روان‌شناسی اجتماعی

روان‌شناسی اجتماعی چیست؟

روانشناسی اجتماعی مطالعه موضوعات، مشکلات و مسائل مرتبط با روانشناسی و جامعه است. به صورت دقیق تر، روانشناسی اجتماعی بررسی علمی روشهایی است که طبق آنها افکار، احساسات و رفتارهای مردم تحت تأثیر حضور واقعی یا خیالی دیگران قرار می‌گیرند. روانشناسی اجتماعی، اثرات حضور دیگران را بر رفتار فرد یا رفتار خود را تحت تأثیر گروه مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهند. روشن است که تأثیر دیگران بر فرد مستلزم وجود روابط متقابل بین خود با دیگران است، بنابراین به یک تعریف دیگر روان‌شناسی اجتماعی به عنوان علم مطالعه رفتار متقابل بین انسان‌ها یا علم مطالعه تعامل انسان‌ها شناخته می‌شود. تعریف دیگری نیز شده‌است ازجمله :روانشناسی اجتماعی روش مطالعهٔ علمی رفتار و واکنش و عملکردهای فرد در حضور جمع یا حضور تلویحی افراد است. تفاوت روانشناسی اجتماعی با جامعه‌شناسی در این است که جامعه‌شناسی کلیات جامعه از جمله آمار، مهاجرت، نسبت تعداد افراد براساس جنسیت و حرکت جامعه به سوی گرایش خاص را بررسی می‌کند اما روانشناسی اجتماعی رفتار فرد در جامعه را بررسی می‌کند یا به عبارت ساده‌تر روانشناسی اجتماعی، رفتار یک فرد به عنوان عضوی از گروه یا در مجاورت گروه یا در تعامل با گروه مورد توجه قرار می‌گیرد. در حالی که در مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، بیشتر به رفتار گروه‌های انسانی توجه می‌شود.[ تفاوت آن با روانشناسی عمومی تنها یک تفاوت اعلام شده‌است که روانشناسی عمومی به بررسی مسائلی عمومی تر می‌پردازد. کتاب روانشناسی اجتماعی به تألیف الیوت ارونسون یکی از کتاب‌های معتبر این رشته‌است. روانشناسی اجتماعی به مطالعه تمامی حرکات، افکار، رفتارها و کنش‌ها و واکنش‌های فرد در فضای جامعه می‌پردازد که فرد برای رفع نیازهای جنسی و غریزی خود بروز می‌دهد؛ بنابراین اگر برخی رفتارهای فرد در جامعه ناشی از چیزی غیر از رفع نیاز باشد روانشناسی اجتماعی به آن نمی‌پردازد مثل اقدام فرد به حل یک مسئله ریاضی یا نفس کشیدن. (مهدی‌زاده، ۱۳۹۲)

واژه‌های تفکر، احساسات، و رفتار شامل متغیرهای رفتاری است که در هر انسانی قابل سنجش است.

روانشناسی اجتماعی به عنوان یک علم

روش پژوهش در روان‌شناسی اجتماعی

برای کشف روابط قانونمند میان اشیاء یا پیشایندهای روانشناسی از «روش علمی» استفاده می‌شود. نخستین گام در روش علمی «مشاهده» است. گام بعدی این است که دلیل وقوع آنچه را که مشاهده شده‌است، حدس زده شود. این حدس، تلاش برای کشف رابطهٔ قانونمندی» است. گام نهایی، طراحی یک آزمایش (یا مجموعه ای از آزمایش‌ها) است که فرضیه را تأیید یا رد خواهد کرد. شرایط یک آزمایش خوب، اغلب مستلزم ترکیب مهارت‌های حاصل از دو حیطه علم و هنر است. واقعیت این است که روانشناسان اجتماعی به عنوان آزمایشگر، از هنر برای غنای علم خود استفاده می‌کنند. این نکته به ویژه در خصوص آزمایش‌های روانشناسی اجتماعی صحت دارد. در یک آزمایش آزمایشگاهی، دو متغیر وجود دارد: «متغیر مستقل» و «متغیر وابسته»، «متغیر مستقل»، متغیری است که آزمایشگر آن را تغییر می‌دهد تا دریابد که آیا بر متغیر دیگری تأثیر دارد یا نه. «متغیر وابسته»، متغیری است که آزمایشگر آن را اندازه‌گیری می‌کند تا اثرهای متغیر مستقل را ارزیابی کند. همچنین مهم‌ترین ویژگی یک آزمایش آزمایشگاهی کنترل است؛ زیرا مطالعه دقیق اثر هر متغیر، تنها با کنترل محیط و متغیرها امکان‌پذیر است. با وجود اینکه کنترل، جنبه خیلی مهمی از آزمایش آزمایشگاهی است، ولی مهم‌تر از آن «گماردن تصادفی» است. «گماردن تصادفی»، فرایندی که طبق آن همه شرکت کنندگان شانس برابر دارند تا در هر حالتی از یک آزمایش شرکت کنند.

در تحقیقات بعمل آمده مطالعه رفتارهای فردی را به روانشناسی، جامعه را به جامعه‌شناسی و بالاخره فرهنگ را به مردم‌شناسی (انسان‌شناسی فرهنگی)، اختصاص داده‌اند، اکنون رفته رفته به این حقیقت وقوف حاصل گردیده‌است که تداخل فرد و جامعه و فرهنگ و تأثیر متقابل آنها آنچنان دائمی و مستمر است که پژوهشگری که قصد مطالعه دربارهٔ یکی از آنها را دارد، بدون مراجعه به دو بحث دیگر نمی‌تواند تحقیق کاملی را ارائه نماید.{

ارتباط روان‌شناسی اجتماعی با سایر علوم

آنچه مشخص است میان روان‌شناسی اجتماعی با سایر رشته‌های علوم اجتماعی مرز روشنی وجود ندارد. روان‌شناسی اجتماعی با علوم سیاسی و اقتصادی و انسان‌شناسی فرهنگی همپوشی دارد و در بسیاری از جنبه‌ها از روان‌شناسی عمومی قابل تفکیک نیست، به همین ترتیب با جامعه‌شناسی نیز نزدیک است. ای.آ. راس نویسنده اولین کتابی که با نام روان‌شناسی اجتماعی منتشر شد، یک جامعه‌شناس بود.

این رشته به طبیعت اجتماعی افراد علاقمندی خاصی دارد. برخلاف آن علوم سیاسی، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی فرهنگی در کار خود به نظامهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر محیطی که فرد در آن زندگی می‌کند، می‌پردازند. این رشته‌ها علاقمندند سیر جامعه را بدون آن که توجهی به فرد داشته باشند، پی بگیرند در حالیکه روان‌شناسی اجتماعی علاقمند است بداند چگونه هر یک از اعضای جامعه از محرکهای محیط اطراف تأثیر می‌پذیرد.

روانشناسی اجتماعی ارتباط مستقیمی هم با روانشناسی و هم با جامعه‌شناسی دارد. این رشته تأثیر متقابل فرد با گروه یا جامعه را بررسی می‌کند. به عبارت دیگر روانشناسی اجتماعی اثری را که جامعه یا گروه بر فرد باقی می‌گذارد مورد مطالعه قرار می‌دهد. گاه نیز در مورد بعضی از پدیده‌های اجتماعی، مرز مشخصی میان روانشناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی دیده نمی‌شوند ولی به‌طور خلاصه باید گفت که در ارتباط با گروه اجتماعی، جامعه‌شناسی اساساً و بالاخص به رفتار گروه توجه دارد و روانشناسی اجتماعی به رفتار فرد در وضعیت گروهی علاقه نشان می‌دهد.

از سوی دیگر روان‌شناسی اجتماعی شاخه‌ای از روان‌شناسی عمومی است و هر دو بر یک نکته تأکید دارند؛ طبیعت بشر آن گونه که در شخص نهفته‌است. از این رو، روان‌شناسی اجتماعی با روان‌شناسی عمومی همپوشی دارد، ولی با آن یکی نیست.

موضوعات مورد مطالعه در روان‌شناسی اجتماعی

مسائلی مثل رقابت در گروه، ستیزه، همکاری، سبقت جویی، رهبری و به‌طور کلی کنشهای متقابل گروهی از اهم موضوعاتی است که در روانشناسی اجتماعی مورد بررسی واقع می‌گردد، بنابراین می‌توان حیطه تحقیق در روانشناسی اجتماعی را در موارد زیر خلاصه نمود:

• اثر جامعه در فرد از طریق اجتماعی شدن
• اثر فرد بر جامعه از طریق پدیده‌هایی مانند رهبری
• روابط میان افراد و کنشهای متقابل آنها در پدیده‌هایی مثل ستیزه، رقابت، سازگاری و ….

رفتار فرد در گروه، مسئله همرنگی، بررسی نگرش و تغییرات آن، تأثیر عوامل اجتماعی روی رفتار مثلاً اثر تلویزیون بر خشونت یا تأثیر جنگها بر روان افراد و …، توجیه خود، مسئله اسنادها و ارتباطات و … عمده‌ترین مباحث مورد علاقه روان شناسان اجتماعی است. همچنین روان‌شناسی اجتماعی با پدیده‌های رایج و جاری اجتماعی به صورت کاربردی درگیر است. به عنوان مثال مسئله استرس و بررسی عوامل اجتماعی مؤثر در بروز آن در جوامع پیشرفته بسیار مورد توجه روان شناسان اجتماعی است که در تلاش برای رفع این عوامل مثلاً عامل ازدحام در جوامع پرجمعیت می‌باشند. همچنین در دهه‌های اخیر شاهد خدمات مهم روان شناسان اجتماعی در زمینه‌های مهمی چون روابط پزشک و بیمار، واکنش در برابر اطلاعات تشخیصی، مهار بیماری و تجربه درد بر مبنای نظریه اسنادها بوده‌ایم.

سرانجام باید به درگیری فزاینده روان شناسان اجتماعی در مطالعه مسائلی اشاره کرد که از دستگاه‌های قانونی و نظامهای دادرسی سرچشمه می‌گیرد. در این حیطه روان شناسان اجتماعی به فرایند محاکمه، روانشناسی شهادت، اعتراف و … پرداخته‌اند. همچنین در فرایند طرح و اجرای مقررات اجتماعی مثلاً مقررات راهنمایی رانندگی از یاخته‌های روان‌شناسی اجتماعی استفاده بهینه‌ای به عمل آمده‌است.

کاربرد روانشناسی اجتماعی در جامعه

روانشناسی اجتماعی با ارائه تکنیک‌های ارتباطی، کاربرد مؤثر خود را در بهبود روابط فی مابین در جامعه، به عرصه ظهور می‌رساند.

روانشناسی اجتماعی علمی است که به بررسی تقابل و تعامل افراد در جامعه پرداخته و کوشش می‌کند تا برای بهینه کردن رفتارهای اجتماعی و جمعی بهترین روش‌ها را ارائه نماید.

همان‌طور که می‌دانید جامعه محل ارتباطات و رفتارهاست. ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی برای قوام و تداوم زندگی بشر در اجتماع، توسط گردانندگان نظام‌های اجتماعی ایجاد می‌شوند و پیروی از این ارزش‌ها موجب به وجود آمدن فرهنگ‌ها شده و ساختار جامعه را شکل می‌دهند.

روانشناسی اجتماعی سعی دارد با حفظ ارزش‌های اجتماعی و ارتباط آن با ارزش‌های انسانی، پل‌های ارتباطی مؤثری را بین اعضاء جامعه برقرار کرده و موجبات رشد و تعالی را برای افراد فراهم نماید.

مکاتب و نظریه پردازان زیادی در این رابطه فعالیت کرده‌اند که استفاده از روش‌های آنان باعث رشد بسیاری از جوامع گردیده‌است.

مطالعه رفتارها و کنش‌های متقابل افراد در اجتماع کمک شایانی به اندیشمندان و جامعه شناسان در رابطه با شناخت مخاطبین و ارائه راهکارهای اساسی در زمینه رشد بشری می‌کند.

جستارهای وابسته

• روانشناسی توده
• جورج هربرت مید
• جامعه‌شناسی

منابع

• کتاب روانشناسی اجتماعی به تألیف الیوت ارونسون
• مقاله مهدی‌زاده، تورج (۱۳۹۲). تأثیر متقابل ارتباطات و روانشناسی اجتماعی، مشهد: دانشگاه بین‌المللی امام رضا.

پیوند به بیرون

• وبگاه انجمن جامعه‌شناسی ایران
• سایت تخصصی جامعه‌شناسی ایران