هارمونی

برای دیگر کاربردها، هارمونی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

اندازه‌گیری فرکانس‌ها و هارمونیک‌های آکورد لا ماژور بر اساس سنت

هارمونی (به انگلیسی: Harmony) ریشه در کلمات یونانی دارد و در محاوره یا فلسفه، هارمونی را «تناسب» معنا می‌کنند. از نظر ریشه‌ای هارمونی به معنای وحدت و «هماهنگی» است و بیانگر یگانگی در اجزا و تشکیل یک واحد کل است.

تعریف

هارمونی، دانشی برای چند بخشی کردن موسیقی بر پایه ویژگی آکوردها و قانون وصل آن‌ها به یکدیگر به قصد همراهی با ملودی است. بر خلاف ملودی‌ها که به خوشایندی نواختن نتهای متوالی (و نه همزمان) می‌پردازد. هارمونی سبب ژرفا بخشیدن و غنای ملودی می‌شود. یک آفریننده موسیقی عامیانه (مانند یک خواننده که از گیتار استفاده می‌کند)، با آزمایش آکوردهای گوناگون، هم خوان‌ترین آکوردها با حالت ملودی را برمی‌گزیند. در موسیقی کلاسیک غربی، موسیقیدان هم‌زمان به خلق ملودی و هارمونی می‌پردازد. در برخی از انواع موسیقی‌های بداهه‌پردازانه مانند جاز نوازندگان بر مبنای چینش مشخصی از آکوردها، به آفرینش ملودی می‌پردازند. ریتم، ملودی و هارمونی سه بخش اصلی خلق یک اثر موسیقی را تشکیل می‌دهد.

تاریخچه

ژان فیلیپ رامو

در چند بخشی کردن موسیقی دو روش مختلف طی تاریخ تحول موسیقی به کار گرفته شده‌است. روش نخست دانش کنتر پوان است که با به هم بافتن ملودی‌هایی چند و مراعات قوانینی سخت و خشک ساخته می‌شد.

در قرون وسطی برداشت از هارمونی مربوط به دو صدا و در دوره رنسانس برای سه صدا که به‌طور هم‌زمان شنیده شوند بوده‌است. این تغییرات بر اساس تقسیم‌بندی متفاوتی نسبت به تقسیم‌بندی فیثاغورث بود. هارمونی از نظر تاریخی و نگاه ریاضی، به کارهای فیثاغورث و پیروانش بر می‌گردد و آن‌ها اولین کسانی بودند که با آزمایش روی سیم‌هایی با طول‌های متفاوت و نسبت دادن طول سیم‌ها به نت‌های موسیقی و آزمایش روی ستون هوا که در آن مایعی هم وجود داشته باشد و آزمایش‌های دیگر، سعی در تکامل نظریه خود (ساختار ریاضی وار جهان) داشتند.

پس از آن موسیقی غربی برای هماهنگی، غالباً دارای فواصل موازی بود. این فاصله‌ها وضوح اصلی ملودی را حفظ می‌کرد و در آوازهای کلیساها ایجاد و اجرا شده و از حالت‌های رزنانس مربوط به همان آثار برای ایجاد هماهنگی استفاده می‌شد. با این حال با توسعه موسیقی پولیفونیک، ترکیب و استفاده از فواصل سوم و ششم، به آرامی جایگزین فواصل چهارم موازی و غیره شد و اعتقاد داشتند که فواصل سوم و ششم، شیرین تر و برای موسیقی پولیفونیک بهتر است و دارای انعطاف و هماهنگی با استاندارد ساز‌های جدید تر است.

در دوره باروک گسترش و پویایی دانش کنتر پوان توسط آهنگسازان به جایی رسید که آهنگساز و موسیقی‌شناس فرانسوی ژان فیلیپ رامو از روش کنترپوان به روش دیگری در چند بخشی کردن موسیقی رسید و نام آن را هارمونی نهاد. او در سال (۱۷۲۲م) کتابی با همین نام نوشت که از آن زمان تاکنون با وجود کتاب‌های بسیار دیگری که منتشر شده‌است تغییر محسوسی در روش رامو انجام نگرفته‌است.

آکورد

نوشتار اصلی: آکورد

وقتی سه نت یا بیشتر هم‌زمان اجرا شوند، آکورد ایجاد می‌شود. آکوردها به شکل‌های مختلف ساخته می‌شوند. بعضی آکوردها از روی هم قرار گرفتن فاصله‌های سوم، چهارم، دوم و فواصل مختلف تشکیل می‌شود.

قظعه تابلوهای یک نمایشگاه اثر: مودست موسورسگی

کنسونانس و دیسونانس

نوشتار اصلی: مطبوعیت (موسیقی)

• کنسونانس (Consonance) فاصله‌ای در آکورد است که تأثیری قابل قبول و «مطبوع» بر شنونده دارد.
• دیسونانس (Dissonance) فاصله‌ای در آکورد است که نقطه مقابل کنسونانس قرار می‌گیرد و تأثیری تنش زا و «نامطبوع» دارد.

بر خلاف حرکت نت‌های پی در پی و متوالی که خوش آیند است؛ ولی اجرای هم‌زمان فواصل، دارای صدای مطبوع یا نا مطبوع است.

فواصل مطبوع و نا مطبوع در موسیقی

خصیصه مشترک در تمام دیسونانس‌ها این است که ناپایدارند و به یک صدا (درجه) بالاتر یا پایین‌تر از خود گرایش دارند، که به این حالت «حل شدن» می‌گویند. با حل شدن نت نامطبوع به یک درجه بالاتر یا پایین‌تر از خود به فاصله‌ای مطبوع می‌رسیم. به‌طور کلی، هرچقدر تعداد هارمونیک‌های مشترک تشدید شده بیشتر باشد، آن دو نت حالت کنسونانس بیشتری خواهند داشت و نسبت به یکدیگر مطبوع ترند.

حل فواصل نامطبوع به مطبوع

فاصله «مطبوع» یا کنسونانس

فاصله «نا مطبوع» یا دیسونانس

هارمونی کلاسیک

در هارمونی کلاسیک آکوردها از روی هم قرار گرفتن فاصله‌های سوم بوجود می‌آید. در حالت طبیعی، آکوردها به صورت موازی و روی درجات گام به صورت افقی حرکت می‌کنند ولی در دانش هارمونی آکوردها به چهار بخش تقسیم می‌شود و در نتیجه یکی از نت‌های آکورد سه صدایی باید تکرار شود ، آکوردها طبق قوانین هارمونی و به صورت عمودی به هم وصل می‌شوند و بافت موسیقی شکل می‌گیرد.

سه شیوه وصل آکورد در هارمونی :

• وصل آکوردهای دارای دو نت مشترک که باید در همان بخش تکرار شوند.
• وصل آکوردهای دارای یک نت مشترک که باید در همان بخش تکرار شوند.
• وصل آکوردهای بدون نت مشترک که باید بخش باس نسبت به سه بخش بالایی به صورت مخالف به بالا یا پایین حرکت کنند.

در این قانون هر نوع پرش بیش از فاصله سوم در بخش‌ها (بخش باس تا فاصله پنجم) ممنوع است. همچنین تکرار نت هفتم (محسوس)، عبور بخش‌ها از یکدیگر، فاصله بیش از یک اکتاو در بخش‌ها به جز بخش باس، حذف نت سوم آکورد، حرکت موازی بین بخش‌ها به فاصله‌های پنجم و اکتاو، خطا است.

شیوه وصل آکوردها در دانش هارمونی، در خط بالا آکوردها به صورت موازی و افقی حرکت می‌کنند و در دو خط پایینی آکوردها در همان درجات طبق قانون هارمونی به هم وصل شده‌اند

هارمونی کروماتیک

هارمونی کروماتیک با عبور از فرم در موسیقی کلاسیک، به سبکی از موسیقی در دوره رومانتیک رسید که آهنگسازان در آثارشان صاحب سبک‌هایی متعلق به خودشان شدند و به بیان احساسات شدیدتر توجه کردند و به جذابیت‌هایی مانند: عشق، ایده‌های شخصی از یک موضوع، احساسات مالیخولیایی و شیطانی، الهام گرفتن از داستان، شعر و شخصیت‌های اسطوره‌ای در قالب موسیقی برنامه ای، توجه به طبیعت، احساسات ناسیونالیستی و توجه به هویت و فرهنگ دیگر ملیت‌ها، و برای بیان آزادانه این احساسات، به کشف و ترکیب رنگ‌های صوتی جدیدی رسیدند.

استفاده از هارمونی کروماتیک برای رنگ و حرکت بخشیدن به موسیقی است، آکوردهایی که دربردارندهٔ صداهایی غیر از صداهای معمول در گام‌های رایج ماژور با مینور بود، برجستگی بیشتری یافت. چنین آکوردهائی به جای آنکه فقط در گام‌های ماژور یا مینور باشند (که دارای هفت صدای متفاوت و معین هستند) از گام کروماتیک استفاده می‌شود که تمام دوازده صدای آن، صداهای به کار رفته در گام‌های ماژور و مینور را شامل می‌شود. در موسیقی این دوره، آکوردهای دیسونانس بسیار آزادتر از دورهٔ کلاسیک به کار گرفته می‌شدند؛ و با تأخیر عمدی در حل آکوردهای دیسونانس بر آکوردهای کنسونانس، حالت‌هائی پرکشش، پرتنش و رمزآلود ایجاد می‌کردند.

در اواخر این دوره، ناپایداری در حفظ تنالیته شدیدتر و مرکزیت «تنال» اهمیت کمتری یافت ولی قوانین وصل آکوردها در هارمونی همچنان به قوت خود باقی ماند.

نمونه‌ای از کاربرد هارمونی کروماتیک (چهار میزان اول) و هارمونی کلاسیک (سه میزان آخر) قطعه: «خواب جادویی» از اپرای «والکوره» اثر: ریشارد واگنر

هارمونی مدرن

پس از تثبیت هارمونی کلاسیک و رومانتیک، آهنگسازان تلاش کردند تا خود را از محدودهٔ بستهٔ یک تنالیته برهانند و با دوری هر چه بیشتر از مرکزیت تنالیته تا مرز بدون تنال پیش رفتند و پایه‌ریزی موسیقی قرن بیستم شکل گرفت.

امپرسیونیسم

کلود دبوسی

سبک امپرسیونیسم ابتدا در نقاشی قرن نوزدهم شکل گرفت و پس از مدت کوتاهی در سایر هنرها نیز جایگاه خود را پیدا کرد. اولین آهنگساز پیشرو در این سبک، کلود دبوسی آهنگساز فرانسوی بود که هارمونی‌های کلاسیک، رمانتیک و همه قوانین رایج هارمونی را نادیده گرفت و به سمت ایده‌های به شدت شخصی جدید از وصل آکوردها و گام‌های قدیمی و شرقی حرکت کرد.

در موسیقی امپرسیونیستی استفاده از حرکت موازی آکوردها، گام‌های غیرمعمول و کلیسایی، استفاده آزادانه و خلاقانه از کروماتیسم، بکارگیری آکوردهای دیسونانس پی در پی بدون حل، حرکت گسترش یافته تم‌ها بدون تکرار و در مسیر نا روشن و مبهم، استفاده از آکورد با فواصل چهارم و پنجم به جای سوم، از ویژگی‌های آن است.

در این سبک با وجود دگرگونی‌های زیاد و با وجود فشار در کاهش مرکز تنال، موسیقی همچنان دارای تنالیته است.

بعد از ظهر یک دیو اثر: کلود دبوسی

اکسپرسیونیسم

آرنولد شوئنبرگ

مکتب اکسپرسیونیسم در مقابل امپرسیونیسم که احساسات بیرونی را ترسیم می‌کرد با الهام از نقاشی‌های این سبک به احساسات درونی و ذهنی روی آورد و تحت تأثیر نقاشی‌های آن دوران، ترسیم موضوعاتی چون: وحشی گری، زشتی، ویرانگری، مخالفت با زیبایی ظاهری و ناهنجاری‌های ذهنی را بازگو می‌کردند.

در این سبک، از قوانین هارمونی پیروی نمی‌کنند و استفاده از اصوات غیرمعمول‌ (سازی) و (انسانی)، دیسونانس‌های شدید، ریتم‌های ناموزون، تعویض‌های سریع تنالیته و عدم درک شنونده از تنالیته اصلی، استفاده هم‌زمان از دو تنالیته، فضا سازی‌های غیرمعمول در ارکستر، از ویژگی‌های این سبک است.

از آهنگسازان این سبک می‌توان به آثار اولیه آرنولد شوئنبرگ (پیرو لونر) و آلبان برگ (اپرای وتزک) اشاره کرد.

قسمتی از پرده سوم اپرای وتزک اثر: آلبان برگ

پلی تنالیته

ایگور استراوینسکی

هنگامی که دو یا چند تنالیته به‌طور هم‌زمان در یک قطعه شنیده شوند، آن را «پلی تنالیته» (polytonality) یا «بی تنالیته» (Bitonality) می‌نامند.

این شیوه در کارهای ایگور استراوینسکی و تا اندازه‌ای در روش‌های بلا بارتوک بر روی ریتم و تنالیته تجلی یافته‌است. در این شیوه تاکیدهای نامنظم ریتم، و الگوهای متفاوت در ریتم و هارمونی که پیش‌بینی موقعیت بعد از آن را توسط شنونده دشوار می‌کند و حرکتی دیوانه وار و نوین به موسیقی می‌دهد.

در شیوه «چند تنالیته»، کوشش برای ایجاد سازمان نوین تنال است و به مفهوم سنتی آن به کار گرفته می‌شود و هم‌زمان یا با اختلاف اندک زمانی اجرا می‌شود.

پتروشکا اثر: ایگور استراوینسکی، خط بالا در دو ماژور و خط پایین در فادیز ماژور هم‌زمان اجرا می‌شود.

کوارتال

بلا بارتوک

هنگامی که آکوردهای تشکیل دهنده بر اساس فاصله چهارم به وجود آیند، آن را هارمونی کوارتال (Quartal Harmony) می‌نامند. در قرون وسطی از فواصل چهارم در آوازها استفاده می‌شد اما با پیدایش هارمونی به مرور به فراموشی سپرده شد و مجدداً در قرن بیستم مورد ارزیابی قرار گرفت و توسعه یافت. آکوردهای ساخته شده با فاصله چهارم ثبات و استحکام آکوردهای متشکل ار فواصل سوم را ندارند و باعث ابهام و سردرگمی تنالیته می‌شوند.

در هارمونی کوارتال فواصل چهارم و معکوس آن فواصل پنجم، فواصل اولیه هستند و فاصله‌های دوم و معکوس آن هفتم، فاصله‌های ثانویه هستند.

در این شیوه، از فواصل سوم که ساختار هارمونی را تشکیل می‌دهد و تنالیته را تثبیت می‌بخشد استفاده نمی‌شود و آکوردها در دایره چهارم‌ها (دو، فا، سی‌بمل، می بمل …) و معکوس آن پنجم‌ها، جریان دارد. بر این اساس نظریه پردازان مدرن از آن به عنوان «دایره چهارم‌ها» نام می‌برند.

مثال از یک آکورد کوارتال

هارمونی کوارتال: قطعه میکروکاسموس اثر: بلا بارتوک

آتونال

پیر بولز

آتونالیته (به انگلیسی: Atonality) به معنی بدون تنالیته است. در اواخر قرن نوزدهم و پس از کروماتیسم شدید در دوره رومانتیک، تغییر پی در پی تنالیته و چند تونالیتگی، منجر به تحولی نو در استفاده از هارمونی و آکوردها بدون در نظر گرفتن تنالیته شد و پایه‌گذاری مکتب دودکافونیک توسط «آرنولد شوئنبرگ» شکل گرفت. در این سیستم به علت فقدان تنالیته، ملودی‌های تغزلی، هارمونی غنی و ریتم یکدست، شوئنبرگ را بر آن داشت که ساختار نوینی تحت عنوان (ردیف دوازده تنی) ارائه کند.

این شیوه به دو شکل می‌تواند استفاده شود:

1. خطوط ملودیک و آکوردها به‌طور آزاد و مستقل حرکت کرده و از دوازده نت موجود در گام کروماتیک استفاده کند.
2. به‌طور دقیق تابع قواعد دوازده صدایی «سریل» (دودکافونیک) باشد.

سریل :

سریالیسم عبارت است از تنظیم (دوازده تن کروماتیک) در یک «سری» یا «ردیف» است. در این ردیف همه تن‌ها دارای ارزش یکسانی هستند و تکرار نمی‌شوند تا هیچ مرکز صوتی یا تنالیته قابل تشخیص نباشد. پیروان این مکتب از چهار روش برای بسط و گسترش «ردیف پایه ای» که ساخته بودند استفاده می‌کردند و عبارتند از: وارونه کردن فواصل، حرکت واژگون و قهقرایی، وارونه و قهقرایی، با این روش گسترش روی ردیف پایه، سری‌های جدیدی برای ادامه قطعه بوجود می‌آید. موسیقی سریل در مجموع همیشه پولیفونیک بوده و درک و دریافت این نوع موسیقی به خاطر پیچیدگی آن، دشوار است. آنتون وبرن و آلبان برگ از دیگر پیشروان این سبک هستند.

در ادامه آهنگسازان راه‌های دیگری برای تکامل این سبک در پیش گرفتند و با بهره‌گیری از عناصری چون ریتم، رنگ آمیزی، سازبندی و… به شیوه جدید تری تحت عنوان «سریالیسم همه‌جانبه» رسیدند. از ادامه دهندگان این روش می‌توان به پیر بولز اشاره کرد.

سریالیسم همه‌جانبه، امکان کنترل پارامتری کامل و ریاضی وار در موسیقی را فراهم ساخت و زمینه‌ساز استفاده از این تکنیک برای موسیقی الکترونیک و کامپیوتری شد.

دوازده تن کروماتیک به دو شیوه در قطعه «واریاسیون برای ارکستر» اثر: آرنولد شوئنبرگ

منابع

• مقاله هارمونی در ویکی‌پدیای انگلیسی
• هارمونی جامع کاربردی، کامبیز روشن روان، انتشارات معین
• هارمونی تحلیلی، پرویز منصوری، انتشارات پارت
• کیمی ین، راجر، درک و دریافت موسیقی صص ۱۰۸–۱۰۴، مترجم: حسین یاسینی، نشر چشمه، شابک ۶–۴۸–۶۱۹۴–۹۶۴