حیاط

نمایی از حیاط داخلی یک ساختمان مسکونی.

حیاط عریض مسجد جامع قیروان در تونس احاطه شده با ایوان‌های قوسی

حیاط فضایی در معماری است که دو کاربرد زیر را دارد:

• صحن خانه و زمین جلوی ساختمان که اطراف آن محصور باشد.
• آن قسمت از عرصه که در اشتغال ساختمان نباشد و معمولاً محصور، گل‌کاری و درختکاری می‌شود.

حیاط در خانه‌های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بوده است. حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی بود که از گذشته‌های دور در معماری ایرانی به چشم می‌آمد. همچنین حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی، عروسی و تجمع اقوام بود. معمولاً چهار گوش بوده. ابعاد حیات را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین می‌کنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب و هوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می‌یابد.

حیاط در فرهنگ دهخدا به معنی محوطه و هرجای دیوار بست و سرای و خانه آمده است. واژه های دیگری مثل ساحت، صحن، میان سرا، صحن سرای نیز به همین معنی هستند. از حیاط در خانه های ایرانی به شکل های مختلف استفاده شده است. بعضی از این موارد به اختصار چنین است: _ حیاط به عنوان نشانه حریم تملک. _ حیاط، وحدت دهنده چند عنصر خانه. _ حیاط، ارتباط دهنده ی چند فضا. _ حیاط، به عنوان یک هواکش مصنوعی برای گذر جریان باد های مناسب. _ حیاط، عنصری مهم در جهت سازماندهی فضاهای مختلف. _ حیاط، به عنوان حریمی امن و آرام برای آسایش خانواده.

در معماری مسکن خانه های حیاط دار، یک یا چند مورد از عملکردهای یاد شده را می‌توان مشاهده کرد. شاید ابتدایی ترین نحوه ی کاربرد حیاط برای ایجاد نشانه ای از تملک باشد. البته ایجاد حصار صرفاً به وسیله دیوار های بلند صورت نگرفته است. در مناطقی مثل دشت گیلان، با احداث پرسین هایی از دیرک های چوبی و شاخه های درختان این حریم را مشخص کرده اند. بعضی از قبایل کوچ نشین، حریم سیاه چادر های خود را با دیوار کوتاه سنگی معین میکنند.

خانه های بیشتر آبادیهای ایران، به خصوص مناطق روستایی، متشکل از عناصری چون مسکن، انبار، طویله، و چیزهایی از این قبیل است. این عناصر یا در طرح کلی مسکن گنجانده شده و به طور مثال طبقه زیر زمین یا طبقه ی همکف به انبار، طویله، اتاق کار اختصاص داده شده و یا در یک محوطه ی باز قرار گرفته اند. در این حالت حیاط، با ایجاد یک حصار در دور این عناصر آنها را در بر میگیرد. حیاط افزون بر ایجاد وحدت بین عناصر نوعی ارتباط پیمایشی بین آنها ایجاد میکند، این ارتباط یا از ورودی ساختمان به مقصد دیگر فضاهای پراکنده مثل انبار، آغل و غیره در حیاط صورت می گیرد و یا با استقرار محوطه ی اصلی تابستانی و زمستانی در جبهه های مختلف ارتباط دهنده ی بخشهای اصلی خانه می باشد.

ایجاد یک فضای سرسبز و خرم با حوض آب در شکلهای مختلف آن و استفاده از حیاط به عنوان منظری زیبا برای ساکنان داخل اتاقها یا فضاهایی چون تالار و صفه و نشیمن گاهی برای عصرها و غروب تفدیده مناطق گرم و کویری، از دیگر موارد استفاده ی حیاط می باشد.

در مواردی نیز حیاط سرسبزی زیاد را نمی‌طلبد. زیرا وجود درختان و گیاهان باعث شرجی بیشتر میشود و تشدید گرما و رطوبت را به همراه دارد. از این رو در شهری چون بوشهر، باغ به فضایی با مساحت بسیار کم در خانه گفته میشود. حیاط در شهر، عبور دهنده جریان هوای مطبوع به فضاهای مختلف بوده در حین اینکه سازمان دهی فضاهای مختلف را در کنار خود به عهده داشته است. سازمان دهی فضاهای مختلف با توجه به عوامل مؤثر در آن یکی از با اهمیت ترین عملکرد های حیاط در طراحی خانه بوده است. با توجه به تأثیر گردش خورشید در جبهه های مختلف خانه، سازندگان آن هرجبهه را به فصلی و ساعتی اختصاص داده اند. با عنایت به این موضوع، جبهه ی رو یه آفتاب بخش زمستان نشین، جبهه ی پشت به آفتاب بخش تابستان نشین (در ساعاتی از روز) و جبهه ی غربی برای ساعاتی از روزهای سرد زمستان در نظر گرفته شده و برای پرهیز از تابش گزنده ی آفتاب به جبهه ی شرقی، در بیشتر موارد در این قسمت طاق نما ساخته اند. همچنین در حیاط ورودی هایی به زیر زمین ها برای گذراندن روزهای گرم تابستان تعبیه شده است. در مناطقی چون یزد و کاشان بخش بزرگی از حیاط به صورت گودال باغچه ساخته شده است تا علاوه بر دسترسی بهتر به آب زیر گذر قنات ها، با کاشت درختان سرسبز و فضاهای درخور، محیطی خنک به وجود آورند.

عامل مؤثر دیگر در سازمان دهی، ایجاد حریم امن و آرام برای آسایش خانواده بوده است که خانه های حیاط دار درون گرا یا با ایجاد فضای ی در گوشه ای از یک حیاط و خارج از محیط خصوصی خانواده و یا با ساختن حیاطی دیگر به نام بیرونی به این هدف دست یافته اند. بناهای حیاط دار در ایران قدمتی در حدود هشت هزار سال دارند. بناهای مختلف و خانه بو طور خاص تا رسیدن به شکل حیاط مرکزی کامل، زمانی در حدود شش هزار سال را طی کرده اند و در هرکدام از دوره های تاریخی حیاط یک یا چند کاربرد از آنچه یاد شده است را داشته است. ابتدایی ترین روش محصور کردن یک سر پناه در داخل یک حصار را می توان در حصار های سنگی دولمن هایی در آذربایجان مشاهده کرد. این حصارها هرچند که ارتفاع زیادی ندارند ولی نشانه ای از تفکر در مشخص کردن حدود مالکیت از طرف سازنده آن میباشد. این نوع حصارهارا هنوز هم می‌توان در مناطقی از ایران چون دشت گیلان و خانه های روستایی گالی پوش با حصاری به نام خانه محوطه مشاهده کرد. حیاط به عنوان رابط بین چند فضا در خان های باستانی تپه زاغه متعلق به هزاره ششم ق م کاوش شده است. خانه ها متشکل از دو بخش روباز (حیاط) و بسته با فضاهای مسکونی و غیر مسکونی بوده اند. فضاهای بسته به دو بخش برای استراحت و خواب و فعالیت های روزانه، نگهداری از حیوانات یا انبار کردن تولیدات کشاورزی تقسیم شده است. آغل آشپزخانه و بعضی انبار ها نیز در حیاط قرار داشته اند. خانه ها دارای یک تا چند حیاط بوده اند. حیاط در شکل های کامل تر خود و نزدیک به حیاط مرکزی در یک ساختمان، معروف به ساختمان های سوخته در تپه حصار دامغان کاوش شده است. فضاهای مختلف مثل سالن مرکزی، انبارها، آشپزخانه و چند اتاق دیگر رو به حیاط باز می شدند.

منابع

• دائرةالمعارف معماری و شهر سازی، سید ابوالقاسم سید صدر. چاپ اول، چاپخانه مروی، زمستان ۱۳۸۱