فولکلور

نمونه‌ای از چشم‌زخم

نقشی از پری در کلکته، ۱۸۷۵ میلادی

باور عامیانه(مردمی) یا فولکلور (به فرانسوی: Folklore) را می‌توان مجموعه‌ای دربرگیرنده افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، تاریخ شفاهی، ضرب‌المثل‌ها، هزلیات، پزشکی، باورهای مردمی درباره بخت و شگون و چشم زخم، لالایی مادران، پایکوبی بومی، آیین ها و شیوه ها و سنّت ها دانست. فولکلور از دو واژه انگلیسی فولک (دنباله روی از واژه Volk در زبان آلمانی و برابر با Folc در انگلیسی باستان) برابر با مردم، مردان، مردم کوچه بازار، انبوه و لور ( lar در انگیسی کهن) برابر با یادگیری، آموخته، آگاهی، دانش تشکیل شده‌است.

فولکلور را بیشتر در بررسی توده‌های نیاموخته و درس نخوانده مردم می‌جویند معمولاً در میان اقوام قدیمی بویژه آنها که شهرنشین نبودند نمونه‌هایی بیشتر از فولکلور یافت می‌شود. واژه فولکلور را برای اولین بار ویلیام تامس عتیقه‌شناس انگلیسی در مقاله‌ای که موضوع آن بحث دربارهٔ دانش عامیانه و آداب و رسوم سنتی بود بیان داشت. این اصطلاح از نیم قرن پیش نیز در ایران و ادبیات آن راه یافته‌است و به‌تدریج این اصطلاح به‌معنی دانش عامیانه و دانستنی‌های تودهٔ مردم رواج یافت و «فرهنگ عامه»، «فرهنگ عامیانه»، «فرهنگ توده» و «فرهنگ مردم» نامیده شد.

داستان های مردمی در ایران

ایران به لحاظ قدمت تاریخی دارای تنوع آداب و رسوم و عقاید است و به همین لحاظ دارای باورهای عامیانه غنی است. در ایران افسانه‌سرایی و قصه‌گویی از سنن دیرباز ایرانیان محسوب می‌شود. گرچه نوشتارها دراین باره بسیار است ولی ردپای این گونه داستان ها را بیشتر باید درمیان روستاییان ایران و نانوشته_ ویژگی بنیادی فولکلور_ جست.

از این میان شخصیت هایی سربرآورده اند که کاربردهای سرگرمی، آموزشی و یا ترساننده داشته اند، مانند لولو و دیگ به سر.

از نمونه هایی نوشتاری شناخته تر این دست داستانها هزارویکشب، داستانهای سندباد دریانورد، امیر ارسلان نامدار، حسین کرد شبستری و سمک عیار است.

سوای آثار مکتوب، هزاران قصه و افسانه و داستان به‌طور شفاهی و سینه به سینه در روستاها و شهرها و کوهپایه‌های این مرزوبوم رایج بود که یا در قهوه‌خانه‌ها توسط افرادی به نام نقال یا نقالی ایرانی یا شب‌ها در خانه‌ها بازگو می‌شد و شاید تا بیست‌سال بیش در هر خانواده دستکم یک نفر که بهتر داستان بگوید و ده‌ها داستان بداند وجود داشت و زندگی و آداب و رسوم ما رنگ غنی و خاص فرهنگ عامیانه خود را دارا بود. داستانهای جن و پری نیز بخش بزرگی از باورهای مردمی و سرگرمی های شبهای دراز زمستان و خستگی در کردن تابستانی پس از کار روزانه تابستان بودند.

ضرب المثل (زبانزد)

خرد و دانش مردمان کوچه و بازار و آموزگار ندیده، بسته و وابسته به همین گونه برجسته از فرهنگ بومی است. ضرب المثل ها آینه زندگی روزانه و راهکار سختی های آن و رهنمود پسند و ناپسند رفتارهای همه گیر برای مردمان گاهی نادان، گردنکش، گستاخ، تنگ چشم، گیج، تندخو، ساده دل و سختگیر است.

پایکوبی بومی (رقص سنتی)

فرهنگ مردمی و بومی از ویژگیهای رنگارنگی برخوردار است که در میان آنها پایکوبی و دست افشانی به بهانه بزرگداشت رویدادهای گوناگون، جایگاه ویژه ای در پاسداری از یکپارچگی مردم، تندرستی، بهداشت روانی و بالا بردن آمادگی مردم برای نبرد داشته و دارد.از ویژگی های نمایان و فراگیر پایکوبی بومی، داشتن بخشی گروهی و هماهنگ بودن حرکت ها و نمایش حالت یگانگی در میان رقصندگان است که یادآور انگیزه و ریشه این گونه پایکوبی هاست. این نکته بویژه در پایکوبی کردی روشن است و نمونه هایی در یونان (زوربا)، روسیه(گروه بیریوزکا)و ایرلند (گامه)و دیگر جاها از آن دیده می شود.

ترانه ها و آهنگ های بومی

ترانه های بومی بخش جدایی ناپذیر از فرهنگ بومی و مردمی را می سازند. آنها یادآور اندوه و امید و رنج و شادی یک تیره و تبار و گروهی هستند که در یک زیست بوم زندگی می گذرانند. شایان یادکرد است که ترانه های مردمی تنها به ترانه های کهن و سرایندگان نیاموخته و آموزش ندیده مرزبندی نمی شود. شاعران بزرگ نیز گاهی ترانه هایی مردم پسند و با درون مایه های مردمی و کوچه بازاری می سرایند.

پزشکی بومی

دو سده پیشتر از این _که پزشکی نوین، داروهای شیمیایی، مایه کوبی و پنی سیلین جایگاهی نداشت_ بویژه در روستاها بهره مردمان از پزشکی بیشتر پزشکی گیاهی و جانوری و نیز کاربرد جادوهای درمانی ساده و گاه پیچیده، همچنین قربانی برای خدایان بود.

جستارهای وابسته

• فرهنگ عامه
• فرهنگ فارسی عامیانه
• تاریخ شفاهی
• سمک عیار
• امیر ارسلان نامدار
• حسین کرد شبستری
• هزار و یکشب
• چشم زخم
• پری
• شگون
• نظرقربانی
• ترانه های بومی
• لالایی
• پایکوبی بومی

منابع

• محمود روح‌الامینی (1383). گرد شهر با چراغ: در مبانی انسان‌شناسی. تهران: انتشارات عطار. ISBN 978-964-6210-23-3.