تاریخ‌گرایی

تعیین معنایی دقیق برای اصطلاح historicism دشوار است. مای نکه، هویسی و آنتونی در بررسی‌های خود دربارهٔ تاریخ گرایی چنین فرض کرده‌اند که این واژه در پایان سده نوزدهم ابداع شده و در سده بیستم، تنها در ارتباط با «بحران تاریخ گرایی» مصطلح شده‌است، که به معنی تردید ژرف در ارزش سنت‌های تاریخی غرب و امکان معرفت عینی تاریخی است. اما واقعیت این است که این اصطلاح عمر طولانی تری دارد و در میانه سده نوزدهم در آلمان تثبیت شده بود. تا 1918 این اصطلاح، در بیشتر موارد معنایی منفی داشت. فریدریش شلگل در 1797 تاریخ گرایی را «گونه ای فلسفه» می‌داند که تأکید اصلی آن بر تاریخ است. در آغاز دهه 1830، لودویگ فوئرباخ این اصطلاح را در معنایی انتقادی و همراه با «تجربه گرایی» و «اثبات گرایی» بسیار به کار می‌گیرد تا بر نسبیت تاریخی و پذیرش غیرانتقادی جهان به همان صورتی که خود را عرضه می‌دارد، اشاره کند. برانیس در 1848، در معنایی بی طرفانه، میان «طبیعت باوری» که می‌کوشد تمامی پدیدارها، از جمله پدیدارهای تاریخی را با معیار طبیعت درک کند، و «تاریخ گرایی» که می‌کوشد تمامی واقعیت، از حمله واقعیت طبیعی را به گونه ای تاریخی درک کند، به شدت تفاوت قائل می‌شود. او می‌گوید که تاریخ گرایی ایده «وجود» ثابت را در مقام گوهر واقعیت رد می‌کند و خود «وجود» را بر بنیاد عمل استوار می‌داند(That, Act) . کارل پرانتل در 1852، در سخن از «تاریخ گرایی حقیقی» می‌گوید که فردیت را در «وضع مکانی ـ زمانی ملموس»(2) آن می‌شناسد که هم با تجربه گرایی یا واقعیت گرایی سطحی تفاوت دارد که در نظر آن‌ها هیچ چیز وجود ندارد جز «عینیت ملموس»، هم با ایده آلیسم نظام پرداز به شیوه هگلی که «واقعیت مندی»(3) را نادیده می‌گیردو در میانه سده نوزدهم، تاریخ گرایی با رویکرد روش شناختی مکتب تاریخی حقوق (ساوین یی، آیش هورن) و علم اقتصاد مترادف دانسته می‌شود. فیخته(4)، پسر فیخته فیلسوف، در 1850 از مکتب تاریخی حقوق به دلیل توجه اختصاصی آن به حقوق روم و ژرمنی انتقاد می‌کند و خواهان «تاریخ گرایی حقیقی» می‌شود که از رهگذر «تاریخ تطبیقی حقوق بنا به معیارهای قوم نگاری(5) و تاریخ جهانی»، این را بررسی خواهد کرد که چگونه «ایده هایی عملی که در همه جا در آگاهی انسان عمل می کنند»، «نزد هر قومی، و بنا به فردیت معنوی و شرایط برونی زندگی آن قوم» ظاهر می‌شوند. تاریخ گرایی به معنای بد آن، به ویژه در اقتصاد و حقوق معادل با به دور افکندن نظریه است. بدین ترتیب، اویگن دورینگ(6) در 1866 مکتب تاریخی اقتصاد را به «تاریخ گرایی دروغین» و «توصیفی» صرف متهم می‌کند که برای هر دورانی منطقی متفاوت دارد؛ و بنابراین در نهایت به نظر می‌رسد که می‌خواهد هیچ منطقی نداشته باشد و «اعتقادات و اصول را بی اعتبار می خواند». کارل منگر در 1884، در خطاهای تاریخ گرایی در اقتصاد سیاسی آلمان(7)، که اثری جدلی است از گوستا و شمولر برجسته‌ترین اقتصاددان مکتب تاریخی، انتقاد می‌کند و آدولف واگتر بعدها این خطاها را اشتباه گرفتن نظریه اقتصادی با تاریخ اقتصادی می خواند.

با نزدیک شدن به نخستین جنگ جهانی، چیز دیگری در مرکز توجه قرار می‌گیرد. ارنست ترولچ در 1913، تاریخ گرایی را رویکرد مسلط سده‌های نوزدهم و بیستم می‌داند. هسته تاریخ گرایی از این باور تشکیل می‌شود که تمامی ایده‌ها و آرمان‌های انسانی در معرض دگرگونی قرار دارند. کارل مانهایم ده سال بعد می‌گوید که این رویکرد به رد هنجارهای ثابت و استعلاجویانه ای انجامیده است که مسیحیت قرون وسطایی بدان‌ها تمسک جسته بود و فیلسوفان خردگرای روشنگری آن‌ها را، در قالبی دنیوی، می پذیرفتند.

اکنون تاریخ گرایی معادل نسبیت فرهنگی یکی می‌شود. ترولچ می‌گوید که دانشوری تاریخی در سده نوزدهم نشان داده است که چگونه تمامی نهادها و فکرها نسبتی تاریخی با هم دارند و بدین ترتیب، تمامی مراجع را ویران ساخته است. با این همه، به نظر ترولچ، تاریخ گرایی پیشرفتی بزرگ در درک انسان از خویش است، و هیچ گریزی از شخصیت تاریخی انسان وجود ندارد. وی پس از جنگ، کار خود را در اثر حجیم و ناتمام خود، تاریخ گرایی و مسائل آن(8)، بدین اختصاص داد که هنجارهای تازه ای برای دنیای مدرن از راه مطالعه تاریخ بیابد. فریدریش مای نکه، در سرچشمه‌های تاریخ گرایی(9)، تاریخ گرایی را «بالاترین مرحله تحقق یافته درک امور انسانی» (سرچشمه‌های ...ص 4)، و مهم‌ترین تحول فکری در اروپا پس از اصلاح‌گیری دینی، خواند. او هسته تاریخ گرایی را در نشاندن رویکرد «فردیت بخشیدن»(10) به جای «تعمیم»(11) می‌دید. تاریخ گرایی با توجه خود به فردیت و تحول، انسان مدرن را از تعریف منجمد غیرتاریخی و طبیعت گرایانه انسان و اخلاقیات او رهانیده است که از زمان روم باستان بر تفکر غربی تسلط داشته و به نظر مای نکه هنوز بر تفکر و عمل اروپای غربی حاکم است. با اینکه مای نکه آغاز رویکرد تاریخی را در توجه دوباره به تاریخ در اورپای سده هجدهم می‌دانست، تحقق تاریخ گرایی را در وجود گوته و رانکه می‌دید و تاریخ گرایی را با سنت کلاسیک تفکر تاریخی آلمان یکی می‌دانست، بدین ترتیب، کتاب مای نکه تأکید دوباره ای شد بر ایمان او به برتری میراث فکری و فرهنگی آلمان بر میراث اروپای غربی، در روزگاری که یقین او به پیشرفت سیاسی آلمان، به شدت سست شده بود.

بیرون از آلمان، این واژه تاریخ بومی چندان مفصلی نداشته‌است. در ایتالیا، بندتو کروچه(12) در 1902، istorismo را در زیباشناسی (Estetica) در تقابل رویکردی تاریخی با رویکردی خردگرایانه یا شکلی به هنر به کار برد. بعدها تاریخ گرایی را با سنت آلمانی تفکر تاریخی همتا کرد و شکل دیگری از این واژه(Storicismo) را برای توصیف موضع فلسفی خویش ابداع کرد که ما پس از این بدان خواهیم پرداخت. در کشورهای انگلیسی زبان، اصلاح‌های "historism" و "historicism" پس از 1900 به کار برده شد، منظور از اصطلاح نخست تفکر آلمانی بود و از اصطلاح دوم ترجمه منظور کروچه از کاربرد istorismo و storicismo بود. در دهه 1940، اصطلاح "historicism" به کلی جای "historism" را گرفت. کارل پوپر واژه "historicism" را به معنایی به کار برد که پذیرش همگانی نیافت، یعنی نظریه پیش‌بینی پذیری و علیت باوری تاریخی در برابر معنای متدوال واژه که با آن متضاد است، یعنی فردیت و خودانگیختگی و پرهیز از تعمیم. اما، آنگاه که پوپر دست نوشته Historicism The Poverty of (فقر تاریخی گری) را نوشت، واژه "historism" هنوز غالباً، برای اشاره به سنت آلمانی به کار می‌رفت و پوپر صریحاً کاربرد "historicism" را از کاربرد "historism" جدا کرد.

امروز، در همه جا و به ویژه در آلمان، historicism، اساساً به معنایی فهمیده می‌شود که ترولچ و مای نکه آن را به کار می‌بردند، یعنی جهان بینی(Weltan schauung) که ویژگی تاریخی تمامی وجود انسان را می پذیرد، اما تاریخ را نه نظامی یکپارچه، بلکه صحنه ای می‌بیند که اراده‌های انسانی گوناگون خود را در آن آشکار می سازند. امروز منظور از تاریخ گرایی، نه تنها فکر، بلکه جنبشی فکری و دانشورانه است که بر پژوهش‌های تاریخی، اجتماعی و انسان گرایانه در آلمان سده نوزدهم حاکم بود و می‌گفت که «کیفیت ویژه تاریخ از میان قوانین و اصول کلی تشکیل نمی شود». بلکه از درک هر چه بیشتر «گوناگونی بی نهایت شکل های ویژه تاریخی که درگذر زمان نهفته اند» تشکیل نمی‌شود. این اصطلاح، بدان معنایی که از سوی مای نکه، ترولچ، آنتونی و دیگران به کار برده شده، اشاره به جنبشی است فکری که بسیاری از نمایندگان آن در سده‌های هجدهم و نوزدهم، مانند ویکو، هردر، رانکه، ساوین یی، درویزن هرگز این واژه را برای توصیف جهان بینی خود به کار نبرده‌اند و این اصطلاح را برخی منتقدان ایشان در سده نوزدهم دربارهٔ ایشان به کار برده‌اند. تاریخ گرایی، در مقام جنبشی دانشورانه، کوشش‌های اثبات گرایانه را برای توضیح اجتماعی از راه الگوهای نظری قابل اعمال بر جوامع گوناگون رد می‌کرد؛ و در مقام جنبشی در زمینه تفکر سیاسی، نه تنها، نظریه قانون طبیعی بلکه هر گونه کوششی را در جهت تدوین هنجارهای رفتار سیاسی یا حقوق انسان‌ها رد می‌کرد.

با تاریخیت (فلسفه) اشتباه نشود.

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی