گورستان ظهیرالدوله

باغ و گورستان ظهیر الدوله
باغ و گورستان ظهیر الدوله
نام	باغ و گورستان ظهیر الدوله
کشور	ایران
استان	تهران
شهرستان	شمیرانات
اطلاعات اثر
کاربری	گورستان
دیرینگی	قاجار
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۲۰۰۱
تاریخ ثبت ملی	۱/۲/۱۳۷۷
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	خواهران، پنج شنبه‌ها ساعت ۱۰ تا ۱۲ صبح و برادران، پنجشنبه‌ها ساعت ۱۳ تا ۱۶

مختصات: ۳۵°۴۸′۴۳.۱۶″ شمالی ۵۱°۲۶′۰.۶۴″ شرقی / ۳۵.۸۱۱۹۸۸۹° شمالی ۵۱.۴۳۳۵۱۱۱° شرقی / 35.8119889; 51.4335111

گورستان ظهیرالدوله گورستان کوچکی است بین امامزاده قاسم و تجریش در شمال تهران که علاوه بر علی‌خان ظهیرالدوله چندتن از هنرمندان، شاعران و چهره‌های سرشناس ایران در آن مدفونند.

تاریخچه[ویرایش]

وقتی که علی خان ظهیرالدوله در روز سه شنبه بیست و چهارم ذیقعده سال ۱۳۰۳ خورشیدی در اثر سکته قلبی در باغ خود در جعفرآباد شمیران در گذشت، در جوار باغ خود در قبرستان عمومی که بین تجریش و امام زاده قاسم واقع بود، دفن گردید. سابقاً در این محل گورستان کهنه‌ای قرار داشت و بعدها خانقاه ظهیرالدوله نیز به همین محل منتقل شده بود. اما پس از دفن ظهیرالدوله، مریدانش، این گورستان قدیمی و خانقاه را «آرامگاه ظهیرالدوله» خواندند.

محل دفن ظهیرالدوله، درست در زیر درختی بود که داغداغان نامیده می‌شد و ظهیرالدوله در طی ایام حیات خود، اغلب در سایه همین درخت می‌نشست. وی قبل از دفن، به وسیله مولوی رشتی که بعدها خود او هم در همین‌جا دفن گردید، تغسیل گردید و انجمن اخوت، این قبرستان عمومی را محصور ساخته و قبرستان (ظهیرالدوله) نامیدند.

از آن جا که ظهیرالدوله مورد قبول اکثر طبقات اجتماعی بود، بسیاری از هنرمندان، سیاست مداران و دانش مندان وصیت کردند که در این آرامگاه دفن شوند و به همین جهت متولیان خانقاه و مریدان ظهیرالدوله، از جهت فروش زمین‌های مقبره، عواید سرشاری به دست آوردند.

از سال‌های ۱۳۴۰ به بعد دفن اموات در این مجموعه ممنوع شد و دفن افراد در سال‌های ۴۰ تا ۵۰ با اجازه‌نامه خاص و آن هم به صورت محدود انجام می‌شد. آخرین تدفین درآرامگاه ظهیرالدوله در سال ۱۳۵۹ انجام شده‌است.

وضعیت کنونی[ویرایش]

محوطه آرامگاه ظهیرالدوله پوشیده از درخت‌های سبز و خرم و درهم تنیده‌است و سنگ بیشتر گورها در حال تخریب می‌باشند. از سال ۱۳۶۶ تاکنون پیرزنی متولی حفظ و نگهداری این گورستان و خانقاه است. آخرین متولی از سوی انجمن اخوت، درویش رضا بود که پس از درگذشت او همسرش عهده‌دار این مسئولیت شد.^[۱]^[۲]بازدید از این مکان فقط پنجشنبه‌ها (از ساعت ۱۰–۱۲ بانوان و از ساعت ۱۳–۱۶ آقایان) امکانپذیر است. متولی گورستان ظهیرالدوله هم اکنون پایگاه بسیج امامزاده صالح است.^{[نیازمند منبع]} گورستان ظهیرالدوله با دارا بودن ویژگی‌های منحصر و ممتاز که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، متأسفانه امروزه به عنوان یک گورستان مخروبه و گمنام در خیابان دربند، خیابان ظهیرالدوله چشم به راه همت والای شما عزیزان است.
این گورستان با شرایط جاری در صورت عدم توجه فوری نه تنها ظرفیت پذیرش گردشگران زیادی را در آینده نخواهد داشت بلکه احتمال نابودی آن می رود. گورستان ظهیرالدوله با وسعت ۴۳۰۰ متر در سال ۱۳۷۷ به عنوان یک اثر ملی توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید.

از سال ۱۳۴۰ به بعد، دفن اموات در این گورستان ممنوع و تا سال ۱۳۵۰ دفن فقط با اجازه‌نامة مخصوص انجام می‌شد. آخرین فرد مشهور دفن شده در این گورستان فروغ خواجه نوری ملقب به همایونفر (ندیمه اشرف پهلوی) در سال ۱۳۵۶ بود.
عدم وجود متولی مشخص برای این گورستان تاریخی باعث تخریب مقبره‌های موجود و سردرگمی علاقمندان و مراجعه کنندگان به آن شده است. میراث فرهنگی علی‌رغم اینکه این گورستان را به عنوان یک میراث فرهنگی ثبت کرده است ولی هیچ نظارتی برای حفظ و نگهداری آن انجام نمی‌دهد. از طرفی همسر درویش رضا، پیرزنی است که از سال ۱۳۶۶ خود را متولی این گورستان می‌داند.

به علاوه ارگان‌هایی نظامی همانند بسیج نیز مدعی مدیریت بر این گورستان هستند. تمامی مدعیان به جای خود از سوی دیگر ورثه اموات دفن شده در این گورستان که ظاهراً از طایفة هزار فامیل هستند با برخی نفوذها مدعی می‌باشند که این آرامگاه ملک شخصی است و محدودیّت‌هایی را برای بازدیدکنندگان قائل می‌شوند.

آرامگاه ظهیرالدوله به صورت ناگهانی و به بهانه‌های واهی از زمستان ۱۳۹۰ تا شهریور ۱۳۹۱ تعطیل و اجازه بازدید به مردم داده نشد و برای این کار هیچ دلیلی عنوان نگردید.

از شهریور ۱۳۹۱ تا به امروز نیز فقط روزهای پنجشنبه پذیرای مراجعه کنندگان و علاقمندان است و طرح تفکیک جنسیتی در این آرامگاه نیز رسوخ کرده و بانوان از ساعت ۱۰ الی ۱۲ ظهر و آقایان از ساعت ۱۳ الی ۱۶ بعد از ظهر می‌توانند از آن بازدید کنند.

مدیریت نامشخص و متولی قانونی پرقدرت که بتواند این اثر تاریخی بی‌مانند را برای جذب هرچه بیشتر گردشگر مدیریت کند، مهم‌ترین چالش این گورستان است؛ بنابراین با وجود این ضعف سازمان‌ها، افراد و خانواده‌های بانفوذ در نگهداری و مدیریت این آرامگاه دخالت دارند.

دخالت این افراد و سازمان‌های غیر مسئول باعث ناشناخته ماندن و به مرور زمان تغییر آرام و بی‌سر و صدای این گورستان به یک برج مسکونی می‌شود. به طوری که برخی از اهالی قدیمی می گویند برج کناری گورستان بر روی قسمتی از گورستان ظهیرالدوله بنا شده است.

از سوی دیگر نیمی از محدوده گورستان که میزبان بزرگانی چون ابوالحسن صبا استاد بزرگ موسیقی ایران می‌باشد به صورت کامل از محوطه اصلی گورستان جدا شده و سرایدار اجازه ورود هیچ بازدیدکننده‌ای را به بهانه ملک شخصی به آن نمی‌دهد. ظاهراً وی از فضای مربوطه جهت انبار مواد غذایی و سفارش کارهای بازرگانی بهره می‌برد.

هم چنین فقدان مدیریت دقیق امکان بررسی دقیق ظرفیت تحمل این آرامگاه را نیز برای علاقمندان فراهم نمی‌کند و مشخص نیست که دقیقاً چه تعداد بازدید کننده از این مکان در ماه، فصل و سال دیدن می‌کنند؛ ولی چیزی که در جای‌جای این گورستان بسیار چشم‌گیر است، تخریب سنگ قبرهایی است که هر کدام روایتی را در خود نهان دارند.^[۳]

مدفونان در ظهیرالدوله[ویرایش]

علی ظهیرالدوله در سال ۱۳۰۳ به خاک سپرده شد. ایرج میرزا در سال ۱۳۰۴ و درویش‌خان در سال ۱۳۰۵ نخستین هنرمندانی بودند که در این گورستان به خاک سپرده شدند و پس از آن بسیاری از هنرمندان در این مکان به خاک سپرده شدند. از دیگر افراد برجسته و سرشناسی که در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شده اند، می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

نام	سال درگذشت (خورشیدی)
حبیب سماعی	۱۳۲۵
محمدتقی بهار	۱۳۳۰
غلامرضا رشید یاسمی	۱۳۳۰
حسین هنگ‌آفرین	۱۳۳۱
حسین طاهرزاده	۱۳۳۴
داریوش رفیعی	۱۳۳۷
قمرالملوک وزیری	۱۳۳۸
مرتضی محجوبی	۱۳۴۴
روح‌الله خالقی	۱۳۴۴
حسین یاحقی	۱۳۴۷
رهی معیری	۱۳۴۷
سید حسن تقی‌زاده	۱۳۴۸
حسین تهرانی	۱۳۵۲
فضائل تدین	۱۳۵۵
نورعلی برومند	۱۳۵۵

محوطه‌ی تاریخی باغ ظهیرالدوله به عنوان گورستان ظهیرالدله شناخته می‎‌شود. این در حالی است که پس از شکل گیری این گورستان به تدریج در حاشیه این گورستان آرامگاه دیگری نیز شکل گرفته که از گورستان ظهیرالدوله مجزا است. ابوالحسن صبا در این بخش از گورستان دفن شده است.

نتیجه‌گیری[ویرایش]

استفاده از آرام گاه‌های مشاهیر و مفاخر فرهنگی یکی از بسترهای مستعد در جذب گردشگران داخلی و خارجی می‌باشد که می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های زیادی را بر روی آن انجام داد. گورستان ظهیرالدوله یکی از جاذبه‌های نو برای جذب گردشگر داخلی و خارجی می‌باشد که در صورت اعمال مدیریت دقیق می‌توان به بهترین نحو ممکن از آن بهره برد.^[۴]