مسجدالاقصی
| مسجدالاقصی | |
|---|---|
.jpg)
| |
  مسجدالاقصی | |
| مختصات: ۳۱°۴۶′۳۴″شمالی ۳۵°۱۴′۰۹″شرقی / ۳۱٫۷۷۶۱۷°شمالی ۳۵٫۲۳۵۸۳°شرقی | |
| موقعیت | بیت‌المقدس |
| ۷۰۵ میلادی | |
| مذهب | اسلام |
| مدیریت | وقف اسلامی بیت‌المقدس |
| رهبری | Imam(s): محمد احمد حسین |
| اطلاعات معماری | |
| سبک | معماری اسلامی |
| گنجایش | ۵٬۰۰۰+ |
| گنبد(ها) | ۲ گنبد بزرگ + ده‌ها گنبد کوچک‌تر |
| مناره(ها) | ۴ |
| ارتفاع مناره | ۳۷ متر (۱۲۱ فوت) (بلندترین) |
| مصالح | سنگ آهک (دیوارهای خارجی، مناره، نما) چکنده‌سنگ (مناره)، طلا، سرب و سنگ (گنبد)، سنگ مرمر سفید (ستون داخلی) و موزاییک |
مسجدالاقصی (به معنی «مسجد دورتر») نخستین قبله و سومین مکان مقدس مسلمانان است.[۱] مسجدالاقصی در قسمت جنوب شرقی[۲] شهر قدیم اورشلیم واقع شده‌است.[۳] مسلمانان به مکانی که مصلی مروانی، مسجد جامع القبلی و مسجد قبةالصخره در آن واقع شده‌اند، مسجدالاقصی یا «حرم شریف» می‌گویند.[۴][۵][۶] نام مسجدالاقصی در قرآن[۷] نیز ذکر شده اما در وجود ارتباط میان بنای قرآنی با مسجد فعلی تردید وجود دارد و این همنامی ممکن است به دلیل تبلیغات خاندان بنی‌امیه باشد.[۸]
در این مکان، بنا به اعتقاد یهودیان، در گذشته پرستشگاه اورشلیم و هیکل سلیمان قرار داشت که مقدّس‌ترین مکان مذهبی برای پیروان یهودیت به‌شمار می‌رود. به باور یهودیان، بقایای مهم‌ترین معابد دین یهود در زیر مجموعه مسجدالاقصی قرار گرفته‌است.[۹] یهودیان، محوطه پیرامون مسجدالاقصی را «کوه معبد» می‌خوانند.[۱۰]
مسلمانان نیز این مکان را به این دلیل که قبله اول آنان بوده‌است مقدس می‌دانند.[۱۱]
نام[ویرایش]
نام مسجدالاقصی در آیه اول سوره اسراء آمده‌است، که اشاره به معراج و سیر شبانه محمد از مسجدالحرام به مسجدالاقصی دارد:
«سبْحَانَ الَّذِی أَسرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلی الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنرِیَهُ مِنْ ءَایَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِیعُ الْبَصِیرُ»
«منزّه‌است آن خدایی که بنده‌اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی- که پیرامون آن را برکت داده‌ایم- سیر داد، تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست.»[۱۲]
با این حال، تردیدهایی وجود دارد که این آیه قرآن به مسجدالاقصای کنونی اشاره داشته باشد و ممکن است منظور قرآن از مسجدالاقصی مکانی در بهشت باشد. همنامی این مسجد با بنایی که قرآن از آن نام برده، شاید ریشه در تبلیغات بنی‌امیه در زمان عبدالملک بن مروان داشته باشد که بیت‌المقدس را بالا برد تا از اهمیت مکه بکاهد زیرا مکه در آن دوره تحت حاکمیت عبدالله بن زبیر که با امویان دشمنی می‌ورزید بود.[۱۳]
تاریخچه[ویرایش]
مسجدالاقصی پیش از خلافت دو حاکم بنی‌امیه یعنی عبدالملک بن مروان و پسرش ولید بن عبدالملک، زیاد توسعه نیافته بود و به «حرم قدسی شریف» معروف بود. در سال ۶۹۱ میلادی، عبدالملک‌بن مروان مسجدالاقصی را در مساحت فعلی آن توسعه داد و مهم‌ترین بنای آن معروف به قبةالصخره را ساخت.[۱۴]
در دوران حکومت ولید بن عبدالملک، ساخت و توسعه مسجدالاقصی ادامه یافت و شامل هفت رواق، یک رواق در وسط و شش رواق در دو سمت غربی و شرقی مسجد شد. همچنین، مسجدالاقصی در این دوره صاحب ۱۱ دروازه شد که هفت دروازه آن در شمال، یک دروازه در شرق، دو دروازه در غرب و یک دروازه در جنوب قرار داشت. برای دسترسی نمازگزاران به آب پاک، ۲۵ حلقه چاه حفر شد و یک برکه کوچک برای وضو گرفتن در جلوی مسجد تدارک داده‌شد. در دوره‌های بعدی سه آبخوری به مسجد اضافه‌شد.[۱۴]
مسجدالاقصی در سال ۷۴۷ میلادی و در سال ۱۰۳۳ میلادی، بر اثر وقوع زلزله، تخریب گردید و توسط منصور خلیفهٔ عباسی بازسازی شد. بنیان اصلی مسجدالاقصی به دوره دو حاکم اموی یعنی عبدالملک بن مروان و پسرش ولید بن عبدالملک برمی‌گردد.[نیازمند منبع]
موقعیت مسجدالاقصی[ویرایش]
در روایاتی از کتب شیعی، مکان مسجدالاقصی که در قرآن آمده‌است، نه در بیت‌المقدس و نه در روی زمین؛ بلکه در آسمان‌ها، اعلام شده‌است.[۱۵] البته در روایات متعدد شیعی دیگر، مسجد الأقصی همان مسجد بیت‌المقدس دانسته شده، و معراج محمد را به مسجد بیت‌المقدس دانسته‌است.[۱۶] علمای شیعی هم، در تفاسیرشان منظور از معراج و اسراء محمد به مسجدالاقصی را مسجد شهر بیت‌المقدس دانسته‌اند؛ مثلاً طبرسی در مجمع البیان ذیل آیه اول سوره اسراء می‌نویسد: «مبدأ اسراء پیامبر مسجدالحرام و پایان آن مسجد الاقصی یعنی بیت‌المقدس است.».[۱۷] علامه طباطبایی هم در تفسیر المیزان می‌نویسد: «اسراء و معراج پیامبر اسلام از مسجدالحرام به سوی مسجد الأقصی بود و آن همان [مسجد موجود در] بیت‌المقدس و همان هیکل سلیمان است که خدا آن را برای بنی اسرائیل هم مقدس گرداند.»[۱۸] و می‌گوید: «روایات بسیاری وارد شده که مقصود از مسجد الاقصی، همان بیت‌المقدس است.»[۱۹]
تقدس مسجد الاقصی[ویرایش]
مسجدالاقصی یکی از مقدس‌ترین اماکن اسلامی برای مسلمانان است؛ مثلاً در برخی احادیث اهل تسنن گفته می‌شود این مسجد، سوّمین حرم شریف پس از مسجد الحرام و مسجد النبی در مکه و مدینه است.[۲۰] همچنین، نقل است که آدم، مسجد الاقصی را ساخته و آن را چهل سال پس از ساختن بیت‌الله الحرام بنا به دستور خداوند، بنا نهاده‌است.[۲۱]
اما برخی احادیث در کتب اهل تشیع، فضیلت مسجد الأقصی را بعد از مسجد کوفه می‌داند. در کتاب وسائل الشیعه (و مستدرکِ آن) بابی به نام «مستحب بودن اقامت در مسجد کوفه و نماز در آن، نسبت به سفر برای زیارت مسجد الأقصی» وجود دارد.[۲۲][۲۳]
در روایت‌های دیگر شیعه هم، فضیلت این مسجد حتی از مسجد النّبی هم بیشتر دانسته شده‌است: در روایتی از محمد آمده‌است: یک نماز در مسجد من (مسجد النبی) بهتر از هزار نماز در دیگر مساجد است، به جز مسجدالحرام و مسجد الأقصی.[۲۴]
در روایت دیگری از محمد باقر خطاب به ابوحمزه ثمالی آمده‌است: مساجد چهارگانه از نظر فضیلت و ارزش عبارتند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه؛ ای ابوحمزه نماز واجب در آن‌ها برابر حج و نماز نافله در آن‌ها برابر عمره ارزش دارد.[۲۵] علی بن ابی طالب هم، این چهار مسجد را چهار مکان در دنیا که از قصرهای بهشتی هستند، معرفی می‌کند.[۲۶]
ضمناً بیت‌المقدس اولین قبله مسلمانان بوده‌است، جایی که در سالهای اول بعثت محمّد، مسلمانان به سوی آن نماز می‌خواندند؛ و در برخی احادیث شیعیان، مسجد بیت‌المقدس مورد تقدیس قرار گرفته‌است.[۲۷] علمای شیعه مسجد بیت‌المقدس را همان مسجدالأقصی دانسته‌اند.[۲۸]
درهای مسجدالاقصی[ویرایش]
مسجدالاقصی دارای ۱۵ در می‌باشد. ده در آن امروزه باز است و پنج در آن امروزه بسته‌است.[۲۹]
باب الاسود[ویرایش]
این در در زاویه شمال شرقی مسجدالاقصی واقع شده‌است و دوران حکومت ایوبیان بازسازی شده‌است. به این در، الاسباط نیز می‌گویند.[۳۰] این در بعلت هم سطحی با زمین تنها دری است که آمبولانس‌ها می‌توانند در شرایط اضطرار از طریق آن وارد مسجد شوند. و مجروحان و فوت‌شدگان را از آن خارج کنند.[۳۱]
باب الحطه[ویرایش]
در قسمت شمالی مسجدالاقصی بین مدرسه الکریمیه و مقبره اوحدی قرار دارد. این در به شیوه‌ای قدیم ساخته شده‌است و در سالهای ۶۱۷ هجری قمری و ۹۸۹ هجری قمری بازسازی شده‌است.[۳۲]
باب العتم[ویرایش]
این در در قسمت شمالی مسجدالاقصی قرار دارد و از قدیمی‌ترین درهای مسجدالاقصی می‌باشد. دروازه‌ای در ورودی شهر قدس نیز به دروازه العتم وجود دارد. به این در همچنین در شرف‌الانبیاء می‌گویند.[۳۳]
باب الغوانمه[ویرایش]
این در در قسمت شمال غربی مسجدالاقصی نزدیک مناره غوانمه قرار دارد. در قدیم به آن در الخلیل می‌گفتند.[۳۴]
باب الناظر[ویرایش]
این در قسمت غربی مسجدالاقصی قرار دارد. در قدیم به آن باب میکائیل و باب‌الحبس و باب‌المجلس می‌گفتند. و در سال ۶۰۰ هجری قمری بازسازی شده‌است.[۳۵]
باب الحدید[ویرایش]
در قسمت غربی مسجدالاقصی بین مهمانخانه کرد و مدرسه ارغوانیه قرار دارد. و نام دیگر آن در ارغوان است بنام کسی که مدرسه ارغوانیه را ساخته و وقف کرده‌است.[۳۶]
باب القطانین[ویرایش]
این در در قسمت غربی مسجدالاقصی قرار دارد و بسیار زیبا و مجلل ساخته شده‌است. و به جهت اینکه به بازار قطانین منتهی می‌شود به این نام معروف شده‌است.[۳۷]
باب المطهره[ویرایش]
این در در قسمت غربی مسجدالاقصی و بعد از در قطانین واقع شده‌است. در گذشته آن را دب المتوضا یعنی وضوخانه می‌نامیدند زیرا به حوض پادشاه عادل منتهی می‌شود.[۳۸]
باب السلسله و باب السکینه[ویرایش]
این دو در در کنار هم در قسمت غربی مسجدالاقصی قرار دارند و امروزه از اصلی‌ترین دروازه‌های ورودی محسوب می‌شوند. باب السلسله را بخاطر نزدیکی اش به قبه‌السلسله به این اسم نامیده‌اند.[۳۹]
باب المغاربه[ویرایش]
این در در جنوبی‌ترین قسمت غربی مسجدالاقصی واقع شده‌است. مفسرین قرآن معتقدند محمد مصطفی در شب معراج از این در وارد مسجدالاقصی شدند. نام دیگر این در النبی داوود و در براق می‌باشد.[۴۰]
باب الجنائز[ویرایش]
این در از جمله درهای بسته‌است که در قسمت جنوب شرقی مسجدالاقصی قرار دارد. در گذشته مسلمانان جنازه‌های خود را به مسجدالاقصی می‌آورند و از این در به قبرستانی که در پشت دیوار شرقی قراردارد می‌بردند. همچنین به آن در مفرد نیز می‌گویند.[۴۱]
باب الثالثه[ویرایش]
این در از جمله درهای بسته‌است که در قسمت جنوبی مسجدالاقصی قرار دارد که به مسجد مروانی منتهی می‌شود. این در از سه در مسدود تشکیل شده‌است.[۴۲] این درها به دستور خلیفه فاطمی الظاهر لاعزازدین الله در سال ۴۲۵ هجری قمری ساخته شده‌است.[۴۳]
باب المزدوج[ویرایش]
این در از جمله درهای بسته‌است که در قسمت جنوبی مسجدالاقصی قرار دارد.[۴۴]
باب الذهبی[ویرایش]
این در از جمله درهای بسته‌است که در قسمت شمالی بخش شرقی مسجدلاقصی قرار دارد. این در به باب الرحمه و باب التوبه نیز معروف است.[۴۵]
تولیت[ویرایش]
دولت اردن، متولی رسمی مجموعه مسجدالاقصی است. بر اساس پیمان‌نامهٔ صلحی که در سال ۱۹۹۴ میلادی، میان اسرائیل و اردن بسته‌شد، مقرر شد تا عبادت یهودی‌ها در محوطه مجموعه مسجدالاقصی منع شود و دولت اردن، متولی رسمی مجموعه مسجدالاقصی باشد.[۴۶]
مجموعه مسجدالاقصی زیر نظر مفتی بیت‌المقدس اداره می‌شود.[۴۷]
آتش‌سوزی[ویرایش]
در ۲۱ اوت ۱۹۶۹ میلادی دنیس مایکل روهان، جوان یهودی استرالیایی الاصلی اقدام به آتش زدن مسجدالاقصی نمود و بیش از یک سوم مسجد در آتش سوخت. همچنین گنبد داخلی، محراب زکریا و منبر صلاح‌الدین ایوبی آسیب دیدند.
اسرائیل در ابتدا آتش‌سوزی را غیرعمدی و بخاطر اتصال در جریان برق اعلام کرد. کمیته‌های حقیقت‌یاب اثبات کردند که این‌کار عمدی بوده‌است و به همین دلیل اسرائیل تغییر موضع داد و مایکل روهان استرالیایی الاصل را عامل آتش‌سوزی معرفی کرد. اسرائیل در ابتدا روهان را محاکمه کرد ولی بعد از مدتی او را به این علت که سلامت روانی نداشته آزاد و به استرالیا بازگرداند.[۴۸]
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ Why is al-Aqsa Mosque vital to Muslims?, Aljazeera English
- ↑ تلاش‌های سه جانبه در اردن برای بازگرداندن آرامش به بیت‌المقدس، دویچه وله فارسی
- ↑ اردن سفیر خود را از اسرائیل فراخواند بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ Grabar, Oleg. "The Haram al-Sharif: An Essay in Interpretation." In Jerusalem, volume IV, Constructing the Study of Islamic Art. Hampshire: Ashgate Publishing Limited, 2005. First published in Bulletin of the Royal Institute for Inter-Faith Studies, 2 (2) (2000), pp. 1-13.
- ↑ Schieck, Robert (2008) in Geographical Dimension of Islamic Jerusalem, Cambridge Scholars Publishing; see also Omar, Abdallah (2009) al-Madkhal li-dirasat al-Masjid al-Aqsa al-Mubarak, Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyaah; also by the same author the Atlas of Al-Aqsa Mosque (2010)
- ↑ «ماذا تعرف عن المسجد الأقصی؟». ۲۰۱۴.
- ↑ سوره اسراء
- ↑ Schrieke and Horovtz, “Mi'rajd”, The Encyclopaedia of Islam, 97.
- ↑ Solomon's Temple Artifacts Found by Muslim Workers، National Geographic (magazine)
- ↑ نتانیاهو دستور تخریب خانه‌های فلسطینیان در بیت‌المقدس شرقی را داد، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ سوره بقره آیه ۱۴۴
- ↑ قرآن ۱۷:۱(ترجمه فولادوند)
- ↑ Schrieke and Horovtz, “Mi'rajd”, The Encyclopaedia of Islam, 97.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ بیت‌المقدس، بنی‌امیه و جمهوری اسلامی، رادیو زمانه
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص: ۲۴۴ و مستدرک‌الوسائل ج: ۳ ص: ۴۰۹
- ↑ کافی، ج، ص ۱۲۱؛ تفسیر القمی، ج۲، ص ۲۳۳ و ۲۸۵؛ تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، ص ۶۶۱؛ هدایةالکبری، ص ۵۸؛ احتجاج، ج ۲، ص ۳۲۵؛ الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص ۲۴
- ↑ کان الإسراء من نفس المسجد الحرام «إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی» یعنی بیت‌المقدس (مجمع البیان، ج ۶، ص ۶۱۲)
- ↑ إسراءه ص من المسجد الحرام إلی المسجد الأقصی و هو بیت‌المقدس و الهیکل الذی بناه داود و سلیمان ع و قدسه الله لبنی إسرائیل. (المیزان، ج ۱۳، ص ۶)
- ↑ فقد استفاضت الروایات بتفسیر المسجد الأقصی ببیت المقدس (المیزان، ج ۱۳، ص ۲۱)
- ↑ مسند ابی داوود ص ۱۹۲
- ↑ مسند ابی داوود نقل از ابوذر غفاری ص ۶۷
- ↑ مسترک الوسائل ج۳ ص۴۰۷ بَابُ اسْتِحْبَابِ اخْتِیَارِ الْإِقَامَةِ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ عَلَی السَّفَرِ إِلَی زِیَارَةِ الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی
- ↑ وسائل الشیعه ج۵ ص۲۶۱ بَابُ اسْتِحْبَابِ اخْتِیَارِ الْإِقَامَةِ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ عَلَی السَّفَرِ إِلَی زِیَارَةِ الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی
- ↑ إنّ الصًلاةَ فی مَسْجِدی هَذا أفْضَلُ مِنْ ألْفِ صَلاةٍ فی ما سِواهُ إلّا الْمَسْجِدَ الحَرامَ وَالمَسْجِدَ الأقْصَی (من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵۰۴؛ تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، ص ۶۶۱)
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۲۹
- ↑ اَمالی طوسی، ص ۳۶۹
- ↑ بحارالأنوار ج: ۹۹ ص: ۲۷۰ باب فضل بیت‌المقدس
- ↑ توضیح المسائل امام خمینی، مسئله ۸۹۳
- ↑ «تعرف علی أبواب المسجد الأقصی الـ15». ۲۰۱۶-۰۲-۱۲.
- ↑ شهر مقدس، صفحه ۱۳۷، نویسنده محمدرضا شاه حسینی، انتشارات به اندیشان.
- ↑ ««باب الأسباط» فی القدس.. تاریخ من المقاومة الفلسطینیة ضد الاحتلال».
- ↑ تاریخ مسجدالاقصی، صفحه ۴۳، نوشته محمدهاشم موسی غوشه، ترجمه سیدشهرام فرهانیان و هودسا عاطفی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی.
- ↑ شهر مقدس، صفحه۱۳۸، نویسنده محمدرضا شاه حسینی، انتشارات به اندیشان.
- ↑ شهر مقدس، صفحه۱۴۰، نویسنده محمدرضا شاه حسینی، انتشارات به اندیشان.
- ↑ تاریخ مسجدالاقصی، صفحه ۴۴، نوشته محمدهاشم موسی غوشه، ترجمه سیدشهرام فرهانیان و هودسا عاطفی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی.
- ↑ تاریخ مسجدالاقصی، صفحه ۴۴، نوشته محمدهاشم موسی غوشه، ترجمه سیدشهرام فرهانیان و هودسا عاطفی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی.
- ↑ شهر مقدس، صفحه۱۴۲، نویسنده محمدرضا شاه حسینی، انتشارات به اندیشان.
- ↑ «تعرف علی أبواب المسجد الأقصی الـ15». ۲۰۱۶-۰۲-۱۲.
- ↑ شهر مقدس، صفحه۱۴۳، نویسنده محمدرضا شاه حسینی، انتشارات به اندیشان.
- ↑ «باب المغاربة». اخوات من اجل الاقصی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۱.
- ↑ شهر مقدس، صفحه۱۳۷، نویسنده محمدرضا شاه حسینی، انتشارات به اندیشان.
- ↑ «الباب الثلاثی». اخوات من اجل الاقصی (به عربی).
- ↑ تاریخ مسجدالاقصی، صفحه 46، نوشته محمدهاشم موسی غوشه، ترجمه سیدشهرام فرهانیان و هودسا عاطفی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی.
- ↑ «الباب المزدوج». اخوات من اجل الاقصی.
- ↑ «بابا الرحمة والتوبة». اخوات من اجل الاقصی.
- ↑ بیت‌المقدس، شهری در آستانه انفجار، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ اسرائیل محدودیت سنی ورود مردان فلسطینی به مسجدالاقصی را لغو می‌کند، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ کتاب گنجینه‌های قدس، صفحه۶۴، انتشارات امیرکبیر.
منابع[ویرایش]
- بکر، سید، عبدالمجید، (اشهر المساجد فی الاسلام) مطابع سحر، جده، عربستان سعودی:، چاپ أول، انتشار سال ۱۹۸۵ میلادی. (به عربی).
- مهندس: نجم، رائف، یوسف، (کُنـُوز القُـدس) چاپ المجمع الملکی لبحوث الحضارة الاسلامیة، عمان: اردن، چاپ ۲۵، انتشار سال ۱۹۸۳ میلادی. (به عربی).
- توفیقی. حسن. «آشنایی با ادیان بزرگ» سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و مؤسسه فرهنگی طه و مرکز جهانی علوم اسلامی. چاپ نهم. صفحهٔ ۸۸. (فارسی).
- وبسایت حوزه، راهنمای مسجد مبارک الاقصی
پیوند به بیرون[ویرایش]
 |
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به مسجدالاقصی در ویکیگفتاورد موجود است. |
 |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ مسجدالاقصی موجود است. |
مکان‌های مقدس اسلامی | ||
|---|---|---|
| شهرهای مقدس اهل سنت و شیعه |  | |
| جاهای مقدس اهل سنت و شیعه | ||
| شهرهای مقدس ویژه شیعه | ||
| جاهای مقدس ویژه شیعه | مساجد: مسجد کوفه • مسجد سهله • مسجد جمکران حرم‌ها: حرم علی بن ابی‌طالب • حرم امام حسین • بقیع • حرم کاظمین • حرم امام رضا • حرم عسکریین • حرم عباس بن علی • حرم شاه‌چراغ • حرم زینب کبری • حرم فاطمه معصومه • حرم رقیه • باب‌الصغیر • مرقد دانیال • مقبره شهدای احد • امام‌زاده‌ها: حرم شاه عبدالعظیم • امامزاده سید مرتضی • امامزاده سید حمزه (کاشمر) • امامزاده سید حمزه (تبریز) • ... تکیه • حسینیه • مهدیه | |
| نام‌ها |  | |
|---|---|---|
| خیابان‌ها و بلوارها | ||
| حصار شهر | ||
| جای‌های مذهبی | ||
| آموزش و فرهنگ | ||
| مرتبط | ||
| ||||||||
| یهودیت (سفاردیها/اشکنازی خاخام بزرگ) |
| مناطق
شهر قدیم
| ||||||
| مسیحیت | ||||||||
| اسلام (مذهب اهل سنت مفتی اعظم) |
| |||||||
| ||||||||
