ارگ کریم‌خان

نمای شرقی ارگ كريمخان زند - شيراز

ارگ کریم خانی در مرکز شهر شیراز قرار دارد. این ارگ در دوره سلطنت سلسله زندیه ساخته شده‌است و پس از اینکه کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت خود و این مکان را به‌عنوان مکان زندگی خود انتخاب کرد، به ارگ کریم خانی معروف شد. در زمان سلطنت سلسله پهلوی از ارگ به‌عنوان زندان استفاده شد که آسیب‌هایی به آن وارد شده‌است. در سال ۱۳۵۰ این ارگ به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار شد. این بنای بزرگ اکنون زیر نظر سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می‌شود و از چند سال پیش کار مرمت این بنا آغاز شده‌است تا به عنوان موزه بزرگ فارس مورد استفاده قرار گیرد.

تاریخچه

ساخت ارگ بین سالهای ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی انجام شد و کریمخان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن بکار گرفت. او همچنین بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه و ساخت بنا را به‌سرعت تمام کرد. این بنا در دوره زندیه به‌عنوان محل استقرار حکومت و در دوره قاجاریه به‌عنوان محل زندگی فرمانداران محلی استفاده می‌شد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما حکم‌ران فارس، دستور به بازسازی مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا داد.

سراسرنمایی از ارگ کریم‌خان در شیراز

طراحی بنا

بنای ارگ ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آبنماها و باغچه‌ها از ظرافت خاصی برخوردار است. سه ضلع شمال، جنوب و غرب هر یک دارای یک ایوان و شش اتاق مسکونی در دو طرف آن است. ضلع شرقی شامل حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی است.

برج و باروی چهارگانه به انضمام خندقی که سابقاً دور آن حفر شده بود نیز نقش دفاعی بنا را بر عهده داشته‌اند. ضخامت دیوارها در پایه ۳ متر و در بالا ۱۲ متر است. ارتفاع برجها نیز ۱۴ متر می‌باشد و از آجر ساخته شده‌اند.

یکی از برج‌های چهارگانه این ارگ مانند برج پیزا کج شده بوده و به این خاطریکی از جاذبه‌های گردشگری شیراز به حساب می‌آمد. روند توقف کج‌شدگی این برج به لحاظ فنی و مهندسی مورد اهمیت قرار دارد.

توصیف محوطه

نمای بیرون این بنا آجرکاریست و بلندی دیوارهای کنگره دار 12 متر است که در هر گوشه یک برج 14 متری برپا شده.در قسمت لبه های دیوار جان پناه های بسیار مناسبی جهت دیده بانی و تیراندازی به هنگام جنگ ساخته شده است.ظاهر بنا حتی در محوطه داخلی تزیین زیادی ندارد و تنها به نمای داخلی اتاقها محدود میشود.

مصالح عمده به کاررفته دربنا آجر و سنگ میباشد که تنها سنگ مرمر به کاررفته و از تبریز اورده شده بود.

ساختمان ارگ دارای دیوار های ببسیار ضخیم و نفوذ ناپذیریست.بیشترین ضخامت دیوارها در دیوارهای بیرونی ارگ وجود دارد.در این دیوارها درقسمت بالا ناودانهایی سنگی جهت باران درست شده و نیز مزقله هایی جهت تیراندازی تعبیه شده است.

برج ها در چهارگوشه ارگ ساخته شده و هر یک 6متر شالوده دارد.گفته شده در هنگام ساخت این بنا به علت نشست خاک و نامناسب تشخیص دادن خاک شمال غربی جهت ایجاد برج میبایست وزن زیادی را تحمل کند محل ساخت ان چند متر به سمت غرب کشیده شده به همین علت این برج در راستای برجهای دیگر نیست و به شکل ذوزنقه ی ناقص درامده است.این برجها دارای سه طبقه مجزا هستند وتوسط راه پله هایی به صورت دورانی قابل رفت‌وآمد میباشد.در این طبقات دو اتاق وجود دارد یک اتاق جهت استراحت نگهبانان و یک اتاق جهت نگهداری اسلحه.این برجها توسط دری به پشت راه دارد.ورودی ارگ در نمای بیرونی با یک تابلوی بزک کاشیکاری صحنه نبرد رستم با دیو سفید مزین شده که مربوط به دوره قاجار است. نمای کاشیکاری محوطه داخلی در ضلع شرقی بالای در ورودی کاملاً ازبین رفته است.

وجود شیر سرها در دور تا دور لبه بام ضمن جلوگیری از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاقها در هنگام بارندگی به خوبی از پنجره های بزگ گره چینی محافظت میکند.

سنگهای به کاررفته از جنس سنگ آهک معروف به گندمک میباشد.بر روی این سنگها علامتی است که منحصر به افراد سنگتراش سازنده ی آن قطعات میباشد و به منزله ی مهر سنگتراش است.

ارتباط اتاقها

تمامی اتاقها از قسمت داخل به هم مرتبط می شود و بدون بیرون امدن از فضای داخلی قابلیت رفت‌وآمد دارند.ورودی اتاقها کاملاً روبروی یکدیگر است و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق فاصله انداخته است.

اتاقهای کوچک بالای راهرو ها که شامل چهار اتاق در هر ضلع می شود با مقرنس و تزییناتی مشابه مزین شده ولی در نقاشی آن مواد و مصالح با درجه کیفیت پایین بکاررفته است.

این اتاقهای کوچک در قسمت پشتی دارای پستویی هستند که روبه روی پستوهای پایین ساخته شده است.علاوه بر این اتاقها درهر ضلع در دوطرف شاهنشین راهرو های کوچکی وجود دارد که راه ارتباطی با محوطه می باشد هیچ ارتباطی با اتاقهای اصلی ندارد.به نظر میرسد در راهرو ها اتاقهای کوچکی ساخته شده که توسط پلکانی به راه رو پایین متصل می شود.این فضا بیشتر جهت استراحت غلامان بوده است.

اجزای معماری در داخل اتاقها

رنس

طاقچه های بالای دوال

سردر

ازاره های اتاق

کفپوش

ارسی

پستو

طاقچه های پایین

قطاربندی

کتیبه های بالای طاقچه های پایین

قوش مقرنس سقفها در هر یک از اتاقهای ارگ منحصر به فرد میباشد.و تنها در دیگر اتاق ضلع شمالی وجنوبی سقفها با مقرنس کامل و دوبرابر طاقهای معمول در ارگ کار شده.

نقش مایه ی داخل طاقچه ها ی بالای دوال شامل نقوش تذهیبی میباشد.که معمولاً از سه چیز تشکیل شده است در قسمت وسط یک نقش بزرگتر و در بالا و پایین ان نقش شاپرک.

شاهنشین

شاهنشین های سه ضلع شمالی غربی و جنوبی مرسوم به تالار بلندپایه بهشت پیرایه است.

شاهنشین شمالی برای زمستان بسیار مناسب میباشد.دو ستون جلوی این شاه نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک میباشد که بر روی آن تزینات گل شاه عباسی نقش بسته است.در این شاه نشین که نمای بسیار زیبایی دارد یک نیم کاسه مقرنس رو به حیاط وجود دارد و زیر آن بخاری قرار دارد و قسم دوال زیر سقف با مقرنس تزیین شده و سقف کاذب آن چوبی بوده است.اتاقهای شمالی کاملاً قرینه ی قسمت جنوبی میباشد.

در جبهه ی غربی شاهنشین اصلی که روب روی حوض بزرگ است قراردارد.این شاهنشین به جای ستون های سنگی دارای ستونهای چوبی با نقوش تزیین مارپیچ است.چوب این ستونها یک تکه و از جنس چوب سرو است و قسمت بالای آن مقرنس کار شده است.(قسمت تهتانی ستون چوبی اخیراً مورد مرمت قرار گرفته)شاه نشین ضلع غربی کاربردی تابستانه دارد.

حوض آب

حوض آب با سنگهای یکپارچه است که با فواره هایی همراه می باشد.جنس سنگ آن از نوع آهکی و معروف به اتابک است.این نوع حوض در برابر آب بسیار مقاوم است.

حوض های شمالی و جنوبی در امتداد خود آبراهه ای دارد که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی منتهی می شود.

سیستم آبرسانی ارگ

آب این مجموعه از آب قنات رکن آباد معروف به رکنی تامین شده است.این آب از نظر املاح معدنی بهترین آب شیراز محسوب میشده است و هم اکنون با خراب شدن این قنات سیستم آبرسانی این مجموعه از بین رفته است.

حمام ارگ

حوض حمام ارگ کریمخانی

حمام ارگ جزو اولین حمام های اختصاصی با این سبک در ایران میباشد و جهت استحمام خانواه سلطنتی مورد استفاده قرار میگرفته است.

قسمت اول ورود به حمام سربینه آن میباشد.در این مکان چهار سکو جهت نشستن و لباس کندن دارد.

در وسط این قسمت حوض هشت گوشی وجود دارد.در گوشه ای از سربینه محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان کشیدن تعبیه شده.

در زیر سکو های سربینه محل گذاشتن کفش و بسته لباس بوده است.

کارهایی که در سربینه انجام میگرفته شامل

حجامت

خالکوبی

مشت و مال

صحبت کردن

صرف چای و قلیان کشیدن بوده.

سربینه توسط راه رویی به گرم خانه متصل میشود.

گرم خانه ی حمام سه قسمت را شامل میشود:

فضای گرم خانه

خزینه

نورخانه

گرم خانه توسط کانال هایی که جهت جریان هوای گرم به زیر دیگ خزانه متصل است وجود دارد.

خزینه سه قسمت دارد در قسمت وسط دیگ مسی نصب شده و در زیر دیگ آتش روشن میشده است.دو حوض طرفین آن حاوی آب ولرم بوده است.

کاربری

در حال حاضر این مجموعه به عنوان یک بنای تاریخی و دیدنی محسوب میشود.که هرساله افراد زیادی از سراسر دنیا برای دیدن این بنای تاریخی می آیند. و از نزدیک شاهد زیبایی های این بنا میشوند.

وضعیت موجود

قسمت هایی از این بنا به منظور جلوگیری از شدت اسیب دیدگی توسط گروه های کارشناس مرمت احیا شده است. با این حال با گذشت زمان قسمت هایی از طرح ها و نقاشی ها و مقرنس های سقفها از بین رفته است.

اما متأسفانه به دلیل نا اگاهی مردم از ارزش و اهمیت بنا های تاریخی شاهد یادگاری هایی در قسمت های مختلف این بنا میباشیم.ک موجب خراب شدن بنا میشود.همه افراد جامعه باید برای فرهنگ سازی این موضوع ومراقبت از میراث های با ارزش بکوشیم تا بیش از این آثار با ارزشی که از گذشته برای ایندگان مانده از بین نبریم.

پیشینه پژوهشی

اخرین پژوهشی که در رابطه با بنای ارگ کریم خان زند صورت گرفته توسط اقای هوشنگ اسفندیاری(دکتری رشته مرمت)صورت گرفته که درباره معماری و توصیف محوطه و نقوش و تزیینات این بنا تحقیق کرده اند.همچنین سرپرست کارگاه مرمت ارگ کریم خان بوده اند.

نگارخانه

• 

  دیوار جنوبی و شرقی ارگ

• 

  نمایی از درون ارگ

• 

  نمایی از حوض درون ارگ و ایوان غربی

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  undefined

• 

  در اوایل حکومت قاجار

پیوندبه بیرون

• ارگ کریمخان در وبگاه کانون جهانگردی