، کشف شده در تورفان چین و محفوظ در موزهٔ برلین (M0497)

آثار فارسی میانه

مقالهٔ اصلی: ادبیات فارسی میانه

کارنامه اردشیر بابکان، برگی از دستنوشته پهلوی مهربان کیخسرو، نوشته شده در سال ۱۳۲۳ میلادی (Pahlavi Codex MK).jpg

آثاری که از این زبان باقی‌مانده‌اند دو دسته‌اند. آثار کتیبه‌ای و آثار کتابی. این آثار بعضاً با خطوط متفاوت ولی خویشاوند نوشته شده‌اند. آثار فارسی میانه شامل سکه‌نوشته‌های شاهان ساسانی، کتیبه‌ها، آثار مکتوب عصر ساسانی و سه سدهٔ نخست هجری و متون مانوی می‌شود که به الفباهای نسبتاً متفاوت نوشته شده‌اند. برخی از آثار کتابی فارسی میانه تاریخی و ادبی هستند اما عمدهٔ مطالب را آثار دینی زرتشتی دربر گرفته‌اند. پس از فروپاشی حکومت ساسانی و فتح ایرانشهر به‌دست مسلمانان حجاز شمار زیادی از آثار زبان پهلوی که در دانشگاه گندی شاپور یا سایر نقاط ایران در دست بود به زبان عربی ترجمه شد. نسخهٔ اصلی پهلوی این آثار عمدتاً از میان رفته‌است. داستان‌های هزار و یک شب، سیرالملوک، ادب الکبیر، کلیله و دمنه، سندبادنامه و شماری اثر علمی و تحقیقی از این دسته هستند. از آثار کتابی مهم عصر ساسانی به زبان فارسی میانه که به دست ما رسیده نیز می‌توان به کارنامهٔ اردشیر بابکان، شاپورگان مانی اشاره کرد. عمدهٔ متون به‌جای‌مانده در سده‌های نخست اسلامی نوشته شده با این وجود احتمالاً بسیاری از آن‌ها تحریر آثار دورهٔ ساسانی بوده‌اند. از مهم‌ترین آثار متأخرِ فارسی میانه می‌توان به آثار پرحجمی مانند بندهشن، دین‌کرد، شایست نشایست، گزیده‌های زادسپرم، دادستان دینی و شکندگمانیک وزار اشاره کرد.

سنگ‌نبشته‌های فارسی میانه

به جز کتاب‌ها و آثاری که در الگوی زیر ذکر شده، پاره‌نوشته‌ها و سنگ‌نوشته‌های پراکنده‌ای نیز از فارسی میانه در نقاط گوناگون سرزمین پهناور ایران قدیم به جای مانده‌است. این سنگ‌نوشته‌ها شامل آثار مکتوب شاهان نخستین ساسانی و وزرا و ملازمان نزدیک آن‌هاست. الفبای به‌کاررفته در این آثار با الفبای کتابت اندکی تفاوت داشته و به خط پهلوی اشکانی نزدیک است. این کتیبه‌ها بیشتر در پارس، کرمانشاه، کردستان عراق و آذربایجان و حمص سوریه واقع شده‌اند. همچنین در دورهٔ اسلامی نیز کتیبه‌نویسی پهلوی رایج بود و در برخی مناطق شمال ایران کتیبه‌های اسلامی دارای خط پهلوی نیز بوده‌اند مانند برج لاجیم.

برای نمونه ۲۵ سنگ‌نوشتهٔ کوچک به خط پیوسته پهلوی در باروی شهر دربند قفقاز کشف شده بود و اخیراً باستان‌شناسان شش کتیبهٔ دیگر به فارسی میانه نیز در آن‌جا پیدا کردند. این ۳۱ کتیبه نام سنگ‌تراشان یا کسانی را ذکر می‌کند که به نوعی در کشیدنِ دیوار سهم داشتند.

آثار زند و پازند

در اواخر دوره ساسانی، متون اوستا به زبان فارسی میانه برگردانده شد (یک دلیل این امر ظاهراً مقابله با اعتقادات مزدکی بوده‌است). اگرچه تمامی بخش‌های قدیمی اوستا امروزه در دست نیست، اما بخش‌های زیادی از آن باقی مانده‌است. این متون فارسی میانه فقط ترجمهٔ صِرف متون اوستایی نیستند بلکه ترجمه و تفسیر آن‌ها به‌شمار می‌آیند. در دوره ساسانی شمار کسانی که زبان اوستایی را می‌فهمیدند چندان زیاد نبود چراکه زبان اوستایی در آن دوره، زبانی مرده و تقریباً منسوخ شده به‌شمار می‌رفت. متون پازند که بعدها ایجاد شد، نگارش این تفاسیر و سایر کتاب‌های فارسی میانه به الفبای دین دبیره یا همان خط اوستایی هستند و از آنجاکه آسان‌تر بود برای نگارش به‌کار گرفته شد.

نمونه متن

پارسیگ:

pad nām ī yazdān ēdōn gōwēnd kū ēw-bār ahlaw zardušt dēn ī padīrift andar gēhān rawāg be kard. tā bawandagīh [ī] sēsad sāl dēn andar abēzagīh ud mardōm andar abē-gumānīh būd hēnd. ud pas gizistag gannāg mēnōg [ī] druwand gumān kardan ī mardōmān pad ēn dēn rāy ān gizistag *alek/sandar ī *hrōmāyīg ī muzrāyīg-mānišn wiyāb/ānēnīd *ud pad garān sezd ud *nibard ud *wišēg ō ērān-šahr *frēstīd. u-š ōy ērān dahibed ōzad ud dar ud xwadāyīh wišuft ud awērān kard. ud ēn dēn čiyōn hamāg abestāg ud zand [ī] abar gāw pōstīhā ī wirāstag pad āb ī zarr nibištag andar staxr [ī] pābagān pad diz [ī] *nibišt nihād ēstād. ōy petyārag ī wad-baxt ī ahlomōγ ī druwand ī anāg-kardār *aleksandar [ī] hrōmāyīg [ī] mu/zrāyīg-mānišn abar āwurd ud be sōxt.

سفال‌نوشته‌ای به خط و زبان فارسی میانه، به تاریخ ۶۱۳ میلادی (ماه اردیبهشت سال ۲۴ و روز زامیاد)، کشف شده در قلعه ایرج ورامین

فارسی:

به نام یزدان ایدون گویند که چنان‌که زرتشت درست‌کار دین (مزدیسنا) را پذیرفت، آن را اندر جهان رواج داد. تا سیصد سال دین به پا بود و مردمان هیچ بیم نداشتند. و پس از آن، اهریمن گجسته برای دور کردن مردمان از دین، اسکندر رومی را آفرید و از مصر او را به همراه خشم و خشونت سوی ایرانشهر فرستاد. او فرمانروای ایران را بکشت و دربار را، و همچنین دین را به همراه همه نوشته‌های اوستا و زند (که) با آب طلا بر روی پوستین گاو نوشته شده بودند و در استخر نگهداری می‌شدند را، ویران کرد. اسکندر رومی، آن پستِ بد سرنوشتِ بدعت‌گذار، آن گناه‌کار، همه آن‌ها را بسوخت.

نمونه شعر

پارسیگ: Dārom andarz-ē az dānāgān Az guft-ī pēšēnīgān Ō šmāh bē wizārom Pad rāstīh andar gēhān Agar ēn az man padīrēd Bavēd sūd-ī dō gēhān

نظم‌نویسی به فارسی: دارم اندرزی از دانایان از گفتهٔ پیشینیان به شما بگزارم به راستی اندر جهان اگر این از من پذیرد بُوَد سودِ دو جهان

واژه‌ها

افعال

کارهای درخور و ارزشمندی پیرامون شناسایی، واکاوی و ریشه‌شناسی فعل‌های این زبان صورت گرفته‌است. برای این منظور بنگرید به فعل در زبان فارسی میانه.

وندها

برخی از وندهای پارسیگ در گذر به پارسی نو، فراموش شده‌اند.

فارسی میانه	پارسی نو	در زبان‌های هندواروپایی دیگر	نمونه
-a	نا – بی	a- در زبان یونانی (مانند اتم) a-zan در کهمره ای لهجه گاوکشکی به معنی بی زن	a-spās «ناسپاس»، a-bim «بی‌باک»، a-čār «ناچار»، a-dād «ناعادل»
-an	نا – ن	un در انگلیسی، ant- در آلمانیa-zan در کهمره ای لهجه گاوکشکی به معنی بی زن	an-ērān «ناایرانی»، an-ast «نابود» یا «نیست»، an-āhit «ناهید»
īk- (īg- در پارسیگ متاخر)	نسبت. «ـی»	-ic در انگلیسی، -icus در لاتین، –ikos در یونانی،isku در زبان‌های اسلاوی	Pārsīk «پارسی»، Āsōrik «آشوری»، Pahlavik «پهلوی»، Hrōmāyīk/Hrōmīk «رومی»، Tāzīk «تازی»

پسوندهای مکان

فارسی میانه	در زبان‌های هندواروپایی دیگر	نمونه
gerd-	grād- در زبان‌های اسلاویک	سوسنگرد، دارابگرد، ویروگرد: (تلفظ لری بروجرد)
vīl-		اردبیل (ارته‌ویل)، کابل (کاول)، زابل (زاول)
āpāt) -ābād در نوشته‌های متاخر)		اشک‌آباد (عشق‌آباد)
ـستان	stead در انگلیسی، به معنای «شهر»، stan در روسی، به معنای ساکن شدن، stand در زبان‌های ژرمنی	تپورستان (طبرستان)

هم‌سنجی با فارسی

پارسیگ	پارسی نو	در زبان‌های ایرانی دیگر	در زبان‌های هندواروپایی دیگر
drōd 𐭣𐭫𐭥𐭣	dorūd (درود)	دْروت در بلوچی
pad-drōd 𐭯𐭥𐭭 𐭣𐭫𐭥𐭣	be dorūd (به درود)، bedrūd (بدرود) در نوشته‌های متاخرتر	پَدْروت در بلوچی
spās 𐭮𐭯𐭠𐭮	sipās (سپاس)	Spās در کردی	Spasiba در روسی
Pad 𐭯𐭥𐭭	Bē (به)	Pa, Be
Az 𐭬𐭭	Az (از)	ač, az, až, aš, ča, ša, ža اَچ، از، اژ، اَش، چه، شه، ژه در بلوچی، جه در گیلکی،اَش،اَشا،شا در کهمره ای	za در روسی
Šagr𐭱𐭢𐭫, Šēr1	Šēr (شیر)	*šagra- در پارسی باستان
Šīr𐭱𐭩𐭫 1	Šīr (شیر)	*xšīra- در پارسی باستان	از *swēyd- در نیاهندواروپایی
Asēn𐭠𐭮𐭩𐭬	Āhan (آهن)	Āsin (آسِن) در بلوچی مکرانی و کردی āhin در گیلکی	Eisen در آلمانی
Arjat	seem (سیم)		argentum در لاتین، arsat در ارمنی، airget در ایرلندی کهن، argent در فرانسوی، h₂erǵn̥t- در نیاهندواروپایی
Arž	Arj (ارج)	Arg در آسی
Ēvārak	ایوار، غروب	ēvaraدر لری ēvarدر کردی
Tābestān 𐭲𐭠𐭯𐭮𐭲𐭠𐭭‎	تابستان	تُوسون در کوهمرهای و لری
Hāmīn 𐭧𐭠𐭬𐭩𐭭	عدم ورود به فارسی (به معنای تابستان)	Hāmīn در بلوچی و کردی مرکزی Hāvīn در کردی شمالی
Stārag 𐭮𐭲𐭠𐭫𐭪, Star 𐭮𐭲𐭫	Setāre (ستاره	stella در لاتین، star در انگلیسی و…
Fradom	عدم ورود به فارسی (به معنای نخستین)	pronin در زبان سنگسری	prathama در سانسکریت، primus لاتین
Fradāk	Fardā (فردا)	Fra- 'به‌سوی'	pro- در یونانی، pra در لیتوانیایی و…
Murd 𐭬𐭥𐭫𐭣	Mōrd (مرد	morta در لاتین، murd-er در انگلیسی، mirtvu در روسی کهن و mirtis در لیتوانیایی
Rōz 𐭩𐭥𐭬	Rūz (روز)	روژ در کردی، روز گیلکی روچ در بلوچی	lois در ارمنی، lux در لاتین. هر دو به معنای «نور»
Sāl 𐭱𐭭𐭲	Sāl (سال)		Sonne در آلمانی، sārd در ارمنی، солнце در روسی
Mātar 𐭬𐭠𐭲𐭥‎	Mādar (مادر)	مار در تبری و گیلکی، مات در بلوچی مکرانی، ماس در بلوچی سرحدی، دَیی،دووِی در کوهمرهای	māter در لاتین، mater در اسلاوی کلیسایی کهن، motina در لیتوانیایی
Pidar 𐭯𐭣𐭫	Pēdar (پدر) پی‌یَر در تبری، پی‌یِر در گیلکی، |پِت در بلوچی مکرانی، پِس در بلوچی سرحدی	pater در لاتین، padre در ایتالیایی، fater در ژرمنی کهن
Brād,Brādar 𐭡𐭥𐭠𐭣𐭥‎	Barādar (برادر)	بِرات در بلوچی مکرانی و بِراس در بلوچی سرحدی و بِرار در لری و تبری	brat(r)u در اسلاوی کلیسایی کهن، brolis در لیتوانیایی، frāter در لاتین، brathair در ایرلندی کهن، bruoder در ژرمنی کهن
Xwāh(ar) 𐭧𐭥𐭠𐭧	Xāhar (خواهر)	خاخِر در تبری، خاخُر در گیلکی، گُهار (Gohár) در بلوچی، خواهر و دَدِ در لری، دَدَه در کوهمره‌ای	khoyr در ارمنی
Duxtar،duxt 𐭣𐭥𐭧𐭲𐭫	Dōxtar (دختر)	دِتِر در تبری، دُهذَر در لری، دُهت در کوهمره‌ای، دهتر (dohtar)، دُهتگ و دُتگ (dóhtag, dottag) در بلوچی	dauhtar در گوتی، tohter در ژرمنی کهن، duckti در پروسی کهن، dowstr در ارمنی، dukte در لیتوانیایی، doch در روسی
Ōhāy 𐭠𐭧𐭠𐭩	ārī (آری)	اَرِه در تبری هَرِ در لری
Nē 𐭫𐭠	Na (نه)	نا در تبری،nē در کهمره ای لهجه دوسیرانی(nē fahmamī:نمی فهمم)	no در انگلیسی، nietدر روسی

وام‌واژه‌های پارسیگ در عربی

تعداد بیشماری وام‌واژه در عربی وجود دارد که از فارسی میانه به این زبان وارد شده‌اند.

پارسیگ	فارسی	در زبان‌های هندواروپایی دیگر	عربی	فارسی
Burg 𐭡𐭥𐭫𐭢	برج	burg در زبان‌های ژرمنی، به معنای دژ	Burj (برج)	برج
A-sar	بی‌کران	siras در سانسکریت. harsar در هیتی	Azal (أزل)	بی‌کران
A-pad; a- (پیشوند نفی) + pad (پایان)	بی‌پایان		Abad (ابد)	برای همیشه، بی‌پایان
Dēn 𐭣𐭩𐭭	دین		Dīn (دین)	دین
Bōstān	بوستان		Bustān (بستان)	بوستان
Čirāg	چراغ		Sirāj (سراج)	چراغ
Tāg	تاج		Tāj (تاج)	تاج
Pargār	پرگار		Firjār (فرجار)	پرگار
Ravāg	فعلی		Rawāj (رواج)	رواج
Ravāk (شکل قدیمی‌تر ravāg)	فعلی		Riwāq (رواق)	محل گذر
Gund	گردان		Jund (جند)	ارتش
Šalwār	شلوار		Sirwāl (سروال)	شلوار
Snāh	سلاح		Selah (سلاح)	سلاح
Rōstāk	روستا		Ruzdāq (رزداق)	روستا
Zar-parān	زعفران		zaʿfarān (زعفران)	زعفران
kādīg	قاضی		qādˤi (قاضی)	قاضی

هم‌سنجی نام‌ها در گذر از پارسی کهن به نوین

پارسی باستان	فارسی میانه	فارسی
Anāhitā	Anāhid	Nāhid
Artaxšatra	Artaxšēr	Ardašir
Mithra	Mihr	Mehr
Rokh-šwana	Rokhsāna	Rowšanak
	Pāpak	Bābak
	Āleksandar, Sukandar	Eskandar
Pērōč	Pērōz	Pīruz
Mithradata	Mihrdāt	Mehrdād
	Borān	Borān
Husravah	Husraw, Xusraw	Khosrow
Zartušt	Zaratu(x)št	Zartōšt
Ahura Mazda	Ōhrmazd	Hurmoz

جستارهای وابسته

• ادبیات فارسی میانه
• نامه پهلوانی؛ خودآموز زبان فارسی میانه نوشتهٔ فریدون جنیدی
• زبان پارسیگ؛ زبان پارسیگ (پهلوی): دستور زبان، واژه‌سازی و واج‌شناسی، نوشتهٔ رهام اشه، ترجمهٔ مریم تاج‌بخش و بزرگمهر لقمان

منابع

• آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد (۱۳۸۰)، زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن، تهران: معین، شابک ۹۶۴-۵۶۴۳-۱۱-۲
• تاوادیا، ج (۱۳۸۳). زبان و ادبیات پهلوی (فارسی میانه). تهران: مؤسسهٔ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• خوارزمی محمد (۱۳۴۷)، مفاتیح العلوم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
• تاریخ ادبیات ایران.
• رضائی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۸۷). «پَهْلَوی، زَبانْ وَ اَدَبیّات». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۴. تهران. ص. ۷۹–۹۱.

• رضایی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۸۸). تاریخ زبان‌های ایرانی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۸۴-۳.
• صادقی، علی‌اشرف (۱۳۵۷). تکوین زبان فارسی.
• لازار، ژیلبر. شکل‌گیری زبان فارسی. تهران: انتشارات هرمس.

• Cereti, Carlo G. "PAHLAVI LITERATURE". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی).

پیوند به بیرون

• فرهنگ آنلاین فارسی-پهلوی بهرام فره‌وشی

• تارنمای رهام اشه (انگلیسی)
• فریدون جنیدی. «نامه پهلوانی، خودآموز خط و زبان پهلوی اشکانی و ساسانی» (PDF). ویکی‌نبشته. بنیاد نیشابور. دریافت‌شده در ۲۳ آبان ۱۳۹۲.
• ویدئو و فایل شنیداری کلاس آموزش خط و زبان پهلوی در سه جلسه توسط دکتر علی امینی
• ترجمه انگلیسی متون فارسی میانه
• متن فرهنگ لغات پهلوی-انگلیسی، انگلیسی-پهلوی مک‌کنزی
• جستجوگر فرهنگ لغت پهلوی-انگلیسی، انگلیسی-پهلوی مک‌کنزی (گزینهٔ Dictionary در بالای صفحه را باید بر روی Concise Pahlvi Dictionary قرار دهید)
• فهلویات، مقاله احمد تفضلی در دانشنامه ایرانیکا، ترجمه فریبا شکوهی به پارسی
• پَهلَوی، مقاله‌ای از ژاله آموزگار یگانه و یحیی ماهیار نوابی، دانشنامه جهان اسلام.
• پهلوی، زبان و ادبیات، مقاله‌ای حسن رضایی باغ‌بیدی در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

کتاب‌شناسی

• راستارگویوا، ورا سرگی‌یونا. ۱۳۷۹. دستور زبان فارسی میانه، ترجمهٔ ولی‌الله شادان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ دوم.

|}