بحارالانوار

بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار

نویسنده(ها)	علامه مجلسی
برگرداننده(ها)	کسی تمام مجلدات آن را ترجمه نکرده‌است.
تعداد جلد	۱۱۰
موضوع(ها)	فقهی و غیرفقهی

بحار الأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار یا به‌ اختصار بحارالأنوار مفصل ترین منبع حدیث مذهب شیعه به زبان عربی به تألیف محمد‌باقر مجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ هجری) است.گاه دائره المعارف شیعه نامیده میشود.

شیوه تألیف

در تألیف بحار، بعضی از شاگردان مجلسی شامل میرزا عبدالله افندی، میر محمدصالح خاتون‌آبادی، ملا عبدالله بن نورالدین بحرینی، سید نعمت الله جزایری و آمنه خاتون خواهر علامه مجلسی با او همکاری کردند.مجلسی بر همه مراحل کار تسلط کامل داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحی شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها از متن، سند و نیز تنظیم متن توسط خود او صورت می‌گرفته است.اما اتمام کامل کتاب به معنای پاک نویسی آن، بعد از وفات مجلسی و توسط شاگردان اوانجام گرفته است.مجلسی برای تألیف این کتاب، بسیاری از شاگردانش را به شهرها و کشورهای مختلف فرستاد تا کتب و نسخه‌های موجود روایی را پیدا کنند. برای مثال او گزارش داده حتی برای به دست آوردن کتاب مدینة العلم شیخ صدوق که تصور می‌شد در یمن وجود دارد، گروهی را با هدایای فراوان به سوی حاکم آنجا فرستاد تا کتاب را به دست آورد.

مجلسی عنوانی را برای هر جلد کتاب برمی‌گزید و در ذیل هر عنوان ابوابی را قرار می‌داد. او هر باب را با آیاتی از قرآن کریم که صریحاً یا با قراین گوناگون تاریخی، حدیثی و تفسیری با موضوع تناسب داشته آغاز کرده، سپس اقوال مفسّران (اغلب امین الاسلام طبرسی و فخر رازی) را در حدّ لزوم نقل کرده و آنگاه احادیث ناظر بر هر عنوان را با ذکر سند، به ترتیب شماره آورده است.‌ گاه فقط بخشی از یک حدیث را نقل کرده و کامل آن را در بابی مناسبتر آورده است (گاهی به محل اصلی نقل حدیث در بحار اشاره می‌کند) و همچنین، در صورت لزوم، برای تبیین معنای حدیث توضیحاتی داده است. این توضیحات در جلدهایی که توسط شاگردان او پاک نویس شده وجود ندارد.

این کتاب به موضوعات غیرفقهی بیش از موضوعات فقهی پرداخته‌ است. در زمان مؤلف در ۲۵ جلد و در چاپ جدید در ۱۱۰ جلد منتشر شده‌ است. این کتاب را به همراه وسائل الشیعه و الوافی جوامع حدیثی (ثانویه) می‌نامند.

مجلسی در تألیف بحارالانوار از همکاری بعضی از دانشمندان شیعه که تا صدها نفر نقل شده و حمایت مالی حکومت صفوی و تسهیلات و امکانات بسیاری در گردآوری منابع برخوردار بود.

گستردگی موضوعات

مجلسی، موضوعات را براساس عناوین و ترتیب موضوعات کتب اخبار و کلام و فقه و تاریخ به این صورت تقسیم‌بندی کرده‌است:

کتاب العقل و العلم و الجهل؛ کتاب التوحید؛ کتاب العدل و المعاد؛ کتاب الاحتجاجات و المناظرات؛ کتاب قصص الانبیاء؛ کتاب تاریخ نبیّنا و احواله؛ کتاب الامامه؛ کتاب الفتن و ما جری بعد النّبی صلّی اللّه علیه و آله؛ کتاب تاریخ ائمه؛ کتاب السماء و العالم؛ کتاب الایمان و الکفر؛ کتاب الاداب و السنن و الاوامر و النواهی و الکبائر و المعاصی؛ کتاب الروضه شامل مواعظ و حکم و خُطب؛ کتاب الطهاره و الصلاه؛ کتاب القرآن و الدعاء؛ کتاب الزکاه و الصوم به همراه ابواب خمس، اعتکاف و اعمال السنه؛ کتاب الحجّ به همراه ابواب جهاد، مرابطه و امر به معروف و نهی از منکر؛ کتاب المزار؛ کتاب العقود و الایقاعات؛ کتاب الاحکام؛ کتاب الاجازات که شامل اسانید و طرق مؤلّف و نیز اجازات علما به شاگردان و معاصرانشان است.

منابع بحار الانوار

در منابع شرح نیز از آن جمله است: مجمع البیان طبرسی و مفاتیح الغیب رازی در تفسیر آیات، صحاح اللّغه جوهری، قاموس اللغه فیروزآبادی، معجم مقاییس اللغة ابن فارس، تهذیب اللغة ازهری، مجمع الامثال میدانی و کتاب العین خلیل بن احمد در ادبیّات، صحاح ستّة اهل سنّت، جامع الاصول ابن اثیر، المسند احمدبن حنبل، و مطالب السّؤول و فتح الباری ابن حجر، در اخبار و شرح آنها؛ الکامل ابن اثیر، تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی، المنتظم ابن جوزی، عرائس المجالس ثعالبی و شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید در مسائل تاریخی، وفیات الاعیان ابن خلّکان، الاغانی ابوالفرج اصفهانی و الاستیعاب در تراجم اشخاص، شفا و مبدأ و معاد ابن سینا، التحصیل بهمنیار، القبسات میرداماد، در فلسفه، شرح المواقف جرجانی، شرح المقاصد تفتازانی، المحصّل رازی، نقد المحصّل طوسی، شرح العقاید محقّق دوانی در کلام، احیاء العلوم غزالی در مباحث اخلاقی، قانون ابن سینا، قانون مسعودی ابوریحان بیرونی، شرح تذکرة بیرجندی، الجامع ابن بیطار، علل الاشیاء بلیناس، حیاة الحیوان دَمیری، عجایب المخلوقات قزوینی، کتاب النبات ابوحنیفة دینوری در بابهای مختلف مجلّد «السّماء و العالم»، ترجمة عربی تورات و انجیل و نیز فقراتی از تورات عبری در تاریخ انبیا و تاریخ پیامبر اسلام.

اعتبار بحار الانوار

مجلسی دوم، در فصل دوم مقدمهٔ کتاب، می‌نویسد که در انتخاب احادیث و منابعشان و نیز، تصحیح احادیث، دقت و تحقیق کرده‌است:

«... حتّی اجتمع عندی بفضل ربّی کثیر من الأصول المعتبرة الّتی کان علیها معوّل العلماء فی الأعصار الماضیة، فألفیتها مشتملة علی فوائد جمّة خلت عنها الکتب المشهورة المتداولة، و اطّلعت فیها علی مدارک کثیر من الأحکام، اعترف الأکثرون بخلوّ کلّ منها عمّا یصلح أن یکون مأخذا له، فبذلت غایة جهدی فی ترویجها و تصحیحها و تنسیقها و تنقیحها(: … تا اینکه به فضل پروردگارم، نزد من، از اصول معتبری که تکیه علمای قدیم بر آن بوده، جمع‌آوری شد؛ پس، من آن‌ها را مشتمل بر فایده‌های عمیقی دیدم که کتاب‌های مشهور متداول، از این فایده‌ها خالی بود، و اطلاع یافتم در آن کتاب‌ها، بر مدارک زیادی از احکام؛ اعتراف بسیاری [از عالمان اسلامی]، بر معتبر و صالح بودن منابعِ آن‌هاست؛ پس، همهٔ تلاشم را نمودم در ترویج، تصحیح، آراستن و ویرایش کردن آن‌ها)».

در نگاه دیگران

روح‌الله خمینی در بیان جایگاه بحار و انتقاد از دو نظر افراطی (تأیید کامل) و تفریطی (بی‌ارزش خواندن آن)، تأکید دارد هدف اصلی تألیف بحار، حفظ آثار شیعه و گردآوری آن‌ها در یک مجموعه موضوعی بوده، و می‌گوید مجلسی بدون اینکه التزام به صحت همه آن‌ها داشته باشد، نخواسته کتابی عملی بنویسد یا دستورها و قوانین اسلام را در آنجا جمع کند تا در اطراف آن بررسی کرده و درست را از غیر درست جدا کند. پس بحار را کتابخانه جامع روایی می‌خواند که به ائمه نسبت داده شده‌است. هرچند اخبار آن صحیح یا غیر صحیح باشد. «غرض مجلسی از گرد آوردن بحار نگه داشتن این حدیث هاست نه بیان درستی و نادرستی آن‌ها، بدین رو آن‌ها را بحار نامیده‌است. دریا چنان‌که درّ و گوهر را در خود دارد، از خزف نیز تهی نیست و این گوهرشناس است که باید درّ را از خزف جدا سازد.» (صفحه ۲۸۳ به نقل از یادنامه علامه مجلسی، ج ۲، صفحه ۷۹)

چاپ‌های بحار الانوار

چاپ‌های معتبر کتاب بحارالانوار در ۱۱۰ جلد برای نخستین بار در چاپخانه تهران به طبع رسید. سپس مؤسسه دارالکتب اسلامیه دوره کامل این کتاب را با تصحیح و مقابله محمدباقر بهبودی چاپ کرد و افست همین نسخه در بیروت توسط انتشاراتی‌های دارالاحیاء و الوفاء به طبع رسید. اخیراً نسخه‌های ۵۴ جلدی بیروتی و ۳۸ جلدی ایرانی این کتاب نیز بر اساس نسخه ۱۱۰ جلدی به چاپ رسیده‌ است.

منابع

• پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی(SID)
• خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»
• بحارالانوار، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
• بحارالانوار، دانشنامهٔ رشد
• بر ساحل بحار، محمد مهدی محب الرحمان، نشریه حریم امام، شماره ۱۲۷، ۲ مرداد ۱۳۹۳ [۱]

جستارهای وابسته

• سفینةالبحار
• علامه مجلسی
• شیخ مفید
• ملاصدرا
• صفوی
• شیخ حر عاملی
• شیخ صدوق
• شیخ کلینی

پیوند به بیرون

• لینک دانلود ۱۱۰ جلد بحارالانوار(به زبان اصلی)
• پایگاه علامه مجلسی - بحارالأنوار
• مطالعهٔ آن‌لاین کتاب بحارالانوار (وبگاه الشیعه)
• معرفی تحلیلی کتاب علامه مجلسی، تبیان
• متن «داستان‌های بحارالانوار»، محمود ناصری در پنج جلد 1, 2, 3, 4 و 5