بحارالانوار

کتاب بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار
اطلاعات کلی
مؤلف:	علامه مجلسی
مترجم:	کسی تمام مجلدات آن را ترجمه نکرده است
موضوع:	فقهی و غیرفقهی
تعداد جلد:	۱۱۰

بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار یا به‌اختصار بِحارُالأنوار بزرگترین منبع حدیث در تشیع به زبان عربی به تألیف علامه مجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ هجری) است.

این کتاب به موضوعات غیرفقهی بیش از موضوعات فقهی پرداخته‌است. در زمان مؤلف در ۲۵ جلد و در چاپ جدید در ۱۱۰ جلد منتشر شده‌است. این کتاب را به همراه وسائل الشیعه، البرهان فی تفسیر القرآن، کنز الدقائق و الوافی جوامع حدیثی (ثانویه) می‌نامند.

انگیزه تألیف بحار الانوار

• انگیزه‌های تألیف بحار را می‌توان چنین برشمرد:
• ۱ـ جلوگیری از فراموشی مجدد یا نابودی کتب حدیثی
• ۲ـ دست‌یابی راحت به تمامی احادیث یک موضوع
• مرحله اول
• مراحل تدوین بحار الانوار
• محمدباقر مجلسی ابتدا بدون آنکه در پی تألیف بحار باشد، فهرستی برای ده کتاب حدیثی غیرفقهی جهت دسترسی راحت به موضوعات آنها به نام فهرس مصنفات الأصحاب فراهم آورد: آمالی (با رمز لی)، خصال (با رمز ل)، عیون اخبار الرضا (با رمز ن)، علل الشرائع (با رمز ع)، معانی الاخبار (با رمز مع) و توحید صدوق (با رمز ید) که این کتابها همگی از آثار شیخ صدوق است. عناوین سایر کتابها نیز بدین شرح است: قرب الاسناد حمیری (با رمز ب)، آمالی یا مجالس شیخ طوسی (با رمز ما)، تفسیر علی بن ابراهیم قمی (با رمز فس)، احتجاج طبرسی (با رمز ج)
• مراحل تدوین بحار الانوار
• مرحلهٔ دوم مجلسی پس از تألیف فهرست احساس کرد که مشکل مراجعه به احادیث چندان تفاوت نکرده‌است. از این رو تصمیم گرفت با استفاده از این فهرست به جای ذکر شمارهٔ روایت، متن کامل آن را نقل کند و علاوه بر ده کتاب مذکور از منابع دیگر روایی نیز بهره گیرد، این تصمیمی بود که به تألیف بزرگ‌ترین مجموعهٔ حدیثی شیعه، یعنی بحار الانوار، منجر شد.
• استخراج روایات از کتب مختلف حدیثی و تنظیم آنها بر اساس فهرست مذکور است.

نمونه‌ای از عبارات این فهرست

• کتاب العقل و الجهل ـ باب أَنّ أوّل ما احتجّ اللهُ به علی الناس العقل؛ ج ۲۹ من ۹، ن ۱۲ من ۳۲، ۴ و ۵، من ۹۹، مع ۲ من ۱.
• این عبارت نشان‌دهندهٔ آن است که روایات مربوط به عنوان مذکور در کتابهای زیر بدین گونه آمده‌است در احتجاج، حدیث شمارهٔ ۲۹ از باب ۹ و در کتاب عیون اخبار الرضا، حدیث ۱۲ از باب ۳۲ و حدیث ۴ و ۵ از باب ۹۹ و در معانی الاخبار، حدیث ۲ از باب ۱
• همکاران محمدباقر مجلسی در تألیف کتاب بحار الانوار
• آمنه خاتون، خواهر محمدباقر مجلسی.
• امیرمحمد صالح خاتون آبادی
• میرزا عبدالله افندی
• مولی عبدالله بحرانی
• سید نعمت‌الله جزایری

شیوهٔ مجلسی چنین بود که بر اساس فهرست مذکور ابتدا ابواب را مشخص کرده و سپس روایات را در ذیل عناوین ابواب درج می‌کرد. از این رو مجلدات بحار در زمان واحد در دست تألیف بوده، گرچه برخی از آنها زودتر به پایان رسیده‌است.

شیوه تألیف

مجلسی پس از دقت در کتابهای حدیثی متداول و مشهور شیعی و جستجوی اصول معتبر حدیثی که مهجور مانده بودند، به گردآوری منابع حدیثی اولیّه کوشیده و همه اخبار و احادیث و موضوعات منابع نویافته را در مجموعه ای موضوعی جمع‌آوری و تدوین کرد. منابعی که در کتابهای رایج آن زمان کمتر یافت می‌شده، یا در باب‌های مختلف پراکنده و حتی در معرض فراموشی قرار داشت.

علاوه بر حجم روایات، انتخاب موضوعات متنوع نیز اهمیت و ارزش بحار الانوار را بالا برده و گردآوری احادیثِ ناظر بر یک موضوع در یک جا در فهم مرادات آنها مؤثّر بوده است به علاوه، تعارض احتمالی بین نقلهای مختلف نیز نشان داده شده است.

مجلسی عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب کرده و برای هر عنوان باب‌هایی می‌گشود. ایشان در ذیل هر باب آیات قرآنی متناسب آن را فهرست می‌کرد. سپس برای هر آیه، در حد لزوم تفسیری با استفاده از نظرات مفسران و توضیحات خود می‌نوشت.

بعد از این، روایات متناسب با هر باب را به ترتیب شماره در ذیل عنوان گنجانده، و سندهای آن را نیز مختصراً نقل می‌نمود، و توضیحات و شرح خود را بر روایات می‌آورد. ایشان در این قسمت گاه به نقل و یا نقد اقوال صاحب نظران پرداخته است.

البته محمدباقر مجلسی در ضمن مسائل و شبهات عقلی مطرح شده، به شیوهٔ روایی برخورد کرده و گویا نظر اخباریان را نظری بهتر در بحث بیان می‌کند و ترک مسئله‌ای غامض را به دلیل عجز عقول بر احاطه به عمق آن، اولی می‌داند.

مجلسی هرچند در تألیف بحارالانوار از همکاری بعضی فضلا که تا صدها نفر نقل شده، و حمایت مالی حکومت صفوی و تسهیلات و امکانات در گردآوری منابع برخوردار بود. اما در عین حال بحار نمونه ارزنده ای از کارگروهی نظارت و هدایت شده است که با توجّه به تاریخ تألیف آن، اقدامی ابتکاری و عظیم به شمار می‌رود.

گستردگی موضوعات

مجلسی، موضوعات را براساس عناوین و ترتیب موضوعات کتب اخبار و کلام و فقه و تاریخ به این صورت تقسیم‌بندی کرده است:

کتاب العقل والعلم والجهل؛ کتاب التوحید؛ کتاب العدل و المعاد؛ کتاب الاحتجاجات و المناظرات؛ کتاب قصص الانبیاء؛ کتاب تاریخ نبیّنا و احواله؛ کتاب الامامه؛ کتاب الفتن و ما جری بعد النّبی صلّی اللّه علیه وآله؛ کتاب تاریخ ائمه؛ کتاب السماء والعالم؛ کتاب الایمان و الکفر؛ کتاب الاداب والسنن والاوامر والنواهی والکبائر والمعاصی؛ کتاب الروضه شامل مواعظ و حکم و خُطب؛ کتاب الطهاره والصلاه؛ کتاب القرآن والدعاء؛ کتاب الزکاه والصوم به همراه ابواب خمس، اعتکاف و اعمال السنه؛ کتاب الحجّ به همراه ابواب جهاد، مرابطه و امر به معروف و نهی از منکر؛ کتاب المزار؛ کتاب العقود و الایقاعات؛ کتاب الاحکام؛ کتاب الاجازات که شامل اسانید و طرق مؤلّف و نیز اجازات علما به شاگردان و معاصرانشان است.

منابع بحار

هدف اصلی مجلسی برای حفظ میراث شیعه و تنوع موضوعی روایات، باعث شد تا از منابع بسیار و متنوعی استفاده کرده و تلاش زیادی برای جمع‌آوری آنان بکار گیرد. بنا به نقلی برای به دست آوردن کتاب مدینه العلم ابن بابویه که تصور می‌شد در یمن وجود دارد، گروهی را با هدایای فراوان به سراغ حاکم آنجا می‌فرستد تا کتاب را به دست آورد.

مجلسی بسیاری از اصول، کتب و رسایل معتبر یا منسوب به ائمّه و اصحابشان و علمای امامیّه را مبنا قرار داده، ولی در شرح و بررسی آن، منابع دیگری از قبیل کتب لغت، تاریخ، کلام، فلسفه، اخلاق، کتب حدیثی عامّه و شروح آنها را نیز به کار گرفته که در فصل اول مقدمه به معرفی این دو نوع مأخذ اختصاص داده و در فصل دوم، میزان اعتمادش را به منابع متن بیان کرده است.

از جمله منابع متن می‌توان به کتب زیر اشاره کرد: کتاب سلیم بن قیس هلالی، رساله توحید مفضّل، کتب صدوق، المقالات والفرق سعدبن عبداللّه قمی، کتب کلامی خواجه نصیرالدین طوسی و کتب فقهی محقّق کرکی.

ایشان دلیل استفاده نکردن از روایات کتب اربعه را در آخر فصل سوم مقدّمه (ج ۱، ص ۴۸) تصریح کرده که قصد نقل احادیث کتب متواتر را مگر در بعضی جاها ندارد؛ زیرا ممکن است به مهجور و منسوح شدن آن کتب بیانجامد و این روا نیست.

در منابع شرح نیز از آن جمله است: مجمع البیان طبرسی و مفاتیح الغیب رازی در تفسیر آیات، صحاح اللّغه جوهری، قاموس اللغه فیروزآبادی، معجم مقاییس اللغة ابن فارس، تهذیب اللغة ازهری، مجمع الامثال میدانی و کتاب العین خلیل بن احمد در ادبیّات، صحاح ستّة اهل سنّت، جامع الاصول ابن اثیر، المسند احمدبن حنبل، مطالب السّؤول و فتح الباری ابن حجر، در اخبار و شرح آنها؛ الکامل ابن اثیر، تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی، المنتظم ابن جوزی، عرائس المجالس ثعالبی و شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید در مسائل تاریخی، وفیات الاعیان ابن خلّکان، الاغانی ابوالفرج اصفهانی و الاستیعاب در تراجم اشخاص، شفا و مبدأ و معاد ابن سینا، التحصیل بهمنیار، القبسات میرداماد، در فلسفه، شرح المواقف جرجانی، شرح المقاصد تفتازانی، المحصّل رازی، نقد المحصّل طوسی، شرح العقاید محقّق دوانی در کلام، احیاء العلوم غزالی در مباحث اخلاقی، قانون ابن سینا، قانون مسعودی ابوریحان بیرونی، شرح تذکرة بیرجندی، الجامع ابن بیطار، علل الاشیاء بلیناس، حیاة الحیوان دَمیری، عجایب المخلوقات قزوینی، کتاب النبات ابوحنیفة دینوری در بابهای مختلف مجلّد «السّماء والعالَم»، ترجمة عربی تورات و انجیل و نیز فقراتی از تورات عبری در تاریخ انبیا و تاریخ پیامبراسلام.

در نگاه دیگران

بحارالانوار از همان زمان تألیف مورد توجّه بوده و تعبیرات و تصریحات بسیاری از مؤلّفان، نشانه تقدیر از این کتاب عظیم است که لااقل از نظر اشتمال بر بیشتر یا تمام مرویّات شیعه امامیّه نظیر ندارد. با اینهمه برخی از علما از جهاتی نسبت به آن انتقاد داشته‌اند که یکی وجود روایات ضعیف و چه بسا نادرست در این جامع حدیثی، و دیگری وجود برخی شرحهای حدیثی در آن است.

روح‌الله خمینی در بیان جایگاه بحار و انتقاد از دو نظر افراطی (تأیید کامل) و تفریطی (بی‌ارزش خواندن آن) تأکید دارد هدف اصلی تألیف بحار، حفظ آثار شیعه و گردآوری آنها در یک مجموعه موضوعی بوده، و می‌گوید مجلسی بدون اینکه التزام به صحت همه آنها داشته باشد، نخواسته کتابی عملی بنویسد یا دستورها و قوانین اسلام را در آنجا جمع کند تا در اطراف آن بررسی کرده و درست را از غیر درست جدا کند. پس بحار را کتابخانه جامع روایی می‌خواند که به ائمه نسبت داده شده است. هرچند اخبار آن صحیح یا غیر صحیح باشد.

وجود احادیث ناصحیح

در بحار الانوار احادیثی نامعتبر و ناصحیح وجود دارد که تماماً از سوی مؤلف مشخص شده‌است. البته برخی بر این باورند که این گونه نیست و محمدباقر مجلسی فقط این احادیث را جمع‌آوری کرده‌است. برای مثال علی دوانی در این مورد گفته‌است: «علامه مجلسی در تدوین کتاب بحار الانوار کوشیده‌است تا همه احادیثی که در موضوعات خاص وجود داشته را جمع‌آوری نماید و خود بعضی از این احادیث را با عباراتی چون بیان، ایضاً، توضیح مشخص و بقیه را به آیندگان واگذار کرده تا رطب و یابس (تر و خشک) را از هم جداسازی کنند.» البته محدثین بر این باورند که محمدباقر مجلسی این احادیث را یک به یک بررسی کرده‌است و اگر حدیثی را در کتاب خود آورده از صحت آن اطمینان داشته و یا اگر آن را صحیح نمی‌دانسته‌است به این موضوع اشاره کرده‌است.

برخی نیر تصور نمی‌کنند که این موضوع درست باشد و تأکید می‌کنند که بسیاری از محدثین این کتاب را مرجعی صحیح و قابل اطمینان می‌دانند.

به طور کل دو کارکرد برای هر محدث قابل تصور است:

1. گردآوری و طبقه‌بندی احادیث
2. نقد و بررسی آن‌ها

برخی معتقدند که هدف مجلسی در کتاب بحار الانوار نه تنها پرداختن به مورد اول بوده‌است. و یا برخی عقیده دارند بلکه اصل توجه وی به جمع‌آوری احادیثی بوده‌است که از نظر او صحیح و از لحاظ عقلی، نقلی و حتی سیاقی درست بوده‌است. برای مثال می‌توان به دعای معروف عرفه اشاره کرد که مجلسی دربارهٔ بخش دوم آن می‌نویسد: «به نظرم این بخش از امام علیه السلام نیست اما به خاطر حفظ احترام راوی و این که این بخش با عقل و دیگر احادیث در تضاد نیست و اینکه دعا است ادامه آن را نیز می‌آورم.» که بعد از سال‌ها معلوم شد که نظر وی در این باره درست بوده و ادامه دعا از یک هندی است و نه از زبان امام.

مخاطبین بحار

بحار یک جامع حدیثی است که مشتمل بر صحیح و سقیم است، و بیشتر بر جنبه جمع‌آوری و جلوگیری از نابودی میراث حدیثی شیعه تأکید کرده، به نظر می‌رسد مخاطبین بحار مانند هر دائره المعارفی جامعه علمی باشد، چراکه تشخیص صحت و عدم صحت روایات و نقل‌های آن کمتر از توان عوام برآمده و باعث شبهاتی نیز شده است. همچنان که پذیرش و رد آن همواره مورد اختلاف دانشمندان بوده است.

این نکته در احادیث و نقل‌هایی که در تأسیس حکم و روشی هرچند اخلاقی صحبت کرده‌اند، جدی تر است. به علاوه اگر به توقیفی شدن عبادات قائل باشیم. البته نقل‌هایی که در تأیید روایات معتبره بکار برده می‌شوند، چه بسا مفید و به فهم بهتر موضوع کمک شایانی می‌کند.

چاپ‌های بحار

چاپ‌های معتبر کتاب بحارالانوار در ۱۱۰ جلد برای نخستین بار در چاپخانه تهران به طبع رسید. سپس مؤسسه دارالکتب اسلامیه این کتاب را چاپ کرد و افست همین نسخه در بیروت توسط انتشاراتی‌های دارالاحیاء و الوفاء به طبع رسید. اخیراً نسخه‌های ۵۴ جلدی بیروتی و ۳۸ جلدی ایرانی این کتاب نیز به چاپ رسیده است.

جستارهای وابسته

• سفینةالبحار
• علامه مجلسی

منابع

• بحارالانوار، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
• بحارالانوار، دانشنامهٔ رشد
• بر ساحل بحار، محمد مهدی محب الرحمان، نشریه حریم امام، شماره ۱۲۷، ۲ مرداد 1393 [۱]

پیوند به بیرون

• لینک دانلود ۱۱۰ جلد بحارالانوار(به زبان اصلی)
• پایگاه علامه مجلسی - بحارالأنوار
• مطالعهٔ آن‌لاین کتاب بحارالانوار (وبگاه الشیعه)
• معرفی تحلیلی کتاب علامه مجلسی، تبیان
• متن «داستانهای بحارالانوار»، محمود ناصری در پنج جلد 1، 2، 3، 4 و 5