روح‌الله خالقی

روح‌الله خالقی
اطلاعات پس‌زمینه
نام شناسنامه‌ای	روح‌الله خالقی
زاده	۱۲۸۵ کرمان
خاستگاه	ایرانی
تاریخ مرگ	۲۱ آبان ۱۳۴۴ (۵۹ سال) سالزبورگ، اتریش
علت مرگ	سرطان معده
سبک	موسیقی کلاسیک ایرانی
ساز(ها)	ویلن، تار، سه‌تار
اعضای پیشین	ارکستر گل‌ها
سازهای اصلی
ویولن
تحصیلات	لیسانس موسیقی
دانشگاه	دانشسرای عالی
استاد(ها)	علینقی وزیری
علت سرشناسی	سرود ای ایران کتاب نظری به موسیقی کتاب سرگذشت موسیقی ایران
بنیانگذار	هنرستان موسیقی ملی

روح‌الله خالقی (زادهٔ ۱۲۸۵ – درگذشتهٔ ۲۱ آبان ۱۳۴۴ ه‍.خ) موسیقی‌دان، آهنگساز و نوازندهٔ ویلن اهل ایران بود. سرود مشهورِ ای ایران، که از آن به عنوان سرود ملیِ غیررسمی ایرانیان یاد می‌شود، از جمله آثار او است. وی که از شاگردانِ اصلی علینقی وزیری بود، با آثار و خدماتِ هنری خود، در حفظ نغمه‌ها و احیای جایگاهِ موسیقی ایرانی، در دورانی که توجه به این موسیقی کاهش یافته بود، کوشید.

روح‌الله خالقی در ماهانِ کرمان متولد شد اما چند ماه پس از تولد، با پایان یافتنِ مأموریت پدرش در کرمان، ساکنِ تهران شد. او از همان دوران کودکی تحت تأثیر پدر و مادر خود که هر دو دستی در نوازندگی داشتند، با موسیقی آشنا شد. وی تحصیلات ابتدایی خود را در تهران، شیراز و اصفهان سپری کرد. در نوجوانی با دیدنِ آگهی گشایش مدرسهٔ موسیقی وزیری، در آنجا نام‌نویسی و تحصیل موسیقی را آغاز کرد. او از ۱۹ سالگی در مدرسهٔ موسیقی مشغول به تدریس شد و همزمان تحصیلات خود را در دارالفنون و پس از آن، در دانشسرای عالی تا دریافت لیسانس در رشتهٔ فلسفه و ادبیات فارسی ادامه داد.

روح‌الله خالقی در سال ۱۳۲۸، هنرستان موسیقی ملی را با انگیزهٔ حفظ موسیقی ملی ایران تأسیس کرد. رهبری ارکستر گل‌ها، سرپرستی ارکسترهای شماره یک و دو رادیو و عضویت در شورای موسیقی رادیو، از دیگر فعالیت‌های خالقی بود. او در زمینهٔ آهنگسازی نیز، حدود صد قطعهٔ موسیقی ساخت که در همهٔ آنها، به اصالت‌های موسیقی ایرانی توجه شده‌است. خالقی چندین کتاب مهم در زمینهٔ موسیقی ایرانی و غربی نوشت. سرگذشت موسیقی ایران، در سه جلد و نظری به موسیقی، در دو جلد از جمله آثار مکتوب او به‌شمار می‌آیند.

زندگی‌نامه

دوران کودکی

نمایی از باغِ شاهزادهٔ ماهان کرمان، محل تولد روح‌الله خالقی در دوره قاجار

روح‌الله خالقی در سال ۱۲۸۵ ه‍. ش. (برابر با ۱۳۲۴ ه‍.ق) در ماهانِ استان کرمان زاده شد. در آن هنگام، پدرش در شهر کرمان مُنشیِ فرمانفرما والی ایالت بود، به همین دلیل روح‌الله که سومین فرزندِ خانواده بود، به همراهِ پدرش میرزا عبدالله خان، مادرش مخلوقه خانم و خواهر و برادرش، در باغِ شاهزادهٔ ماهان کرمان که یک عمارتِ حکومتی بود، اقامت داشتند. چند ماه پس از تولدِ روح‌الله، مأموریتِ پدرش در کرمان پایان یافت. آن‌ها به تهران بازگشتند و در خانه‌ای که پُشتِ پارک مختارالسلطنه، در خیابان ارامنه بود مستقر شدند. پدرش که خود دستی بر موسیقی داشت و نواختنِ تار را نزد آقا رضاخان (دامادِ آقا حسینقلی)، خودِ آقا حسینقلی فراهانی و درویش‌خان آموخته بود، بیشتر اوقات در سفر بود اما هر زمان که بازمی‌گشت، محفلی با دوستانش که همگی اهل موسیقی بودند برگزار می‌کرد. او شب‌ها، با سازِ تار خود، که کاسهٔ زرد رنگ و بزرگی داشت نوازندگی می‌کرد. مخلوقه خانم، مادرِ روح‌الله نیز تار می‌نواخت و با نواختنِ کمانچه آشنا بود. خانوادهٔ خالقی با میرزا غلامرضا شیرازی، نوازندهٔ تار، معاشرتِ بسیار داشتند و فرزندان، وی را «عمو» می‌خواندند. همچنین میرزا رحیم کمانچه‌کِش، شوهر عمهٔ روح‌الله بود که به منزل آنها رفت‌وآمد داشت. او به گفتهٔ خود: «در کودکی مکرر با آواز ویلنِ همسایه به خواب رفته بود»، منزلِ رکن‌الدین مختاری، پُشتِ خانهٔ آنها بود و شب‌های تابستان، ویلن‌نوازی او، وی را شیفتهٔ صدای این ساز کرده بود.

زمانِ آغاز تحصیلات ابتدایی که رسید، روح‌الله را در مدرسهٔ آمریکایی، واقع در خیابان قوام‌السلطنه، ثبت‌نام کردند. او هر روز به همراهِ خواهرش مخلوصه، برادرش کریم و خاله‌اش مریم (که از همهٔ آنها بزرگتر بود)، به مدرسهٔ آمریکایی می‌رفت. در آن مدرسه، صبح‌ها پیش از رفتنِ دانش‌آموزان به کلاس درس، مدیر مدرسه «مِستر جُردن» نیایش می‌خواند، پس از آن خانم جردن اُرگ می‌نواخت و دانش‌آموزان سرود می‌خواندند. روح‌الله خالقی از خردسالی به نواختنِ ساز علاقهٔ بسیار داشت اما پدرش از ترس اینکه وی از تحصیل عقب بماند، اجازهٔ فراگیری نوازندگی را به او نمی‌داد. با این حال، روح‌الله در مواقع تنهایی، به صورت مخفیانه، با سازِ تاری که بزرگتر از جثه‌اش بود، می‌نواخت. سال‌های کودکی او همزمان با جنبش‌های آزادی‌خواهان و مشروطه‌طلبان در ایران بود.

دوران نوجوانی

روح‌الله خالقی،۱۲۹۷ ه.خ. شیراز

پدر روح‌الله خالقی در سال ۱۲۹۵ به شیراز منتقل شد. دو سال بعد، در شهریور ۱۲۹۷، خانوادهٔ خالقی نیز از راهِ اصفهان به شیراز رفتند. در این هنگام روح‌الله خالقی ۱۲ ساله بود. او تحصیلات ابتدایی خود را در دبستانی واقع در میدانِ سربازخانهٔ شیراز ادامه داد و برای نخستین بار در مجلسی دوستانه، ساز ویلن را از نزدیک دید. وی همچنین مدتی نزد فرصت‌الدوله شیرازی، عروض و نقاشی آموخت. خالقی دربارهٔ زندگی در شیراز گفته‌است:

«با اینکه بعدها زیاد سفر کردم ولی هیچ شهری را مثل شیراز دوست نداشته‌ام. درخت‌های سرو، منظره جالب باباکوهی و چاه مرتضی‌علی، زمین‌های سرسبز اطراف شهر و باغ‌های مسجد بردی، آسیاب سه‌تایی و هفت‌تن و چهل‌تن، باغ دلگشا و حافظیه و مقبرهٔ سعدی، مسجد و بازار وکیل و شاه‌چراغ، ارگ دولتی و از همه بالاتر محبت و مهمان‌نوازی شیرازی‌ها را هرگز فراموش نمی‌کنم.»

در اواخرِ تابستان ۱۲۹۹، اقامت خانوادهٔ خالقی در شیراز پایان یافت و در باغِ نو اصفهان ساکن شدند. روح‌الله خالقی در اصفهان نیز تحصیلات دورهٔ ابتدایی خود را پِی گرفت. او در مدت سکونت در شیراز و اصفهان، در محافل هنری با هنرمندانی نظیر: رحیم قانونی، میرزادهٔ عشقی، نایب اسدالله و … آشنا شد.

نوجوانیِ روح‌الله خالقی

روح‌الله خالقی قبل از پایانِ تابستان سال ۱۳۰۰، به همراهِ خانواده به تهران بازگشت. او تا پیش از بازگشت به تهران، هرگز آموزش موسیقی ندیده بود. پدرِ روح‌الله خالقی در پایانِ یکی از مجالسی که در باغ خانوادگی ترتیب داده بود، به میرزا رحیم کمانچه‌کِش می‌گوید: «روح‌الله خیلی به موسیقی علاقه دارد، خوب است حالا دیگر درس ساز را نزد شما آغاز کند.» بدین ترتیب روح‌الله خالقی نخستین درس‌های موسیقی را نزد شوهر عمه‌اش میرزا رحیم، که یک سازِ ویلن برایش تهیه کرده بود، به صورتِ سینه به سینه آغاز کرد. میرزا رحیم موسیقی ایرانی را با کمانچه می‌نواخت و روح‌الله با ویلن تقلید می‌کرد. او در کلاس ویلن رضا محجوبی نیز شرکت کرد.

خالقی در اوایل تابستان ۱۳۰۲، به واسطهٔ یکی از دوستانِ مادرش، با نورعلی برومند که یک سال از وی بزرگتر بود، آشنا شد و دوستی عمیقی بین آنها شکل گرفت. نورعلی، نوازندهٔ تار و شاگرد درویش‌خان بود. روح‌الله خالقی، در تعطیلاتِ تابستان، هر روز به خانهٔ برومند می‌رفت. آنها از صبح تا شب در کنار هم موسیقی می‌نواختند و ردیف را دوره می‌کردند. علی‌محمد حیدریان، نقاش و از شاگردان کمال‌الملک، داییِ نورعلی برومند بود که به خانهٔ آنها رفت‌وآمد داشت. روح‌الله خالقی روزی از وی دربارهٔ بهترین مدرسِ ویلن سؤال می‌پرسد. او در پاسخ بر شیوهٔ صحیح علمی تأکید کرده و از علینقی وزیری یاد می‌کند که ۵ سال قبل برای تکمیل آموخته‌های موسیقی به اروپا رفت و حال بازگشته و قرار است مدرسهٔ موسیقی دایر کند. حیدریان تأکید می‌کند: «نزد او برو و بی‌جهت عُمر خود را پیش این و آن تلف نکن.» با سپری شدنِ تعطیلات تابستان سال ۱۳۰۲، نورعلی برومند را برای تحصیل در رشتهٔ پزشکی به اروپا فرستادند و روزهای تمرین و همنوازیِ روح‌الله و نورعلی به پایان رسید.

دوران جوانی

روح‌الله خالقی در جوانی

در اوایل زمستان سال ۱۳۰۲، آگهی افتتاحِ مدرسهٔ عالی موسیقی در روزنامه چاپ شد. روح‌الله خالقی با دیدن این آگهی، بی‌درنگ برای ثبت نام به آدرس درج شده رفت. او در آن زمان، یک سال و چند ماه ویلن نواخته بود اما با نُت‌خوانی و قواعد موسیقی آشنا نبود. در محل ثبت‌نام، علی‌نقی وزیری شخصاً نام او را نوشت و کتاب دستور تار را به وی داد. وزیری تأکید کرد که این کتاب را برای تار نوشته اما به دلیل اینکه قواعد خط موسیقی در آن نوشته شده، برای او نیز مناسب است. یک هفته بعد، کلاس‌های مدرسهٔ عالی موسیقی که در خیابان منوچهری بود گشایش یافت و روح‌الله خالقی که از نخستین شاگردان این مدرسه بود، به همراهِ حدود یک‌صد هنرجوی دیگر، تحصیلات رسمی موسیقی خود را آغاز کرد. او دو روز در هفته، بعدازظهرها به مدرسهٔ موسیقی می‌رفت. پس از گذشتِ یک ماه، تنها حدودِ بیست هنرجو در مدرسه باقی ماند که از آن میان، ابوالحسن صبا که در نواختنِ ویلن مهارت بیشتری داشت، از سوی علی‌نقی وزیری به عنوان «خلیفهٔ کلاس» انتخاب شد. روح‌الله خالقی که شیفتهٔ وزیری شده بود با تمرینِ بسیار، در تابستان ۱۳۰۳، موفق شد آزمونِ ورودی ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی را پشت سر گذاشته و به آن راه یابد.

او که در اواخر سال ۱۳۰۳ تصمیم گرفته بود تا با جدیت بیشتری به موسیقی بپردازد، پس از تعطیلات نوروز ۱۳۰۴، بدونِ اجازهٔ پدرش، تحصیل در مدرسهٔ آمریکایی را رها کرد تا تمامِ وقتش را به موسیقی اختصاص دهد. پدرش با وجود علاقه‌ای که به موسیقی داشت، با انتخابِ این هنر به عنوان یک حرفه، مخالف بود. به همین دلیل خالقی هر روز، دور از چشم پدر به مدرسهٔ عالی موسیقی می‌رفت. علاقهِ بسیارِ او به تحصیل حرفه‌ای موسیقی، سببِ بروز تنش‌هایی در رابطهٔ او با پدرش شد اما وی که تازه مادرش را از دست داده بود و به موسیقی بیش از پیش دل بسته بود، با احترام به پدر، از راهی که برگزیده بود خارج نشد.

خالقی در کنسرت‌های «کلوپ موزیکال» که توسط علی‌نقی وزیری راه‌اندازی شده بود، به همراه چند نفر دیگر از هنرجویانِ مدرسه موسیقی، به نوازندگی می‌پرداخت. در تابستان سال ۱۳۰۴، چهار کنسرت به رهبری وزیری در مدرسه اجرا شد که خالقی نیز در آن‌ها به عنوان نوازندهٔ ویلن حضور داشت.

فعالیت‌ها

سال‌های آغازین (۱۳۱۹–۱۳۰۷)

ارکستر کافه بلدیه، ۱۳۱۱ ه‍.خ. از راست: احمد فروتن راد، مهدی دفتری، علی‌محمد خادم میثاق، جواد معروفی و روح‌الله خالقی

روح‌الله خالقی بالاخره در سن ۱۹ سالگی، با گرفتن حکم تدریس موسیقی، به پدرش ثابت کرد که «پیِ مطرب شدن نبوده‌است». او در این هنگام به تدریس ویلن و تئوری موسیقی در مدرسهٔ موسیقی مشغول شد. وی در سال ۱۳۰۷ به‌عنوان معلم روزمزد برای آموزش موسیقی، در مدرسهٔ ورزش منصوب شد و در همین سال، پس از انتصاب علینقی وزیری به ریاست هنرستان موسیقی دولتی، در کنار وی به تدریس در آن هنرستان مشغول شد.

در آن سال‌ها وزارت معارفِ وقت، هر سال یک‌صد نفر از متقاضیان در رشته‌های مختلف را از طریق کنکور به خارج از کشور می‌فرستاد. با اینکه موسیقی در میانِ این رشته‌ها نبود اما روح‌الله خالقی تصمیم گرفت تا در رشتهٔ ادبیات شرکت کند. او برای موفقیت در این آزمون، یک سال به صورت مداوم به مطالعهٔ درس‌های اختصاصی پرداخت اما پس از آن متوجه شد که طبق قانونِ جدید وزارت معارف، فقط داوطلبانی که مدرک دیپلم دارند مجاز به شرکت در آزمون هستند. به همین دلیل روح‌الله خالقی از سال ۱۳۰۸، با ورود به مدرسهٔ دارالفنون، تحصیلاتِ عمومی خود را پِی گرفت و پس از یک سال مدرک دیپلم خود را دریافت کرد. در این هنگام، بازهم قانون وزارت علوم تغییر یافت و این‌بار داشتنِ مدرک لیسانس به شرایط متقاضیان افزوده شد. خالقی برای دست یافتن به هدف خود، در سال ۱۳۱۰ وارد دارالمعلمین عالی شد. عیسی صدیق، عباس اقبال آشتیانی، صادق رضازاده شفق، بدیع‌الزمان فروزانفر، محمدکاظم عصار، احمد بهمنیار و اسدالله بیژن از جمله استادان او در دارالمعلمین عالی بودند.

وی در سال ۱۳۱۱، ارکستر کافهٔ تازه تأسیسِ بلدیه، وابسته به شهرداری تهران را تشکیل داد. او همزمان هفته‌ای چند ساعت نیز در مدرسهٔ موسیقار (هنرستان موسیقی دولتی) تدریس می‌کرد. روح‌الله خالقی در خرداد سال ۱۳۱۳، مدرک لیسانس خود را در رشتهٔ فلسفه و ادبیات، با رتبهٔ یک دبیری از دارالمعلمین که به دانشسرای عالی تغییر نام داده بود، دریافت کرد. در این زمان، اعزام دانشجو به اروپا ممنوع شد و خالقی فرصتِ ادامهٔ تحصیل در خارج از کشور را از دست داد. او پس از این اتفاق، زمانِ بیشتری را به تدریس موسیقی اختصاص داد. وی در هنرستان عالی موسیقی به تدریس مشغول بود و شب‌ها در ارکستر کافه بلدیه به نوازندگی می‌پرداخت. خالقی در همین سال‌ها، مقدماتِ درس هارمونی و سپس سازشناسی و ارکستراسیون را به صورتِ مکاتبه‌ای با شعبهٔ بیروت مدرسهٔ کِلُس واندانس فرانسه آموخت و ساخت نخستین آثارِ موسیقی خود را آغاز کرد.

روح‌الله خالقی در مهر سال ۱۳۱۳، خدمتِ سربازی خود را آغاز کرد و به دانشکدهٔ افسری وارد شد. در همین سال، علینقی وزیری را از ریاست هنرستان موسیقی برکنار کردند و خالقی از این اتفاق بسیار آزرده‌خاطر شد و از معلمیِ موسیقی کناره‌گیری کرد. او در سال ۱۳۱۴ به بخش اداری وزارت معارف (فرهنگ) منتقل شد و پس از مدتی به عنوانِ منشیِ مخصوصِ دفتر وزیر معارف ایران، علی‌اصغر حکمت برگزیده شد. وی در سال ۱۳۱۶، بخش اول کتاب نظری به موسیقیِ خود را که مربوط به قواعد کلی و تئوری موسیقی غربی است، منتشر کرد و در سال ۱۳۱۷ بخش دوم این کتاب را که دربارهٔ مباحث نظری موسیقی ایرانی است، جداگانه چاپ و به انتشار رساند. او در همین سال به سمتِ معاون دفتر وزارتی وزارت فرهنگ منصوب شد و در این جایگاه به همراه وزیر فرهنگ، به نقاط مختلف ایران سفر کرد. او در این سفرها با آداب و رسوم، روحیات و فرهنگ مردم کشورش بیش از پیش آشنا شد.

سال‌های میانی (۱۳۳۰–۱۳۲۰)

خالقی در حال رهبری ارکستر، خواننده: غلامحسین بنان، مایستر: ابوالحسن صبا، ۱۹۴۸ میلادی

در شهریور سال ۱۳۲۰، محمدعلی فروغی نخست‌وزیر شد و عیسی صدیق به وزارت فرهنگ رسید. این دو نفر که با خدمات علینقی وزیری آشنا بودند، وی را برای ریاستِ ادارهٔ موسیقی کشور، هنرستان عالی موسیقی و موسیقی رادیو برگزیدند. وزیری، شرطِ پذیرش این سمت‌ها را انتخاب روح‌الله خالقی به عنوان معاونِ خود اعلام کرد. بدین‌ترتیب خالقی به معاونت ادارهٔ موسیقی کشور و هنرستان عالی موسیقی منصوب شد.

در آن زمان تبلیغات گسترده‌ای بر ضد فرهنگ و موسیقی ایرانی شکل گرفته بود که شاگردانِ هنرستان موسیقی را نسبت به موسیقی ملی بی‌علاقه کرده بود. همین موضوع باعث شد تا روح‌الله خالقی فعالیت‌های تازه‌ای را در حیطهٔ موسیقی ایرانی تجربه کند. در آذر سال ۱۳۲۰، علینقی وزیری «ارکستر نوین» را با هدف اجرای قطعات موسیقی ایرانی، در رادیو تشکیل داد و خالقی نیز همکاری خود را با این ارکستر آغاز کرد.

آغاز فعالیت‌های ارکستر و انجمن موسیقی ملی

روح‌الله خالقی که احیای جایگاهِ موسیقی ایرانی را از اهداف خود می‌دانست در اسفند سال ۱۳۲۲، با دعوت از چند موسیقی‌دانِ ایرانی، ارکستر ملی را تشکیل داد. از جمله نوازندگان این ارکستر می‌توان به هنرمندانی نظیر: ابوالحسن صبا، حبیب سماعی، موسی معروفی، علی‌محمد خادم میثاق، عبدالعلی وزیری، جواد بدیع‌زاده، احمد فروتن راد، مهدی برکشلی، مهدی خالدی و … اشاره کرد. نخستین اجرای ارکستر ملی به رهبری روح‌الله خالقی، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۲۳ در سالن دبستان نظامی، در خیابان سپه تهران برگزار شد.

در آن روزها، اشغال ایران در جنگ جهانی دوم به دست نیروهای متفقین، انگیزه‌ای شد تا روح‌الله خالقی، تحت تأثیر اوضاع آن زمان، مشهورترین اثر خود را آهنگسازی کند. او در شهریور سال ۱۳۲۳، بر روی شعری از حسین گل‌گلاب، سرود ای ایران را برای صدای غلامحسین بنان و گروه کًر ساخت که این اثر را به تعبیری می‌توان سرود ملی غیررسمی ایرانیان دانست. در همین زمان، انجمن موسیقی ملی نیز با تلاش‌های خالقی شکل گرفت و در نخستین برنامهٔ رسمی این انجمن، در مهر ۱۳۲۳، پس از سخنرانی علینقی وزیری، سرود ای ایران برای نخستین‌بار به اجرا درآمد و به قدری مورد توجه قرار گرفت که در همان کنسرت ۳ بار تکرار شد. این ارکستر در طول فعالیت‌های خود، برنامه‌های متعددی در تهران و چند شهر ایران برگزار کرد.

در سال ۱۳۲۴، با تلاشِ روح‌الله خالقی، «باشگاه موسیقی» که محلِ ثابتی برای فعالیت‌های انجمن موسیقی ملی بود، تأسیس شد. سلیمان سپانلو که از اعضای انجمن بود، خانهٔ خود واقع در خیابان هدایت را برای گُشایشِ باشگاه موسیقی، در اختیار انجمن موسیقی ملی قرار داد. در این زمان سرپرستیِ موسیقی رادیو نیز از طرف ادارهٔ کل تبلیغات، به انجمن موسیقی ملی واگذار شد که به مدت دو سال به‌طول انجامید.

با روی کار آمدنِ کابینهٔ قوام‌السلطنه و انتخاب فریدون کشاورز به‌عنوان وزیر فرهنگ، پرویز محمود در سال ۱۳۲۵ جایگزینِ علینقی وزیری شد و به ریاست هنرستان عالی موسیقی و ادارهٔ موسیقی کشور رسید. به دنبالِ آن، روبیک گریگوریان نیز به عنوانِ معاون ادارهٔ موسیقی و هنرستان عالی موسیقی، جایگزین روح‌الله خالقی شد. این اتفاق سبب شد که خالقی از مدیریت دولتی و فعالیت در رادیو و هنرستان موسیقی، کناره گیرد. در این هنگام برنامه‌های موسیقی ایرانی مجدداً از هنرستان حذف شد.

مسئولانِ جدید ادارهٔ موسیقی، بیشتر برای گسترش موسیقی کلاسیک غربی تلاش می‌کردند. در این شرایط، انجمن موسیقی ملی از شهریور ۱۳۲۵، بحرانی‌ترین دوره‌اش را سپری کرد. در این دوره با مشکلاتِ فراوان، کنسرت‌های انجمن ادامه پیدا می‌کرد و کسریِ بودجه، از طریق عوایدِ آن برنامه‌ها و مشارکتِ اعضای باشگاه موسیقی تأمین می‌شد.

همزمان روح‌الله خالقی به وزارت کار و تبلیغات منتقل شد و تا سال ۱۳۲۷ در آن وزارتخانه مشغول خدمت بود. خالقی در تیرِ همان سال به وزارت فرهنگ بازگشت و مسئولیت دبیرخانهٔ هنرهای زیبا در اداره نگارش به او سپرده شد.

تأسیس هنرستان موسیقی ملی

در خرداد ۱۳۲۸، باشگاه موسیقی که از تأمین هزینه‌های خود بازمانده بود، تعطیل شد. در همین زمان وزارت فرهنگ اعلام کرد که اگر فعالیت‌های انجمن موسیقی ملی جنبهٔ آموزشی داشته باشد، از پشتیبانی و کمکِ آن وزارتخانه برخوردار خواهد شد. روح‌الله خالقی که طرح تأسیس هنرستان موسیقی ملی را سه سال پیش‌تر در مجلهٔ چنگ مطرح کرده بود، اساسنامهٔ هنرستان را تهیه کرد. پس از مدتی، امتیاز تأسیس هنرستان به انجمن موسیقی ملی داده شد و روح‌الله خالقی که سال‌ها به دنبال ترویج موسیقی ملی بود، به عنوان رئیس هنرستان موسیقی ملی فعالیت خود را آغاز کرد و به پرورش هنرجویانِ موسیقی ایرانی پرداخت. بدین ترتیب انجمن موسیقی ملی به هنرستان موسیقی ملی تبدیل شد. این هنرستان در روز اول مهر ۱۳۲۸، با ۸ هنرجوی دختر و ۱۹ هنرجوی پسر، افتتاح شد. اشتیاق و علاقهٔ خالقی به هنرستان موسیقی ملی تا آنجا بود که گاه پیش از آمدنِ شاگردان و دور از چشم دیگران، جارو و نظافت مدرسه را نیز انجام می‌داد. او در سال ۱۳۲۹، اولین جلد کتاب آموزش ویلن خود را برای هنرجویانِ هنرستان موسیقی ملی منتشر کرد.

سال‌های پایانی (۱۳۴۴–۱۳۳۰)

روح‌الله خالقی در سال ۱۳۳۰، با همکاری موسی معروفی و نصرالله زرین‌پنجه، جلد اول کتاب دستور مقدماتی تار و سه تار، را توسط «انجمن ملی» منتشر کرد. او جلد دوم این کتاب را در سال ۱۳۳۱، و پس از آن جلد سوم را به انتشار رساند. این کتاب از نخستین کتاب‌های آموزشی تار و سه‌تار در ایران محسوب می‌شود.

خالقی در سال ۱۳۳۳، همزمان با مدیریت و تدریس در هنرستان، رهبری ارکستر گل‌ها و مدتی نیز سرپرستی موسیقی رادیو ایران را بر عهده گرفت اما به دلیل اینکه هیچ‌کدام از پیشنهادهایش عملی نشد، از این سمت کناره‌گیری کرد. او در زیرمجموعهٔ فعالیت‌های مربوط به برنامهٔ گل‌ها، برنامه‌هایی نظیر:‌ گل‌های رنگارنگ، تکنوازان و موسیقی بی‌کلام را طراحی و به اجرا در‌آورد.

در ۲۸ اسفند سال ۱۳۳۳، تشکیلِ شورای عالی موسیقی رادیو (شورای ترویج موسیقی ملی) به تصویب هیئت وزیران رسید و هنرمندانی همچون: روح‌الله خالقی، ابوالحسن صبا، علی‌اکبر شهنازی، حسین طاهرزاده، موسی معروفی، جواد معروفی و مشیر همایون شهردار، از طریق رأی‌گیری انتخاب و با ابلاغ نخست‌وزیر به عضویت این شورا درآمدند. شورای عالی موسیقی از ۱۵ فروردین ۱۳۳۴، کار خود را به منظور سامان بخشیدن به وضعیت آشفتهٔ موسیقی رادیو آغاز کرد. روح‌الله خالقی صبح روز ۲۵ فروردین ۱۳۳۴، به عنوانِ نمایندهٔ شورا، در رادیو تهران سخنرانی کرد. او در بخشی از سخنرانیِ خود، ضمن انتقاد به وضعیت موسیقی چنین گفت:

«مورخین، موسیقی ایران را سرچشمهٔ موسیقی ملل مشرق می‌دانند. جای بسی تأسف است که ما هنر خود را رها کنیم و از آهنگ‌های دیگران تقلید نماییم. آن‌هم چه تقلیدهای ناروایی از موسیقی خارجی! ایران سرزمین ادب و شعر است. بازهم زهی تأسف که خوانندگان ما اشعاری را بخوانند که روح سعدی و حافظ از آن بیزار است! آیا بهتر نیست که آهنگسازان جوان ساخته‌های قُدما را مطالعه نمایند و از آنها در برنامه‌های رادیو استفاده کنند و ضمناً آهنگ‌های خود را هم بنوازند و مقایسهٔ آن را به ذوق سلیم اهل هنر واگذارند؟ ...»

شورای ترویج موسیقی ملی، در همان سالِ ۱۳۳۴، چندماه پس از آغاز فعالیت و نظارت بر موسیقی و آثار پخش شده از رادیو، با استعفای مشیر همایون شهردار که ریاست شورا را عهده‌دار بود، منحل شد. خالقی تا سال ۱۳۳۴، جلد دوم تا چهارم کتاب آموزش ویلن را نیز منتشر کرد.

در سال ۱۳۳۴ در چارچوب برنامه‌های «انجمن ایران و شوروی» به این کشور سفر کرد. همچنین در ۱۳۳۵، سفرهایی را به کشورهای رومانی، فرانسه و هندوستان انجام داد. دستاورد وی از سفر هند، مجموعه مقالاتی در زمینهٔ موسیقی و رقص در این کشور بود.

خالقی سال‌ها در رادیو ایران نیز فعالیت داشت و از جمله رئیس شورای موسیقی رادیو بود و برنامه‌های رادیویی «یادی از هنرمندان درگذشته» و «ساز و سخن» را راه‌اندازی کرد. وی همچنین، سرپرست ارکستر گل‌ها نیز بود.

از آهنگ‌های ساخته خالقی که در این دوره بسیار مورد پسند بود و از رادیو بسیار پخش می‌شد «رنگارنگ شماره یک» در بیات اصفهان بود.

خالقی در سال ۱۳۳۸ به در خواست خود از اداره کل هنرهای زیبا بازنشسته شد اما همچنان به فعالیت‌های هنری خود ادامه داد.

زندگی خصوصی

روح‌الله خالقی در سال ۱۳۱۶ با ایران‌الملوک جهانسوز شاهی (ایران‌الملوک خالقی) ازدواج کرد. او پدرِ دو فرزند با نام‌های گلنوش (زادهٔ ۱۳۱۹) و فرخ (زادهٔ ۱۳۳۰) و پدرخواندهٔ فرهاد رأفت (فرزندِ همسرش) شد. گلنوش خالقی مانند پدر، تحصیل موسیقی را برگزید و به آهنگسازی و رهبری ارکستر مشغول شد. گلنوش خالقی، در ۲۶ بهمن ۱۳۹۹ در واشینگتن درگذشت.

درگذشت

آرامگاه روح‌الله خالقی

روح‌الله خالقی در ۲۱ آبان سال ۱۳۴۴، پس از چند عمل جراحی ناموفق، بر اثر سرطان معده در سالزبورگِ اتریش درگذشت و در آرامستان ظهیرالدوله در تهران به خاک سپرده شد.

عبدالحسین سپنتا شعری دربارهٔ او با مطلع زیر سروده‌است.

به پرده‌های پیانو چو خالقی زد دست

به روی نُت ز هنر نقشِ آفرین بربست

موسیقی

سبک

آثار روح‌الله خالقی جدای از ریشه‌های اصیل موسیقی ایرانی، دارای ابتکارات نوآورانه است. استفاده از کنترپوان‌ها و خطوط ملودیکِ موازی از ویژگی‌های موسیقی او است.

از نگاه دیگران

فیلم مستند «آبی تر از آسمان» با موضوع زندگی روح الله خالقی به کارگردانی و تهیه‌کنندگی سیدحمید میرحسینی، در سال ۱۳۹۶ ساخته شد. در این فیلم افرادی همچون: فرخ خالقی، شهرام ناظری، عبدالوهاب شهیدی، مصطفی کمال پورتراب، فرهاد فخرالدینی، لوریس چکنواریان، فریدون شهبازیان، کامبیز روشن‌روان، حسن ناهید، احمدرضا احمدی، فضل‌الله توکل، شاهین فرهت، مهدی بهزادپور، محمد سریر، کیوان ساکت، بهمن رجبی، افلیا پرتو، بزرگ لشگری، علیرضا میرعلینقی و ... بخش هایی از زندگی خالقی را روایت کرده‌اند.

آثار

فهرست آثار روح‌الله خالقی
قطعات
شماره	نام قطعه			منبع
۱
تصنیف‌ها
شماره	نام تصنیف	تنظیم‌کننده/آهنگساز	شاعر/ترانه‌سرا	منبع
۱
سرودها
شماره	نام سرود	تنظیم‌کننده/آهنگساز	شاعر/ترانه‌سرا	منبع
۱
کتاب‌ها
شماره	نام کتاب	سال انتشار	ناشر	منبع
۱

مردم در حال خواندن سرود «ای ایران» ساخته روح‌الله خالقی در بزرگترین کنسرت نوروز در دنیا، آرنا اوبرهاوزن، مارس ۲۰۱۴

خالقی قطعات، تصنیف‌ها و سرودهای بسیاری دارد.

قطعات

رنگارنگ ۱ در آواز بیات اصفهان، رنگارنگ ۲ در دستگاه ماهور، نغمه‌های ماهور (بر اساس غزل «دل می‌رود ز دستم…» از حافظ)، می ناب (بر اساس غزل «دیشب به سیل اشک…» از حافظ)، آه سحر (بر اساس غزلی از فروغی بسطامی)، بوی جوی مولیان (گل‌های رنگارنگ شماره ۲۵۴)، جام‌جم، شب هجران، حالا چرا (بر اساس غزلی از شهریار).

تصنیف‌ها

یار رمیده، هستی عاشقان، پیمان‌شکن، وعدهٔ وصال، لالهٔ خونین، نغمهٔ نوروزی، بهار عاشق، آتشین لاله، خاموش، امید زندگی، شب جوانی و شب هجران.

قطعات امید زندگی، شب جوانی و شب هجران آثاری از خالقی هستند که در فیلم طوفان زندگی استفاده شده‌اند.

سرودها

پند سعدی، دانش، شادی، هنر، امید، آذربایجان (شعر از رهی معیری)، اصفهان، ای ایران و نفت از کارهای وی است. سرود نفت در سال ۱۳۳۱ به مناسبت ملی شدن صنعت نفت تصنیف شده‌است و شعر آن از معیری است. سرود ای «ایران» تبدیل به سرود ملی اما غیررسمی ایرانیان شده‌است.

خالقی به جز آهنگسازی، به تنظیم و اجرای بسیاری از تصنیف‌های قدیمی شیدا و عارف قزوینی برای ارکستر نیز پرداخته‌است. وی تعدادی از آهنگ‌های علینقی وزیری مانند شکایت، نی، خریدار تو، دلتنگ، و کاروان را با ارکستر اجرا و رهبری کرده‌است.

تصنیف خاموش آخرین اثر خالقی است. این آهنگ در دستگاه ماهور ساخته شده‌است و ارکستر گل‌ها آن را به رهبری خالقی و با همراهی پیانوی جواد معروفی به شمارهٔ گل‌های رنگارنگ ۲۳۷ اجرا کرده‌است. شعر این تصنیف از رهی معیری است.

نه دل مفتونِ دلبندی، نه جان مدهوشِ دل‌خواهی		نه بر مُژگان من اشکی، نه بر لب‌های من آهی
نه جان بی نصیبم را پیامی از دلارامی		نه شام بی فروغم را نشانی از سحرگاهی
نیابد محفلم گرمی نه از شمعی نه از جمعی		ندارد خاطرم الفت نه با مهری نه با ماهی
به دیدار اجل باشد اگر شادی کنم روزی		به بخت واژگون باشد اگر خندان شوم گاهی
کیم من، آرزو گم کرده‌ای تنها و سرگردان		نه آرامی، نه امیدی، نه هم‌دردی، نه همراهی
گَهی اُفتان و خیزان، چون غُباری در بیابانی		گَهی خاموش و حیران، چون نگاهی بر نظرگاهی
رهی تا چند سوزم، در دل شب‌ها چو کوکب‌ها		به اقبال شَرر نازم، که دارد عُمر کوتاهی

آثار تألیفی

کتاب‌های خالقی عبارت‌اند از:

• نظری به موسیقی در ۱۳۱۶ و ۱۳۱۷
• کتاب هماهنگی در ۱۳۲۰ (ترجمه)
• سرگذشت موسیقی ایران: جلد اول این کتاب در ۱۳۳۳، جلد دوم در ۱۳۳۵ و جلد سوم آن پس از مرگ خالقی به کوشش ساسان سپنتا توسط مؤسسهٔ فرهنگی-هنری ماهور در ۱۳۷۷، ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ منتشر و تجدید چاپ شده‌است.
• کتاب ویولن
• دستور مقدماتی تار و سه‌تار (به همراه موسی معروفی و نصرالله زرین‌پنجه)
• مجله چنگ: خالقی مجلهٔ چنگ را نیز منتشر کرد که در کل چهار شماره از آن چاپ شد. وی در مجله‌های موزیک ایران و موسیقی نیز مقالاتی نوشته‌است.

میراث

خالقی و حفظ موسیقی ایرانی

«کانون هنری روح‌الله خالقی» در ویرجینیا

خالقی در دورانی فعالیت می‌کرد که موسیقی غربی در ایران رواج داشت و بسیاری موسیقی ایرانی را غیرعلمی و تدریس آن را بیهوده می‌دانستند. حتی در بازه‌ای موسیقی ایرانی در هنرستان عالی موسیقی تدریس نمی‌شد و بسیاری از کسانی که سازهای سنتی می‌نواختند در این بازه به سازهای اروپایی روی آوردند یا هنرستان عالی موسیقی را ترک کردند. در این دوران خالقی و استاد محبوبش علینقی وزیری برای حفظ موسیقی ایرانی تلاش‌های بسیاری کردند. جعفرزاده در نقد کتاب نظری به موسیقی این کتاب را تلاشی برای توجیه علمی موسیقی ایرانی با تئوری موسیقی غربی و تغییر فضای ضد موسیقی ایرانی آن زمان می‌داند که بی‌نتیجه نمانده‌است و در نهایت به تأسیس هنرستان موسیقی ملی منجر شده‌است.

کانون هنری روح‌الله خالقی

گلنوش خالقی، دختر روح‌الله خالقی، در آمریکا یک مرکز هنری غیرانتفاعی به نام «کانون هنری روح‌الله خالقی» راه اندازی کرده‌است. هدف اصلی این مرکز، گردآوری، حفظ و شناساندن آثار روح‌الله خالقی است.

جستارهای وابسته

• آثار استاد روح‌الله خالقی (آلبوم)

منابع

• خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران. اول. تهران: انتشارات صفی علیشاه (چاپ پنجم).
• خالقی، روح‌الله (۱۳۳۵). سرگذشت موسیقی ایران. دوم. تهران: انتشارات صفی علیشاه.
• خالقی، روح‌الله (۱۳۷۷). سرگذشت موسیقی ایران. سوم. تهران: انتشارات صفی علیشاه. شابک ۹۶۴-۵۶۲۶-۵۳-۶.
• نصیری‌فر، حبیب‌الله (۱۳۸۳). مردان موسیقی سنتی و نوین ایران. اول. تهران: انتشارات نگاه. شابک ۹۶۴-۶۱۷۴-۱۴-۰.
• خالقی، روح‌الله (۱۳۳۳). نظری به موسیقی. تهران: انتشارات صفی علیشاه.
• خالقی، گلنوش (۱۳۸۵). ای ایران. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۶۴-۶۴۰۹-۹۹-۷.
• بهروزی، شاپور. چهره‌های موسیقی ایران، چاپ دوم، تهران: کتاب‌سرا، ۱۳۷۲.
• حدادی، نصرت‌الله. مدخل «خالقی، روح‌الله» در فرهنگنامهٔ موسیقی ایران، صص ۱۸۲ تا ۱۸۴، تهران: توتیا، ۱۳۷۶، شابک ‎۹۶۴-۹۰۳۷۳-۴-۹
• خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران (جلد سوم به همراه خلاصهٔ جلد اول و دوم)، به کوشش ساسان سپنتا، تهران: مؤسسهٔ فرهنگی-هنری ماهور، ۱۳۷۷، شابک ‎۹۶۴-۶۴۰۹-۱۷-۲
• خالقی، روح‌الله. نظری به موسیقی، تهران: انتشارات محور، چاپ چهارم، ۱۳۷۷، شابک ‎۹۶۴-۵۵۰۹-۳۴-۳
• راهگانی، روح‌انگیز. تاریخ موسیقی ایران، تهران: انتشارات بشیرو، ۱۳۷۷، شابک ‎۹۶۴-۹۰۴۴۹-۱-۴
• سپنتا، ساسان. چشم‌انداز موسیقی ایران، تهران: ماهور، ۱۳۸۲، شابک ‎۹۶۴-۶۴۰۹-۸۸-۱
• مشحون، حسن. تاریخ موسیقی ایران، تهران: فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۰،
• جعفرزاده، خسرو. «راست پنج‌گاه=ماهور=گام بزرگ؟ بررسی و نقد تئوری «گام‌های موسیقی ایرانی» در کتاب «نظری به موسیقی» نوشتهٔ روح‌الله خالقی» در کتاب ماهور، جلد سوم، تهران: مؤسسهٔ فرهنگی و هنری ماهور، ۱۳۷۲.
• اکبرزاده، پژمان. چهلمین سالروز درگذشت روح‌الله خالقی، وبگاه گفتمان ایران، ۱۶ آذر ۱۳۸۴ (دسترسی در ۲ سپتامبر ۲۰۰۶).

پیوند به بیرون

• ایرانیکا
• کانون هنری روح‌الله خالقی
• اکبرزاده، پژمان. «چهلمین سالروز درگذشت روح‌الله خالقی»، وبگاه گفتگوی هارمونیک (دسترسی در ۲۹ اوت ۲۰۰۶).
• جمادی، علی. «سخنی چند پیرامون جمع‌آوری و فهرست‌بندی آثار خالقی»، وبگاه گفتگوی هارمونیک، ۲۷ تیر ۱۳۸۵ (دسترسی در ۲۹ اوت ۲۰۰۶).
• پارسی، لادن. «انتشار نواها و آواهای ماندگار روح‌الله خالقی»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲ ژوئن ۲۰۰۴ (دسترسی در ۲ سپتامبر ۲۰۰۶).
• «گفتگو با سیما بینا»، وبگاه گویا، انتشار مجدد در وبگاه ایران‌ملودی. در این مصاحبه به‌طور خلاصه در مورد برنامهٔ گلها و نقش روح‌الله خالقی در این برنامه صحبت شده‌است.
• رادیو گلها، جمع‌آوری و بخش مجدد برنامه‌های گلها بر روی اینترنت.
• آریانا برکشلی از روح‌الله خالقی می‌گوید، صدای آمریکا (پروندهٔ صوتی).
• نگاهی به زندگی و آثار روح‌الله خالقی، بی‌بی‌سی فارسی