ابوطیب متنبی

ابوطیّب مُتَنَبّی احمد بن حسین مُتَنَبّی
زادروز	۳۰۳ق/۹۱۵م محلهٔ کندی‌ها در کوفه
درگذشت	۲۸ رمضان ۳۵۴ق/۲۳ دسامبر ۹۶۵م صافیه، نزدیکی نعمانیه، دیر العاقول (کشته‌شده)
تبار	عرب کوفی، قبیلهٔ جُعفی از عشیرهٔ مذحجی‌های یمن
تأثیرپذیرفتگان	محمد اریسی

پیکرهٔ متنبّی در خیابانی به نام خودش در بغداد

ابوطیّب مُـتَـنَـبّی(۹۱۵-۹۶۵م) (نسب: ابوالطَیّب احمد بن حسین بن حسن بن عبدالصمد جُعفی کِندی کوفی)، ادیب و شاعر برجستهٔ عرب در سدهٔ چهارم قمری بود.

تولد

کنیهٔ متنبی ابوطیب و نامش احمد است. وی در سال ۳۰۳ ق در حوالی کوفه متولد شد.

معنای کلمه متنبی

متنبی یعنی کسی که ادعای پیغمبر بودن نموده است ولی ابوطیب متنبی معتقد به دیانت اسلام و مذهب تشیع بود و پیغمبری محمد را قبول داشت و ادعای نبوت نداشت.

تأثیر پذیرفتگان از وی

در زبان فارسی، سعدی به اشعار وی نظر دارد. الوساطه بین المتنبی و خصومه یکی از کتاب‌های مشهوری است که درباره‌اش نوشته شده. ابوالعلا معری بسیار به متنبی عقیده داشت و او را بزرگترین شاعر جهان می‌دانست و کتاب: «معجز احمد» معری دربارهٔ متنبی است.

مذهب

متنبی شیعه بود و با سیف الدوله حمدانی و خاندان حمدانی‌های شیعه در حلب مرتبط بود؛ و اشعار بسیاری در مدح آن‌ها سروده است.

مقام ادبی

وی از بزرگترین شاعران تمام طول تاریخ عرب است و هیچ شاعری در بین اعراب دیوانش مانند دیوان متنبی و شعر او مورد نقد و استقبال واقع نشده است و از این جهت با انوری و حافظ در ادبیات ایران قابل مقایسه است.

خصوصیت شعری

از برجسته‌ترین ویژگی‌های ستایش‌چامه‌های متنبی مبالغه و اغراق می‌باشد؛ او در مدایح خود به ستودن ویژگی‌های معنوی چون دلاوری، گشاده‌دستی، نیرومندی، دانشمندی و تدبیر و... بیشتر توجه داشته تا ویژگی‌های مادی و ظاهری مانند زیبایی ظاهری، بسیاری دارای، بستگان و فرزندان.

نمونه شعری

• نمونه‌ای از سروده‌ها:

این بیت را او در وصف دلاوری و گشاده‌دستی محمد بن زریق طوسی با مبالغه و اغراق گفته است:

و لحظت انمله فسلن مواهبا و لمست منصله فسال نفوسا

(معنی): از سرانگشتان او بخشش می‌ریزد و از دم تیغش خون دشمنان.

متنبی در ستایش علی، پیشوای شیعیان نیز سروده‌های بسیاری دارد که در اغلب چاپ‌های دیوان وی حذف شده است. مانند: و اذا استطال الشیء قام بنفسسه/ فصفات ضوء الشمس تذهب باطلا

• نمونه‌ای دیگر از شعر که در وصف یک دره زیبا نزدیک شیزراز سروده است:

لها ثمر تشیر إلیک منه/ بأَشربةٍ وقفن بلا أوان

وأمواهٌ یصِلُّ بها حصاها / صلیل الحَلی فی أیدی الغوانی

إذا غنی الحمام الوُرْقُ فیها / أجابته أغانیُّ القیان

• نمونه دیگر از شعر وی که در وصف فضایل خود می‌گوید و از معروف‌ترین اشعار اوست:

أنا الذی نظر الأعمی إلی أدبی / و أسمعت کلماتی من به صمم

أنام ملء جفونی عن شواردها / ویسهر الخلق جراها ویختصم

و جاهل مده فی جهله ضحکی/ حتی أتته ید فراسة وفم

إذا رأیت نیوب اللیث بارزة/ فلا تظنن أن اللیث یبتسم

و مهجة مهجتی من هم صاحبها/ أدرکته بجواد ظهره حرم

رجلاه فی الرکض رجل والیدان ید/ وفعله ماترید الکف والقدم

ومرهف سرت بین الجحفلین به / حتی ضربت وموج الموت یلتطم

الخیل واللیل والبیداء تعرفنی/ والسیف والرمح والقرطاس والقلم

بیت اول این شعر را ابواعلاء معری در وصف خود می‌دانست! و بیت آخر این بیت از عوامل قتل متنبی است.

عنایت به فلسفه

متنبی علاوه بر شاعری یک فیلسوف بود و در عهد فارابی می‌زیست. اشعار حکیمانه وی که ضرب‌المثل شده‌اند قابل مقایسه با قطعات حکیمانه سعدی است.

نمونه اشعار حکیمانه (ضرب‌المثل)

• و اذا اتتک مذمتی من ناقص/ فهی الشهادة لن بانّی کاملُ
• الخیل واللیل والبیداء تعرفنی / والسیف والرمح والقرطاس والقلم
• خذ ما تراه ودع شیئا سمعت به/ فی طلعة البدر ما یغنیک عن زحل

والهجر أقتل لی مما اراقبه / أنا الغریق فما خوفی من البلل

• عَـلَی قَـدرِ أَهلِ العَـزمِ تَأتِی العَزائِمُ /وتَـأتِی عَـلَی قَـدرِ الکِـرامِ المَکارِم

وتَعظُـم فی عَینِ الصّغِـیرِ صِغارُها/ وتَصغُـر فی عَینِ العَظِیمِ العَظائِمُ

تعداد زیادی از اشعر وی توسط شاعران فارسی به صورت تحت‌اللفظی و یا اخذ محتوا و مضمون به شعر فارسی درآمده است.

سرقت ادبی

متنبی یکی از کسانی است که متهم به سرقت ادبی و شعری شده است. این مسئله از همان زمان زندگی شاعر تا به حال جریان دارد و بیش از ده جلد کتاب در اینباره نوشته شده از جمله الوساطه بین المتنبی و خصومه یا کتاب سرقات المتنبی و آثار دیگر.

درگذشت

متنبی در میانهٔ سده چهارم در سال ۳۵۴ ق در یک درگیری به همراه فرزند و غلامش در نزدیکی دیر عاقول بغداد کشته شد. مرگ وی شبیه کشته شدن فارابی بود.

منابع

• جمالی بهنام، علی‌محمد: مبالغه و اغراق در مدایح متنبی. در نشریه: «دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران» تابستان و پاییز ۱۳۸۰ - شماره ۱۵۸ و ۱۵۹ (علمی-پژوهشی). (از صفحه ۳۳۳ تا ۳۵۴)
• اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی،
• مقدمه دیوان متنبی، چاپ بیروت.
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Al-Mutanabbi». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۸ می۲۰۱۱.

پیوند به بیرون

• دیوان متنبی:

http://www.adab.com/modules.php?name=Sh3er&doWhat=lsq&shid=116&start=0