المتنبی

احمد بن حسین مُتَنَبّی
تصویری تخیلی از متنبی
زادهٔ	۳۰۳ق/۹۱۵م محلهٔ کندی‌ها در کوفه
درگذشت	۲۸ رمضان ۳۵۴ق/۲۳ دسامبر ۹۶۵م صافیه، نزدیکی نعمانیه، دیر العاقول (کشته‌شده)
نژاد	عرب کوفی، قبیلهٔ جُعفی از عشیرهٔ مذحجی‌های یمن
دین	اسلام، شیعه

ابوطیّب مُـتَـنَـبّی(303-354 ق) (نسب: ابوالطَیّب احمد بن حسین بن حسن بن عبدالصمد جُعفی کِندی کوفی)، ادیب و شاعر برجستهٔ عرب در سدهٔ چهارم قمری بود. وی شاعر معروف دورۀ خلافت عباسی در دربار امیر سیف الدولة حمدانی در حلب بود، و برای او 300 صفحه شعر سرود. به عنوان یکی از بزرگترین، برجسته ترین و تأثیرگذارترین شاعران عرب زبان، بسیاری از اشعار او به بیش از 20 زبان بین المللی ترجمه شده است. اشعار او عمدتاً حول محور ستایش پادشاهانی است که در زمان حیاتش از آنها دیدن کرده بود. او سرودن شعر را در 9 سالگی آغاز کرد. او به هوش سرشار و شوخ طبعی مشهور است. متنبی به خاطر اشعارش بسیار به خود می بالید. در میان موضوعات شعری وی شجاعت، فلسفۀ زندگی و توصیف جنگ ها به چشم می خورد. بسیاری از اشعار او در جهان امروز عرب بسیار رواج داشته و دارند و تبدیل به ضرب المثل شده اند. استعداد شگرف او، وی را به بسیاری از رهبران عصر خود نزدیک ساخت.

کودکی و جوانی

کنیهٔ متنبی ابوطیب و نامش احمد است. وی در سال ۳۰۳ ق در حوالی کوفه متولد شد. نسب پدری او به قبیلۀ بنی جعفی از اعراب جنوبی می رسد. لقب کندی او، به منطقه ای که در آن به دنیا آمد منسوب است. به خاطر استعداد شاعری و ادعای نسب حضرت صالح (ع)، او در دمشق سوریه به تحصیل پرداخت. هنگامی که قرمطیان در 312 قمری کوفه را تصرف کردند، او به آنها پیوست و در میان بنی کلب و سایر قبایل بادیه نشین زندگی کرد. با فراگیری نظریه و گفتمان آنها، او پیروان زیادی پیدا کرد، تا جایی که ادعای نبوت کرد -به همین جهت متنبی (مدعی نبوت) نامیده میشود- درسال 320 قرمطیان را در سوریه رهبری کرد. پس از دستگیری و دو سال زندانی شدن توسط اخشید، والی حمص، در 323 دست از این کار برداشت و تبدیل به شاعری سرگردان شد. در طی این دوران، او نخستین اشعار معروفش را سرود. جاه طلبی های سیاسی او برای والی شدن، او را روانۀ دربار سیف الدولة و کافور اخشیدی نمود اما جاه طلبی وی به جایی نرسید.

متنبی و سیف الدوله

متنبی در دورانی می زیست که خلافت عباسی شروع به فروپاشی کرد، بسیاری از ولایات حکومت اسلامی از لحاظ سیاسی و نظامی از خلافت ضعیف عباسی مستقل شده بودند. ریاست این ایالت ها با امارت حلب بود. او شروع به سرودن مدایحی به سبک سنتی کرد که توسط ابوتمام و بحتری شاعر پایه گذاری شده بودند. در سال 336 قمری وی به سیف الدوله شاهزاده شاعر پیشه حمدانی شمال سوریه پیوست. وی در همین سال به دربار سیف الدوله ملحق شد. سیف الدوله کاملا درگیر جنگ با امپراتوری بیزانس واقع در آسیای صغیر بود که متنبی نیز او را همراهی می کرد. در طی نه سال اقامت در دربار سیف الدوله، متنبی بزرگترین و مشهورترین اشعار خود را سرود. او در ستایش حامیانش مدایحی سرود که شاهکارهای شعر عربی به شمار می آیند. در طی اقامت در حلب، رقابت شدیدی میان متنبی و بسیاری از دانشمندان و شاعران دربار سیف الدوله در گرفت، یکی از این شاعران ابوفراس حمدانی، پسرعموی سیف الدوله بود. علاوه بر این، متنبی محبوبیت خود را نزد سیف الدوله به خاطر بلندپروازی های سیاسی برای رسیدن به ولایت از دست داد. اواخر این دوره مملو از دسیسه ها و حسادت هایی بود که با خروج متنبی از سوریه به مصر به اوج خود رسید که اخشیدیان در آنجا به نام خود حکومت می کردند.

متنبی در مصر

متنبی پس از ترک سیف الدوله به دربار کافور اخشیدی پیوست، اما کافور نیات متنبی را رد کرد و مدعی شد که آنها تهدیدی برای موقعیت او هستند. متنبی دریافت که آرزوهای او برای تبدیل شدن به یک دولتمرد محقق نخواهد شد و او مصر را در سال 349 قمری ترک کرد. پس از ترک مصر، او کافور را با قصاید نیشدار مورد انتقاد قرار داد.

اشعار و ضرب المثل ها

به نظر می رسد ماهیت خود شیدایی متنبی چندین بار او را به دردسر انداخته است و شاید دلیل کشته شدن او باشد. این را می توان در شعر او مشاهده کرد که غالباً متکبرانه است:

• او در شعر معروفی از قدرت شخصیت و آزادی ناشی از شناخت خود صحبت می کند.

أنا الذي نظر الأعمى إلى أدبي / و أسمعت كلماتي من به صمم

الخيل والليل والبيداء تعرفني / والسيف والرمح والقرطاس والقلم

من کسی هستم که حتی افراد نابینا شعر او را می بینند و حتی افراد ناشنوا کلمات او را می شنوند.

اسب و شب و صحرا، شمشیر و نیزه و کاغذ و قلم نیز مرا می شناسند.

• این گفتارهای او نیز معروف است:

إذا رأيت نيوب الليث بارزة / فلا تظنن أن الليث يبتسم

وقتی دندان های نیش شیر را دیدی، گمان مبر که شیر در حال لبخند زدن است.

ما كل ما يتمنى المرء يدركه / تجري الرياح بما لا تشتهي السفن

نه هر آنچه آدمی آرزو کند بدست آرد، بادها در خلاف جهت حرکت کشتی می وزند.

إذا غامَرْتَ في شَرَفٍ مَرُومِ / فلا تَقنَعْ بما دونَ النّجومِ

هرگاه در پی رسیدن به آرزوهای بلند هستی، به کمتر از ستارگان راضی نباش.

پیکرهٔ متنبّی در خیابانی به نام خودش در بغداد

معنای کلمه متنبی

متنبی یعنی کسی که ادعای پیغمبر بودن نموده‌است ولی ابوطیب متنبی معتقد به دیانت اسلام و مذهب تشیع بود و پیغمبری محمد را قبول داشت و ادعای نبوت نداشت.

تأثیر پذیرفتگان از وی

در زبان فارسی، سعدی به اشعار وی نظر دارد. الوساطه بین المتنبی و خصومه یکی از کتاب‌های مشهوری است که درباره‌اش نوشته شده. ابوالعلا معری بسیار به متنبی عقیده داشت و او را بزرگترین شاعر جهان می‌دانست و کتاب: «معجز احمد» معری دربارهٔ متنبی است.

مذهب

متنبی شیعه بود و با سیف الدوله حمدانی و خاندان حمدانی‌های شیعه در حلب مرتبط بود؛ و اشعار بسیاری در مدح آن‌ها سروده‌است.

میراث

نحوی معروف، ابن جنی (329-391 قمری) شرحی بنام "الفسر" (شرح) بر اشعار متنبی نوشته است.

مقام ادبی

وی از بزرگترین شاعران تمام طول تاریخ عرب است و هیچ شاعری در بین اعراب دیوانش مانند دیوان متنبی و شعر او مورد نقد و استقبال واقع نشده‌است و از این جهت با انوری و حافظ در ادبیات ایران قابل مقایسه است.

خصوصیت شعری

از برجسته‌ترین ویژگی‌های ستایش‌چامه‌های متنبی مبالغه و اغراق می‌باشد؛ او در مدایح خود به ستودن ویژگی‌های معنوی چون دلاوری، گشاده‌دستی، نیرومندی، دانشمندی و تدبیر و… بیشتر توجه داشته تا ویژگی‌های مادی و ظاهری مانند زیبایی ظاهری، بسیاری دارای، بستگان و فرزندان.

نمونه شعری

• نمونه‌ای از سروده‌ها:

این بیت را او در وصف دلاوری و گشاده‌دستی محمد بن زریق طوسی با مبالغه و اغراق گفته‌است:

و لحظت انمله فسلن مواهبا و لمست منصله فسال نفوسا

(معنی): از سرانگشتان او بخشش می‌ریزد و از دم تیغش خون دشمنان.

متنبی در ستایش علی، پیشوای شیعیان نیز سروده‌های بسیاری دارد که در اغلب چاپ‌های دیوان وی حذف شده‌است. مانند: و اذا استطال الشیء قام بنفسسه/ فصفات ضوء الشمس تذهب باطلا

• نمونه‌ای دیگر از شعر که در وصف یک دره زیبا نزدیک شیزراز سروده‌است:

لها ثمر تشیر إلیک منه/ بأَشربةٍ وقفن بلا أوان

وأمواهٌ یصِلُّ بها حصاها / صلیل الحَلی فی أیدی الغوانی

إذا غنی الحمام الوُرْقُ فیها / أجابته أغانیُّ القیان

• نمونه دیگر از شعر وی که در وصف فضایل خود می‌گوید و از معروف‌ترین اشعار اوست:

أنا الذی نظر الأعمی إلی أدبی / و أسمعت کلماتی من به صمم

أنام ملء جفونی عن شواردها / ویسهر الخلق جراها ویختصم

و جاهل مده فی جهله ضحکی/ حتی أتته ید فراسة وفم

إذا رأیت نیوب اللیث بارزة/ فلا تظنن أن اللیث یبتسم

و مهجة مهجتی من هم صاحبها/ أدرکته بجواد ظهره حرم

رجلاه فی الرکض رجل والیدان ید/ وفعله ماترید الکف والقدم

ومرهف سرت بین الجحفلین به / حتی ضربت وموج الموت یلتطم

الخیل واللیل والبیداء تعرفنی/ والسیف والرمح والقرطاس والقلم

بیت اول این شعر را ابواعلاء معری در وصف خود می‌دانست! و بیت آخر این بیت از عوامل قتل متنبی است.

عنایت به فلسفه

متنبی علاوه بر شاعری یک فیلسوف بود و در عهد فارابی می‌زیست. اشعار حکیمانه وی که ضرب‌المثل شده‌اند قابل مقایسه با قطعات حکیمانه سعدی است.

نمونه اشعار حکیمانه (ضرب‌المثل)

• و اذا اتتک مذمتی من ناقص/ فهی الشهادة لن بانّی کاملُ
• الخیل واللیل والبیداء تعرفنی / والسیف والرمح والقرطاس والقلم
• خذ ما تراه ودع شیئا سمعت به/ فی طلعة البدر ما یغنیک عن زحل

والهجر أقتل لی مما اراقبه / أنا الغریق فما خوفی من البلل

• عَـلَی قَـدرِ أَهلِ العَـزمِ تَأتِی العَزائِمُ /وتَـأتِی عَـلَی قَـدرِ الکِـرامِ المَکارِم

وتَعظُـم فی عَینِ الصّغِـیرِ صِغارُها/ وتَصغُـر فی عَینِ العَظِیمِ العَظائِمُ

تعداد زیادی از اشعر وی توسط شاعران فارسی به صورت تحت‌اللفظی یا اخذ محتوا و مضمون به شعر فارسی درآمده است.

درگذشت

علت قتل متنبی، شعری بود که در هجو مردی به نام "ضبه اسدی" سروده بود. ضبه به همراه عمویش فاتک اسدی نقشۀ رهگیری متنبی و پسرش محسد و غلامش را در نزدیکی بغداد کشیدند. ابن رشیق بر آن است که وقتی متنبی فرصت فرار پیدا کرد، مهاجمان برخی از اشعار قدرتمند او در مورد شجاعت را قرائت کردند و او مجبور شد به آنها عمل کند. او جنگید و در سال 354 قمری همراه با یارانش درگذشت. مرگ وی شبیه کشته شدن فارابی بود.

منابع

• جمالی بهنام، علی‌محمد: مبالغه و اغراق در مدایح متنبی. در نشریه: «دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران» تابستان و پاییز ۱۳۸۰ - شماره ۱۵۸ و ۱۵۹ (علمی-پژوهشی). (از صفحه ۳۳۳ تا ۳۵۴)
• اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی،
• مقدمه دیوان متنبی، چاپ بیروت.
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Al-Mutanabbi». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۸ می۲۰۱۱.

پیوند به بیرون

• Al-Mutanabbi The Greatest Arabic Poet
• Mutanabbi's poetry recited by Samar Traboulsi
• Poetry Magic, UK
• أبو الطيب المتنبي - ويكيبيديا
• Almotanabbi.com - the complete collection of Mutanabbi's poems along with explanation
• دیوان متنبی، در وبگاه Adab.wiki (عربی )