زبان تاتی ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
جز ←‏جایگزینی با [[وپ:اشتباه|اشتباه‌یاب]]: كودك⟸كودک، داشتنن⟸داشتن
جز اصلاح نویسه عربی، + ویرایش با ماژول ابرابزار با استفاده از AWB
خط ۱۲: خط ۱۲:
|fam4=[[زبان‌های ایرانی غربی|ایرانی غربی]]
|fam4=[[زبان‌های ایرانی غربی|ایرانی غربی]]
|fam5=[[زبان‌های ایرانی شمال غربی|شمال غربی]]
|fam5=[[زبان‌های ایرانی شمال غربی|شمال غربی]]
|fam6=[[زبان آذری باستان]]<ref>{{cite web|title=AZERBAIJAN vii. The Iranian Language of Azerbaijan|url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vii|website=Encyclopaedia Iranica|language=en}}</ref>
|fam6=[[زبان آذری باستان]]<ref>{{cite web|title=AZERBAIJAN vii. The Iranian Language of Azerbaijan|url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vii|website=Encyclopaedia Iranica|language=en}}</ref>
|iso3=-
|iso3=-
|map= Tat people-iran.jpg
|map= Tat people-iran.jpg
خط ۱۸: خط ۱۸:
'''زبان تاتی ایران''' (به [[تاتی]]: Tâti Zobun, تاتی زبون) یا '''تاتی جنوبی'''<ref>کتاب «دستور زبان لهجه‌های تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩</ref> از دستهٔ [[زبان‌های ایرانی]] شاخه [[زبان‌های ایرانی غربی|شمال غربی]] است. گویش‌های این زبان روزگاری از [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]] تا شمال [[خراسان]] گسترده بود ولی امروزه با ترک‌زبان و فارسی‌زبان شدن بخشی از شمال‌باختری ایران تنها جزیره‌هایی از گویش‌های تاتی در منطقه به جا مانده‌است. بزرگ‌ترین این جزیره‌ها در استان قزوین شامل شهر تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، روستای تاریخی خیارج، خوزنین، و نیز در سایر استانها شامل [[استان مرکزی|مرکزی]]، [[استان البرز|البرز]]، [[استان تهران|تهران]]، [[استان اردبیل|اردبیل]]، [[استان گیلان|گیلان]]، [[استان زنجان|زنجان]] و [[استان خراسان شمالی|خراسان شمالی]] در شهرستان‌ها و مناطق [[وفس|روستای وفس]]، [[شهرستان زرندیه|زرندیه]]، [[شهرستان تاکستان|تاکستان]] و [[شهرستان بوئین‌زهرا|بوئین‌زهرا]] و [[الموت]]، [[اشتهارد]] و [[شهرستان طالقان|طالقان]]، [[شهرستان دماوند|دماوند]]، [[بخش شاهرود|شاهرود خلخال]]، [[شهرستان رودبار|رودبار]]، [[شهرستان طارم|طارم]]، [[شهرستان جاجرم|جاجرم]] و [[شهرستان اسفراین|اسفراین]] و همچنین در [[آران و بیدگل]] و [[وزوان]] استان اصفهان دیده می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/12452 |عنوان =وَفس؛ دیار تات زبان‌ها | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/82492 |عنوان =تات‌نشینان بلوک ایران | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref>{{سخ}}همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از [[استان آذربایجان شرقی]] نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان [[ورزقان]] سخن گفته می‌شود.<ref>[http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100852238602 ثبت زبان تاتی در فهرست میراث معنوی-جام جم آنلاین]</ref>
'''زبان تاتی ایران''' (به [[تاتی]]: Tâti Zobun, تاتی زبون) یا '''تاتی جنوبی'''<ref>کتاب «دستور زبان لهجه‌های تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩</ref> از دستهٔ [[زبان‌های ایرانی]] شاخه [[زبان‌های ایرانی غربی|شمال غربی]] است. گویش‌های این زبان روزگاری از [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]] تا شمال [[خراسان]] گسترده بود ولی امروزه با ترک‌زبان و فارسی‌زبان شدن بخشی از شمال‌باختری ایران تنها جزیره‌هایی از گویش‌های تاتی در منطقه به جا مانده‌است. بزرگ‌ترین این جزیره‌ها در استان قزوین شامل شهر تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، روستای تاریخی خیارج، خوزنین، و نیز در سایر استانها شامل [[استان مرکزی|مرکزی]]، [[استان البرز|البرز]]، [[استان تهران|تهران]]، [[استان اردبیل|اردبیل]]، [[استان گیلان|گیلان]]، [[استان زنجان|زنجان]] و [[استان خراسان شمالی|خراسان شمالی]] در شهرستان‌ها و مناطق [[وفس|روستای وفس]]، [[شهرستان زرندیه|زرندیه]]، [[شهرستان تاکستان|تاکستان]] و [[شهرستان بوئین‌زهرا|بوئین‌زهرا]] و [[الموت]]، [[اشتهارد]] و [[شهرستان طالقان|طالقان]]، [[شهرستان دماوند|دماوند]]، [[بخش شاهرود|شاهرود خلخال]]، [[شهرستان رودبار|رودبار]]، [[شهرستان طارم|طارم]]، [[شهرستان جاجرم|جاجرم]] و [[شهرستان اسفراین|اسفراین]] و همچنین در [[آران و بیدگل]] و [[وزوان]] استان اصفهان دیده می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/12452 |عنوان =وَفس؛ دیار تات زبان‌ها | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/82492 |عنوان =تات‌نشینان بلوک ایران | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref>{{سخ}}همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از [[استان آذربایجان شرقی]] نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان [[ورزقان]] سخن گفته می‌شود.<ref>[http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100852238602 ثبت زبان تاتی در فهرست میراث معنوی-جام جم آنلاین]</ref>


زبان تاتی از آنجا که یکی از [[زبان‌های ایرانی غربی|زبان‌های ایرانی شمال غربی]] است با [[فارسی]] نزدیکی دارد و به [[زبان تالشی]] نزدیکتر می‌باشد.زبان تاتی همچنین به [[زبان کردی]] و [[اوستایی]] نزدیک است.<ref>علی عبدلی،فرهنگ تطبیقی تالشی،تاتی،آذری،تهران 1380</ref><ref>دائرةالمعارف بزرگ اسلامی</ref> تاتی، بسیاری از ویژگی‌های آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوت‌ها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و ... را حفظ کرده است.<ref>زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.</ref>
زبان تاتی از آنجا که یکی از [[زبان‌های ایرانی غربی|زبان‌های ایرانی شمال غربی]] است با [[فارسی]] نزدیکی دارد و به [[زبان تالشی]] نزدیکتر می‌باشد. زبان تاتی همچنین به [[زبان کردی]] و [[اوستایی]] نزدیک است.<ref>علی عبدلی، فرهنگ تطبیقی تالشی، تاتی، آذری، تهران 1380</ref><ref>دائرةالمعارف بزرگ اسلامی</ref> تاتی، بسیاری از ویژگی‌های آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوت‌ها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و … را حفظ کرده است.<ref>زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.</ref>


== ریشه زبان تاتی ==
== ریشه زبان تاتی ==
خط ۲۸: خط ۲۸:
مادی بودن ریشه تاتی را کسان دیگری چون عباس طاهری، اسدالله رحمانی و ابراهیم جهان‌بخش در مقاله‌های «بررسی گویش تاتی تاکستان»، «راهکارهای حفظ زبان تاتی» و «ساختار دستوری تاتی» و همچنین [[احسان یارشاطر]] در دانشنامه اسلام و ایران بیان داشته‌اند.
مادی بودن ریشه تاتی را کسان دیگری چون عباس طاهری، اسدالله رحمانی و ابراهیم جهان‌بخش در مقاله‌های «بررسی گویش تاتی تاکستان»، «راهکارهای حفظ زبان تاتی» و «ساختار دستوری تاتی» و همچنین [[احسان یارشاطر]] در دانشنامه اسلام و ایران بیان داشته‌اند.


[[احمد کسروی]] معتقد است که زبانی که [[تات‌های ایران|تات‌ها]] بدان سخن می‌گویند در زمان‌های گذشته گسترش زیادی داشته و به استناد شواهد عینی و پژوهش‌های انجام‌شده، زمانی همه مردم آذربایجان و قزوین را در بر گرفته ولی بعدها با اشاعه و استیلای زبان ترکی کم‌کم از بین رفته است.<ref>احمد کسروی، "آذری یا زبان باستان آذربایجان"، 1325، ص 24-25</ref>
[[احمد کسروی]] معتقد است که زبانی که [[تات‌های ایران|تات‌ها]] بدان سخن می‌گویند در زمان‌های گذشته گسترش زیادی داشته و به استناد شواهد عینی و پژوهش‌های انجام‌شده، زمانی همه مردم آذربایجان و قزوین را دربر گرفته ولی بعدها با اشاعه و استیلای زبان ترکی کم‌کم از بین رفته است.<ref>احمد کسروی، "آذری یا زبان باستان آذربایجان"، 1325، ص 24-25</ref>


در هر حال می‌توان ریشه اصلی زبان تاتی را [[زبان مادی|مادی]] دانست که در طول قرون متمادی تحت تأثیر اوستایی که زبان مذهبی مردمان این سامان بوده، و فارسی باستان و پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و فارسی دری، که به ترتیب زبان رسمی حکومت‌های هخامنشی و اشکانی و ساسانی و حکومت‌های پس از اسلام بوده، قرار گرفته، و امروزه در آخرین شکل خود تحت عنوان تاتی درآمده است.<ref>محمدرضا بابایی‌کهن، مقاله "دریچه ای بر تات و تات شناسی"، بخش جمع بندی</ref>
در هر حال می‌توان ریشه اصلی زبان تاتی را [[زبان مادی|مادی]] دانست که در طول قرون متمادی تحت تأثیر اوستایی که زبان مذهبی مردمان این سامان بوده، و فارسی باستان و پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و فارسی دری، که به ترتیب زبان رسمی حکومت‌های هخامنشی و اشکانی و ساسانی و حکومت‌های پس از اسلام بوده، قرار گرفته، و امروزه در آخرین شکل خود تحت عنوان تاتی درآمده است.<ref>محمدرضا بابایی‌کهن، مقاله "دریچه ای بر تات و تات شناسی"، بخش جمع‌بندی</ref>


برخی پژوهشگران معتقدند زبان تاتی، زبان قدیم مردم [[آذربایجان]] بوده و آذری نامیده می شده است.<ref>[http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/4055 دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل تاتی]</ref>
برخی پژوهشگران معتقدند زبان تاتی، زبان قدیم مردم [[آذربایجان]] بوده و آذری نامیده می‌شده است.<ref>[http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/4055 دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل تاتی]</ref>


== ریشه و کاربرد واژهٔ تات ==
== ریشه و کاربرد واژهٔ تات ==
خط ۴۳: خط ۴۳:
قدیمی‌ترین سندی که کلمهٔ تات در آن استفاده شده، کتیبه‌های اورخون است. تات در در این کتیبه‌ها ظاهراً به معنای «اتباع» و «رعایا» استفاده شده‌است. لفظ «تات» علاوه بر این که بر ایرانیان و یکجانشینان اطلاق می‌شده، عنوانی بوده که قبل از حکومت ایلک‌خانی به عناصر خارجی سرزمین‌های ترکان (احتمالاً خارجی‌های یکجانشین ترکستان، بعضی قبایل متمدن ترک، اقوام مغلوب و ساکنان مناطق تحت تصرف ترکان) گفته می‌شده‌است.<ref name="اسلامیکا">[http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3003 تات]، دانشنامهٔ جهان اسلام</ref>
قدیمی‌ترین سندی که کلمهٔ تات در آن استفاده شده، کتیبه‌های اورخون است. تات در در این کتیبه‌ها ظاهراً به معنای «اتباع» و «رعایا» استفاده شده‌است. لفظ «تات» علاوه بر این که بر ایرانیان و یکجانشینان اطلاق می‌شده، عنوانی بوده که قبل از حکومت ایلک‌خانی به عناصر خارجی سرزمین‌های ترکان (احتمالاً خارجی‌های یکجانشین ترکستان، بعضی قبایل متمدن ترک، اقوام مغلوب و ساکنان مناطق تحت تصرف ترکان) گفته می‌شده‌است.<ref name="اسلامیکا">[http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3003 تات]، دانشنامهٔ جهان اسلام</ref>


در مثل‌ها و افسانه‌های مردم تبریز «تات» به معنی مرد دانا و باسواد و شهرنشین است.<ref>همان.</ref> استعمال کلمهٔ «تات» در بین ترکان ساکن ایران رواج داشته ولی انعکاس آن در ادبیات فارسی بسیار کم است.<ref name="اسلامیکا"/> همچنین در دیوان لغات ترک کاشغری تات به شکل تَت نیز ضبط شده و به معنای ایرانی، فارسی، فارسی زبان و کافر اویغوری آمده‌است.<ref>کاشغری، ذیل «تات»، «تَتْ»، نیز رجوع کنید به ذیل «اُس»، «سُملِم تَتْ»</ref> تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (۱۷۶۲–۱۷۹۶) و در فاصلة ۱۱۸۹–۱۱۹۲/ ۱۷۷۵–۱۷۷۸ به ناحیة ماریوپول (ژدانوف امروزی) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات می‌نامیدند.<ref>[http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3003 دانشنامه جهان اسلام]</ref>
در مثل‌ها و افسانه‌های مردم تبریز «تات» به معنی مرد دانا و باسواد و شهرنشین است.<ref>همان.</ref> استعمال کلمهٔ «تات» در بین ترکان ساکن ایران رواج داشته ولی انعکاس آن در ادبیات فارسی بسیار کم است.<ref name="اسلامیکا" /> همچنین در دیوان لغات ترک کاشغری تات به شکل تَت نیز ضبط شده و به معنای ایرانی، فارسی، فارسی زبان و کافر اویغوری آمده‌است.<ref>کاشغری، ذیل «تات»، «تَتْ»، نیز رجوع کنید به ذیل «اُس»، «سُملِم تَتْ»</ref> تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (۱۷۶۲–۱۷۹۶) و در فاصلة ۱۱۸۹–۱۱۹۲/ ۱۷۷۵–۱۷۷۸ به ناحیة ماریوپول (ژدانوف امروزی) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات می‌نامیدند.<ref>[http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3003 دانشنامه جهان اسلام]</ref>


== قوم تات ==
== قوم تات ==
خط ۶۶: خط ۶۶:
* در [[شهرستان تاکستان]]، شهر تاکستان و در بخش [[اسفرورین]]، شهر اسفرورین و روستای [[قرقسین]]، تات زبان‌اند.
* در [[شهرستان تاکستان]]، شهر تاکستان و در بخش [[اسفرورین]]، شهر اسفرورین و روستای [[قرقسین]]، تات زبان‌اند.
* در شهرستان بوئین زهرا، شهرهای [[شال]]، [[دانسفهان]] و روستاهای [[خیارج]]، [[خوزنین]]، [[خروزان]]، [[ابراهیم‌آباد (قزوین)|ابراهیم‌آباد]] و [[سگزآباد]] و …<ref>[[تات نشین‌های بلوک زهرا]]، جلال آل احمد، چاپ سوم- امیرکبیر،1353</ref><ref>[[دوبرادر]]، محمد حسین دانایی، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1392</ref> تات زبان هستند.
* در شهرستان بوئین زهرا، شهرهای [[شال]]، [[دانسفهان]] و روستاهای [[خیارج]]، [[خوزنین]]، [[خروزان]]، [[ابراهیم‌آباد (قزوین)|ابراهیم‌آباد]] و [[سگزآباد]] و …<ref>[[تات نشین‌های بلوک زهرا]]، جلال آل احمد، چاپ سوم- امیرکبیر،1353</ref><ref>[[دوبرادر]]، محمد حسین دانایی، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1392</ref> تات زبان هستند.
* در [[فشگلدره|فشگلدره قزوین]] روستاهایی نظیر [[زیاران]]، [[صمغ آباد]]، [[طیخور]]، [[توداران]]، [[آقچری]]، [[خوزنان]]، [[جزمه]]، [[اتانک|آتانک]]، [[قاضی کلایه]]، [[ابراهیم‌آباد (آبیک)|ابراهیم‌آباد]]، [[کهوان]]، [[دارالسرور]]، [[میان‌کوه (آبیک)|میان‌کوه]] و [[کذلک]]<ref>رستم نوچه فلاح و عبدالله بهرامی زیارانی، "فشگلدره قزوین"، 1370</ref> و روستاهای [[رزجرد]]، [[رشتقون]]، [[شینقر]]، [[اردبیلک]]، [[اشنستان]]، [[میان‌بر (قزوین)|میان‌بر]] و ... در [[قزوین|کوهپایه قزوین]] تات‌زبان هستند.
* در [[فشگلدره|فشگلدره قزوین]] روستاهایی نظیر [[زیاران]]، [[صمغ آباد]]، [[طیخور]]، [[توداران]]، [[آقچری]]، [[خوزنان]]، [[جزمه]]، [[اتانک|آتانک]]، [[قاضی کلایه]]، [[ابراهیم‌آباد (آبیک)|ابراهیم‌آباد]]، [[کهوان]]، [[دارالسرور]]، [[میان‌کوه (آبیک)|میان‌کوه]] و [[کذلک]]<ref>رستم نوچه فلاح و عبدالله بهرامی زیارانی، "فشگلدره قزوین"، 1370</ref> و روستاهای [[رزجرد]]، [[رشتقون]]، [[شینقر]]، [[اردبیلک]]، [[اشنستان]]، [[میان‌بر (قزوین)|میان‌بر]] و … در [[قزوین|کوهپایه قزوین]] تات‌زبان هستند.
* تاتهای [[خلخال]]([[کلور]]، [[روستای درو|درو]]، [[اسکستان]]، [[شال (خلخال)|شال]]، [[دیز (خلخال)|دیز]]، [[کرین]]، [[لرد (خلخال)|لرد]]، [[گیلوان]]، [[کرنق]])، [[جیرنده]]، [[طارم]]، [[عنبران]]، [[میناباد]]، [[میرزانق]]، [[کلش]]، [[سروآباد]]، [[پیله‌رود]]، [[جید]]، [[طولش]]، [[عنبران علیا]]، [[لنکران]]، [[ماسالی|ماسالی جمهوری آذربایجان]] و [[کجل]].
* تاتهای [[خلخال]]([[کلور]]، [[روستای درو|درو]]، [[اسکستان]]، [[شال (خلخال)|شال]]، [[دیز (خلخال)|دیز]]، [[کرین]]، [[لرد (خلخال)|لرد]]، [[گیلوان]]، [[کرنق]])، [[جیرنده]]، [[طارم]]، [[عنبران]]، [[میناباد]]، [[میرزانق]]، [[کلش]]، [[سروآباد]]، [[پیله‌رود]]، [[جید]]، [[طولش]]، [[عنبران علیا]]، [[لنکران]]، [[ماسالی|ماسالی جمهوری آذربایجان]] و [[کجل]].


به طور کلی زنجیره مناطق تات‌نشین از شهر تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه می‌یابد و در نهایت در شهرستان بوئین زهرا به روستای تاریخی [[سگزآباد]] پایان می‌یابد.
به طور کلی زنجیره مناطق تات‌نشین از شهر تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه می‌یابد و در نهایت در شهرستان بوئین زهرا به روستای تاریخی [[سگزآباد]] پایان می‌یابد.
* در [[استان مرکزی]] ([[شهرستان کمیجان]]) نیز روستاهای [[وفس]]، [[چهرقان]]، [[گورچان (فراهان)|گورچان]] و [[فرک]] به زبان تاتی صحبت می‌نمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر [[اراک]] و در شمالی‌ترین نقطه استان مرکزی واقع شده‌اند. مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به شدت روستاها خالی از سکنه می‌شوند و در شهرهای مانند [[تهران]]، [[قم]]، اراک، [[کرج]] و... سکونت می‌نمایند. همچنین در لهجه اراکی قدیم واژه‌های تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و ... بسیار دیده می‌شود.
* در [[استان مرکزی]] ([[شهرستان کمیجان]]) نیز روستاهای [[وفس]]، [[چهرقان]]، [[گورچان (فراهان)|گورچان]] و [[فرک]] به زبان تاتی صحبت می‌نمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر [[اراک]] و در شمالی‌ترین نقطه استان مرکزی واقع شده‌اند. مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به شدت روستاها خالی از سکنه می‌شوند و در شهرهای مانند [[تهران]]، [[قم]]، اراک، [[کرج]] و… سکونت می‌نمایند. همچنین در لهجه اراکی قدیم واژه‌های تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و … بسیار دیده می‌شود.
* روستاهای [[الویر]] و [[ویدر]] واقع در شهرستان [[شهرستان زرندیه|زرندیه]] ([[بخش خرقان]]) استان مرکزی هم به زبان تاتی سخن می گویند.
* روستاهای [[الویر]] و [[ویدر]] واقع در شهرستان [[شهرستان زرندیه|زرندیه]] ([[بخش خرقان]]) استان مرکزی هم به زبان تاتی سخن می‌گویند.
* '''روستای ابیانه'''
* '''روستای ابیانه'''
مهم‌ترین و دستنخورده‌ترین گویش تاتی، گویش اشتهاردی است که در [[استان تهران]] قرار دارد طبق کتاب [[تات نشین‌های بلوک زهرا]] نوشته [[جلال آل احمد]] این گویش شاید خالص‌ترین گویش زبان تاتی باشد چون منطقه [[اشتهارد]] که در سر راه کرج به بویین زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بویین زهرا قرار دارد به علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچنشین‌های ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کرده‌اند.<ref>[http://www.ethnologue.com/ آثنولوگ]</ref>
مهم‌ترین و دستنخورده‌ترین گویش تاتی، گویش اشتهاردی است که در [[استان تهران]] قرار دارد طبق کتاب [[تات نشین‌های بلوک زهرا]] نوشته [[جلال آل احمد]] این گویش شاید خالص‌ترین گویش زبان تاتی باشد چون منطقه [[اشتهارد]] که در سر راه کرج به بویین زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بویین زهرا قرار دارد به علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچنشین‌های ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کرده‌اند.<ref>[http://www.ethnologue.com/ آثنولوگ]</ref>
خط ۹۸: خط ۹۸:
!style="width:80px;"|[[طیخور|تاتی طیخور]]
!style="width:80px;"|[[طیخور|تاتی طیخور]]
|-
|-
|بچه ، كودک || zārin/bālā{{سخ}}بالا/زارین || zāru{{سخ}}زارو || zāru{{سخ}}زارو || vača{{سخ}}وچه || eyāl{{سخ}}عیال || vača{{سخ}}وچه
|بچه، کودک || zārin/bālā{{سخ}}بالا/زارین || zāru{{سخ}}زارو || zāru{{سخ}}زارو || vača{{سخ}}وچه || eyāl{{سخ}}عیال || vača{{سخ}}وچه
|-
|-
|پشت بام || bon{{سخ}}بُن || bun{{سخ}}بون || bön{{سخ}}بون || bom{{سخ}}بوم || bum{{سخ}}بوم || bum{{سخ}}بوم
|پشت بام || bon{{سخ}}بُن || bun{{سخ}}بون || bön{{سخ}}بون || bom{{سخ}}بوم || bum{{سخ}}بوم || bum{{سخ}}بوم
خط ۱۱۴: خط ۱۱۴:
|عدس || marjömake{{سخ}}مرجومکه || marjeva{{سخ}}مرجوه || marjeva{{سخ}}مرجوه || marju{{سخ}}مرجو || marju{{سخ}}مرجو || marju{{سخ}}مرجو
|عدس || marjömake{{سخ}}مرجومکه || marjeva{{سخ}}مرجوه || marjeva{{سخ}}مرجوه || marju{{سخ}}مرجو || marju{{سخ}}مرجو || marju{{سخ}}مرجو
|-
|-
|آرام ، دنج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج
|آرام، دنج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج || dinj{{سخ}}دینج
|-
|-
|فریاد || harāy{{سخ}}هرای || harāy/qia{{سخ}}قیه/هرای || harāy/qeya{{سخ}}قیه/هرای || harāy/qiyu{{سخ}}قیو/هرای || qālmeqāl/harāy{{سخ}}هرای/قال مِقال || hara{{سخ}}هَرَه
|فریاد || harāy{{سخ}}هرای || harāy/qia{{سخ}}قیه/هرای || harāy/qeya{{سخ}}قیه/هرای || harāy/qiyu{{سخ}}قیو/هرای || qālmeqāl/harāy{{سخ}}هرای/قال مِقال || hara{{سخ}}هَرَه
خط ۳۱۷: خط ۳۱۷:
|}
|}


== نمونه فعل‌های تاتی تاکستان<ref>بررسی گویش تاتی تاکستان، عباس طاهری، نشر سال، ۱۳۸۸، صفحه ۱۸۰</ref> ==
== نمونه فعل‌های تاتی تاکستان<ref>بررسی گویش تاتی تاکستان، عباس طاهری، نشر سال، ۱۳۸۸، صفحهٔ ۱۸۰</ref> ==
{|
{|
||
||

نسخهٔ ‏۱۱ اوت ۲۰۱۷، ساعت ۱۷:۱۳

تاتی
Tâti Zobun
تاتی زبون
زبان بومی دراستان‌های قزوین • البرز • تهران • اردبیل • گیلان • خراسان شمالی • مرکزی • زنجان • آذربایجان شرقی
منطقهشمال ایران
شمار گویشوران
۴۰۰ هزار[۱]  (بدون تاریخ)
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹-
{{{mapalt}}}

زبان تاتی ایران (به تاتی: Tâti Zobun, تاتی زبون) یا تاتی جنوبی[۳] از دستهٔ زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی است. گویش‌های این زبان روزگاری از آذربایجان تا شمال خراسان گسترده بود ولی امروزه با ترک‌زبان و فارسی‌زبان شدن بخشی از شمال‌باختری ایران تنها جزیره‌هایی از گویش‌های تاتی در منطقه به جا مانده‌است. بزرگ‌ترین این جزیره‌ها در استان قزوین شامل شهر تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، روستای تاریخی خیارج، خوزنین، و نیز در سایر استانها شامل مرکزی، البرز، تهران، اردبیل، گیلان، زنجان و خراسان شمالی در شهرستان‌ها و مناطق روستای وفس، زرندیه، تاکستان و بوئین‌زهرا و الموت، اشتهارد و طالقان، دماوند، شاهرود خلخال، رودبار، طارم، جاجرم و اسفراین و همچنین در آران و بیدگل و وزوان استان اصفهان دیده می‌شوند.[۴][۵]
همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از استان آذربایجان شرقی نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان ورزقان سخن گفته می‌شود.[۶]

زبان تاتی از آنجا که یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است با فارسی نزدیکی دارد و به زبان تالشی نزدیکتر می‌باشد. زبان تاتی همچنین به زبان کردی و اوستایی نزدیک است.[۷][۸] تاتی، بسیاری از ویژگی‌های آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوت‌ها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و … را حفظ کرده است.[۹]

ریشه زبان تاتی

تاتی با توجه به اینکه یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است بیشترین نزدیکی را به زبان‌های تالشی، کردی، گیلکی، مازنی و بلوچی دارد. نظرات بسیاری در مورد ریشه تاتی داده شده است. برخی به شباهت‌های تاتی با اوستایی اشاره داشته‌اند. عده‌ای نیز کوشیده‌اند به شباهت‌ها و پیوندهای تاتی با پهلوی اشاره داشته باشند. برخی نیز تاتی را به همراه تالشی و مازندرانی و گیلکی و کردی، بازمانده‌های زبان مادی کهن دانسته‌اند. دیاکونوف در اینباره می‌گوید:[۱۰]

«در زمان حاضر هم تات‌ها و تالشان و گلیک‌ها و مازندرانی‌ها به زبان‌هایی سخن می‌گویند که خود بقایای زبان هند و اروپائی می‌باشد که در آغاز زبان ماد شرقی بوده است. امتیاز ویژه این زبان‌ها کهنگی و مهجوری ترکیب اصوات می‌باشد که با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی مناسبت دارد.»

مادی بودن ریشه تاتی را کسان دیگری چون عباس طاهری، اسدالله رحمانی و ابراهیم جهان‌بخش در مقاله‌های «بررسی گویش تاتی تاکستان»، «راهکارهای حفظ زبان تاتی» و «ساختار دستوری تاتی» و همچنین احسان یارشاطر در دانشنامه اسلام و ایران بیان داشته‌اند.

احمد کسروی معتقد است که زبانی که تات‌ها بدان سخن می‌گویند در زمان‌های گذشته گسترش زیادی داشته و به استناد شواهد عینی و پژوهش‌های انجام‌شده، زمانی همه مردم آذربایجان و قزوین را دربر گرفته ولی بعدها با اشاعه و استیلای زبان ترکی کم‌کم از بین رفته است.[۱۱]

در هر حال می‌توان ریشه اصلی زبان تاتی را مادی دانست که در طول قرون متمادی تحت تأثیر اوستایی که زبان مذهبی مردمان این سامان بوده، و فارسی باستان و پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و فارسی دری، که به ترتیب زبان رسمی حکومت‌های هخامنشی و اشکانی و ساسانی و حکومت‌های پس از اسلام بوده، قرار گرفته، و امروزه در آخرین شکل خود تحت عنوان تاتی درآمده است.[۱۲]

برخی پژوهشگران معتقدند زبان تاتی، زبان قدیم مردم آذربایجان بوده و آذری نامیده می‌شده است.[۱۳]

ریشه و کاربرد واژهٔ تات

تات واژه‌ای است که ترک‌زبانان برای مردم ایرانی‌زبان و ایرانی‌تبار یک‌جانشین به‌کار برده‌اند.[۱۴] به گفته هونی (۱۹۵۷) فارسی‌زبانان را تات می‌نامیدند.[۱۵]

قدیمی‌ترین سندی که کلمهٔ تات در آن استفاده شده، کتیبه‌های اورخون است. تات در در این کتیبه‌ها ظاهراً به معنای «اتباع» و «رعایا» استفاده شده‌است. لفظ «تات» علاوه بر این که بر ایرانیان و یکجانشینان اطلاق می‌شده، عنوانی بوده که قبل از حکومت ایلک‌خانی به عناصر خارجی سرزمین‌های ترکان (احتمالاً خارجی‌های یکجانشین ترکستان، بعضی قبایل متمدن ترک، اقوام مغلوب و ساکنان مناطق تحت تصرف ترکان) گفته می‌شده‌است.[۱۶]

در مثل‌ها و افسانه‌های مردم تبریز «تات» به معنی مرد دانا و باسواد و شهرنشین است.[۱۷] استعمال کلمهٔ «تات» در بین ترکان ساکن ایران رواج داشته ولی انعکاس آن در ادبیات فارسی بسیار کم است.[۱۶] همچنین در دیوان لغات ترک کاشغری تات به شکل تَت نیز ضبط شده و به معنای ایرانی، فارسی، فارسی زبان و کافر اویغوری آمده‌است.[۱۸] تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (۱۷۶۲–۱۷۹۶) و در فاصلة ۱۱۸۹–۱۱۹۲/ ۱۷۷۵–۱۷۷۸ به ناحیة ماریوپول (ژدانوف امروزی) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات می‌نامیدند.[۱۹]

قوم تات

مردمی که امروزه تات نامیده می‌شوند، در نواری منقطع از کوهستان قفقاز تا کوه‌های خراسان پراکنده‌اند. سرنوشت تاریخی مردم تات هرچه بوده در نهایت به این انجامید که تات‌ها در نواحی دور افتاده و روستاهای صعب‌العبور و حاشیه‌ای بقاء خود را بدست آورند. امروزه همان‌طور که گفته شد این مردم در گستره وسیعی از ایران حضور دارند. با توجه به داده‌های جمعیت‌شناختی موجود و صحبت‌هایی که با اهالی تات‌نشین مناطق مختلف ایران شده، می‌توان به تقریب گفت در حدود بیش از ۴۰۰ هزار نفر تات در ایران زندگی می‌کنند که در گذشته عمدتاً از حضور دیگران آگاهی خاصی نداشتند و عموماً بیشترشان بصورت جزایری مجزا از هم زندگی می‌کردند. امروزه هم اطلاعاتی کلی از یکدیگر دارند که به عنوان مثال تات‌نشین‌های دشت قزوین به ندرت یکی از تات‌نشین‌های اطراف بجنورد را دیده‌اند، چه برسد به اینکه ارتباطی با هم داشته باشند.[۲۰]

در مجموع می‌توان تات‌های ایران را در چند ویژگی مشترک خلاصه کرد: ۱- زبان تاتی، که در تمام مناطق تات‌نشین، وجود دارد. ۲- منشأ و تبار مشترک که به مادها بر می‌گردد (هرچند خودآگاهی کمی نسبت به این مسئله در میان تات‌ها وجود دارد). ۳- تاریخ و سرنوشت تاریخی مشترک که سبب شده وضعیت تاریخی مشابهی را داشته باشند. ۴- سنت و میراث فرهنگی مشترک. باید گفت از آنجا که زبان تاتی، یک زبان غیرمکتوب است و فرهنگ آنها نیز یک فرهنگ شفاهی است، لذا مهمترین و اصلی‌ترین محمل فرهنگی آنها، زبان‌شان بوده که سنت فرهنگی‌شان را در طی سالها و قرون متمادی تا به امروز انتقال داده است.[۲۰]

ادبیات تاتی

حوزه ادبیات تاتی با در نظر گرفتن اشعار پراکنده، سده هشتم هجری قمری می‌باشد که بر جای مانده است و دارای سابقه طولانی است. اما تاریخ آغاز جدید آن در ایران به پس از دوره مشروطه، و در قفقاز به پس از وقوع انقلاب ۱۹۱۷ روسیه می‌رسد که اشعار و نمایشنامه‌های م. بخشی اف (متولد ۱۹۱۰) و اشعار و داستان‌های ده آنتی لوف (متولد ۱۹۱۳) گواه این موضوع است.
در دهه‌های اخیر حس هویت‌خواهی تات‌های ایران سبب خلق تعدادی آثار مکتوب به این زبان شده است. اشعار و داستان‌هایی به زبان تاتی سروده و نوشته شده‌اند. دو نمونه از این کتاب «آوای تات: سروده‌هایی به زبان تاتی تاکستان» اثر عباس پدرام و کتاب (زورق شکسته) اثر محمود زرندی است.

پیشینه و سخنوران

صفحهٔ اصلی: رده:شهرها و روستاهای تات‌زبان

در ایران پراکندگی تات‌زبانان دامنه قابل توجهی دارد. تا قرن گذشته، مردمی که در سرزمین‌های میان مانقوطای سراب و نیر اردبیل سکونت داشتند، مخلوطی از تات‌ها و شاهسون‌ها بودند و طول مسیر رودخانه‌های بالق لو و قره‌سو تا رودخانه ارس نیز در دست تات‌ها بود. اینان در همان زمان مدت‌ها بود که زبان خود را فراموش کرده بودند و به ترکی سخن می‌گفتند. دره شاهرود خلخال، بزرگترین محل تجمع تات‌زبان‌ها در آذربایجان و اردبیل است. حدود چهل روستا در این دره و یکی دو ناحیه دیگر خلخال، تات‌زبان است. در نیمه قرن سیزدهم، مردم یکجانشین رحمت‌آباد و اهالی رودبار زیتون به زبان تاتی سخن می‌گفتند. در قزوین نیز انبوهی از تات‌زبانان سکونت دارند. در سال ۱۲۷۶ به دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم و صنایع و تجارت، لغات رایج در میان تات‌های بلوک رامند و دیگر روستاهای تات‌نشین جنوب قزوین جمع‌آوری گردید و کتابی تألیف شد با عنوان رساله لغات فرس قدیم که اهل قزوین را از قبایل قدیم ایران و مردمی پهلوی‌زبان معرفی کرده است. شمس‌العلما محمدمهدی عبدالرب آبادی، از مؤلفان نامه دانشوران، از این طایفه بود. امروزه از جنوب غربی تا جنوب شرقی قزوین، گروه‌های بزرگی از مردم بخش‌های رامند شمالی، رامند جنوبی، بخشی از بوئین زهرا، دودانگه، افشاری، دشتابی و اشتهارد، تات نامیده می‌شوند. حضور تات‌ها در مازندران و استرآباد نیز سابقه‌ای طولانی دارد؛ از قرن دهم به بعد، تات‌ها یکی از گروه‌های جمعیتی ولایت استرآباد بوده‌اند. سلطانعلی تات در صفر ۱۰۰۵، استشهادنامه رعایا و مالکان قریه چوپلانی استرآباد را دربارهٔ حقابه آن روستا تأیید کرده بود. در دوره نهضت مشروطه، زبان تاتی در ولایت استرآباد رایج بود و گروه‌هایی از تات‌ها در بلوک سدن رستاق استرآباد و شهر اشرف (بهشهر امروزی) سکونت داشتند.

امروز اگر نقشه شمال ایران را در برابر خود قرار دهیم و خطی از آخرین نقطه ارتفاعات طالقان به طرف سیاهکل و رستم‌آباد کشیده و آن را تا تاکستان ادامه بدهیم، مثلثی مشخص می‌گردد که در آن گویشوران تاتی در میان سایر گروه‌های زبانی زندگی می‌نمایند و البته عمده مرکز تجمع تات‌ها خود تاکستان می‌باشد. تاکستان در گذشته به نام «سیادهن» خوانده می‌شد و اکنون هم بومیان آن را «سیادن» می‌نامند. تاکستان در دوران ساسانیان در نهایت آبادی بوده و موقعیت ممتازی داشته است.

تات‌های ایران که به تات‌های جنوبی شهرت یافته‌اند، در شهرها و روستاهای زیر زندگی می‌کنند:

به طور کلی زنجیره مناطق تات‌نشین از شهر تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه می‌یابد و در نهایت در شهرستان بوئین زهرا به روستای تاریخی سگزآباد پایان می‌یابد.

  • در استان مرکزی (شهرستان کمیجان) نیز روستاهای وفس، چهرقان، گورچان و فرک به زبان تاتی صحبت می‌نمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر اراک و در شمالی‌ترین نقطه استان مرکزی واقع شده‌اند. مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به شدت روستاها خالی از سکنه می‌شوند و در شهرهای مانند تهران، قم، اراک، کرج و… سکونت می‌نمایند. همچنین در لهجه اراکی قدیم واژه‌های تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و … بسیار دیده می‌شود.
  • روستاهای الویر و ویدر واقع در شهرستان زرندیه (بخش خرقان) استان مرکزی هم به زبان تاتی سخن می‌گویند.
  • روستای ابیانه

مهم‌ترین و دستنخورده‌ترین گویش تاتی، گویش اشتهاردی است که در استان تهران قرار دارد طبق کتاب تات نشین‌های بلوک زهرا نوشته جلال آل احمد این گویش شاید خالص‌ترین گویش زبان تاتی باشد چون منطقه اشتهارد که در سر راه کرج به بویین زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بویین زهرا قرار دارد به علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچنشین‌های ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کرده‌اند.[۲۴]

  • طارم علیا

در حدود ۴ روستا به نام‌های سیاه‌رود، گندم‌آباد، قوهیجان و نوکیان تات هستند که این روستاها در طارم علیا-بعد از درام واقع شده‌اند.

در جنوب بجنورد در جلگه شوقان و در شهرستان جاجرم، شهر سنخواست و روستاهای قدیمی مثل طبر، دوبرجه، کرف، خراشا و اندقان تاتی حرف می‌زنند. در این مناطق، لهجه تاتی، زبان اصلی مردم است و در برخی روستاها، تات‌ها همراه با سایر اقوام و به ویژه با کردها زندگی می‌کنند. تات‌های ساکن بجنورد شامل طوایف گیفانی، گلیانی، گرمه‌ای، جاجرمی، رازی، سنخواستی، خراشاهی، جربتی، کرفی، طبری، فیروزه‌ای، آساکی (پارتی)، اردغانی، بیدوازی، روئینی، مشهد طراقی و برخی طوایف خاوری است. برخی همچون ملک الشعرای بهار بر این عقیده‌اند که اصطلاح تات در شمال خراسان برگرفته و تغییر یافته اصطلاح «تازیک» یا «تاجیک» است که پس از حمله اعراب به شمال خراسان ابتدا از سوی ایرانیان به اعراب و سپس از سوی اقوام ترک به فارس زبانان اطلاق شده است.

گویش‌های تاتی

زبان تاتی دارای ۴ گویش اصلی‌ست:

  1. جنوب استان قزوین (تاکستانی، اشتهاردی، شالی، دانسفهانی، اسفرورینی، ابراهیم‌آبادی، سگزآبادی)
  2. استان اردبیل (خلخالی)
  3. دامنه رشته کوه‌های البرز (دماوندی، رودباری، الموتی، طالقانی، اردبیلکی، زیارانی، طیخوری)
  4. استان خراسان شمالی (خراسانی)

از دیگر گویش‌های زبان تاتی می‌توان به وفسی، هرزندی، خوئینی و کلیتی اشاره کرد.

مقایسه گویش‌های مختلف تاتی[۲۵]

فارسی تاتی تاکستان تاتی سگزآباد تاتی ابراهیم‌آباد تاتی اردبیلک تاتی زیاران تاتی طیخور
بچه، کودک zārin/bālā
بالا/زارین		 zāru
زارو		 zāru
زارو		 vača
وچه		 eyāl
عیال		 vača
وچه
پشت بام bon
بُن		 bun
بون		 bön
بون		 bom
بوم		 bum
بوم		 bum
بوم
دست bāl
بال		 bāl
بال		 bāl
بال		 bāl
بال		 bāl
بال		 bāl
بال
تیز tij
تیج		 tij
تیج		 tij
تیج		 tij
تیج		 tij
تیج		 tij
تیج
خواهر xāke
خواکه		 xuača
خواچه		 xuāka
خوآکه		 xāxor
خاخور		 xoār
خُوآر		 xoār
خُوآر
دسنماز dasnemāz
دسنماز		 dasta māz
دست ماز		 dasnemāz
دسنماز		 dasnemāz
دسنماز		 dastnemāz
دست نِماز		 dastnemāz
دست نِماز
کدبانو keyvuniye/kalöntare zeyniye
کلُونتَره زینیه/کیوونیه		 čeybonua
چی بنوه		 keyvānu
کیوانو		 keyvānu
کیوانو		 kalentar/xojirezen
خوجیره زِن/کلنتر		 xojirezen
خوجیره زِن
عدس marjömake
مرجومکه		 marjeva
مرجوه		 marjeva
مرجوه		 marju
مرجو		 marju
مرجو		 marju
مرجو
آرام، دنج dinj
دینج		 dinj
دینج		 dinj
دینج		 dinj
دینج		 dinj
دینج		 dinj
دینج
فریاد harāy
هرای		 harāy/qia
قیه/هرای		 harāy/qeya
قیه/هرای		 harāy/qiyu
قیو/هرای		 qālmeqāl/harāy
هرای/قال مِقال		 hara
هَرَه
فارسی پهلوی اوستایی تاتی تاکستان تاتی سگزآباد تاتی ابراهیم‌آباد تاتی اردبیلک تاتی زیاران تاتی طیخور
سگ sege span asbe/māččiye
ماچیه/اَسبه		 asba
اَسبه		 asba
اَسبه		 sag
سگ		 sayg/māčča
ماچه/سَیگ		 sayg/māčča
ماچه/سَیگ
استخوان ast/xastak ast esqonj
اسقُنج		 xasta
خسته		 xasta
خسته		 esdeqān
اسدقان		 hasta
هَستَه		 hasta
هَستَه
دروغ drog/droo droj duru
دورو		 deru
درو		 doru
دُرو		 duru
دورو		 duru
دورو		 duru
دورو
سوزن darzik/darzi dereza darzone
درزُنه		 darzena
درزنه		 darzena
درزنه		 darzan
درزَن		 darzen
درزِن		 darzen
درزِن
چهره čihr/čihrak dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم
داماد zāmāt zāmātar zomā
زُما		 zummā
زوما		 zeymā
زیما		 zāmā
زاما		 zāmā
زاما		 zāmā
زاما
خانه katak kata kiye
کیه		 čia
چیه		 kia
کیه		 xāna
خانه		 xāna
خانه		 xāna
خانه
مرد mart mereta mardak
مردک		 miarda
میرده		 miarda
میرده		 merdi
مِردی		 mardek
مَردِک		 mardek
مَردِک
بره varrak vare
وَره		 vara
وره		 vara
وره		 vara
وره		 vara
وره		 vara
وره
عروس vazyok vaze veye
ویه		 veya
ویه		 veya
ویه		 ayris/eris
عریس/عَی ریس		 ayris/eris
عریس/عَی ریس
بینی vinik vaenā vinniye
وینیه		 venia
ونیه		 venia
ونیه		 vini
وینی		 vini
وینی		 vini
وینی
گرگ gurg vehraka varg
ورگ		 varg
ورگ		 varg
ورگ		 verg
وِرگ		 gurg
گورگ		 gurg
گورگ

در گویش اسفروینی

برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش اسفرورین (از توابع شهرستان تاکستان در استان قزوین)[نیازمند منبع]

  • کجا: کوآ / kuặ/ کجا:اکو
  • آنجا: بورَ /Bura/ آنجا:براء
  • برف: وارَ /vara/ برف :ور
  • پدر: پیه /piya/ پدر: ببه
  • مادر: مایَه /mặya/ مادر: ما. یا (ننه)
  • برادر: برا /Bərặ/ برادر :برا
  • خواهر: خاک (Khak) خواهر: خؤ
  • پسر: پور (Pura) پسر: کوته
  • دختر: تیتی (Titi) دختر:کیله
  • من: اَز (Az)
  • تو: ته (Ta)
  • ما: آما (Ama)
  • شما: شما (Shema)
  • او (مؤنث): آیَه (Aya)
  • او (مذکر): آندا (Anda)
  • مرا: چمن (Chemen)
  • تو را: اِشت (Eshte)
  • پریروز: اَپِری (Aperi)
  • دیروز: اَزیر (Azira)
  • امروز: آرو (Aru)
  • فردا: سابا (Saba)
  • پس‌فردا: پسرا (Pesara)
  • خانه: کی یه (Kiya)
  • حیاط: کِلاگا (Kelaga)
  • باغ: رَز (Raz)
  • بیرون: بَر (Bar)
  • بالا: جُر (Jor)
  • کفش: چُستُه (Chosto)
  • قاشق: کَنچه (Kanche)
  • گربه: مَرچین (Marchin)
  • سگ: اَسبه (seba)
  • مرغ: کرگ (Karg)
  • تخم‌مرغ: کرخا (Karkha)

در گویش سگز آبادی

برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش روستای سگزآباد (از توابع شهرستان بوئین‌زهرا استان قزوین)

  • خانواده
  • خانه: چیَ
  • پدر: دَدَ (dada)
  • مادر: مایَ (maya)
  • پسر: فِر (fer)
  • دختر: تی تی (titi)
  • خواهر: خاچَ (khcha)
  • برادر: برا (bera)
  • برادر زن: زن برا
  • خواهر زن: زن خاجه
  • مادر زن: زن مایَه
  • پدر زن: زن پیه
  • مادر بزرگ: پیلَه مایَ
  • عروس: وِیه
  • داماد: زوما
  • میوه
  • سیب: اَسواَ
  • خربزه: چالیچَه
  • گلابی: اَنبری
  • هندوانه: هَندونهَ
  • زردآلو: شِلونیکَ
  • انگور: اَنجروَ
  • زمان
  • امروز: آرِو
  • دیروز: اَزیرَ
  • پری روز: پَریرَ
  • فردا: صَبا
  • پس فردا: سَرا
  • پسین فردا: پَرچینی
  • پسون فردا: پس پَرچینی
  • ظهر: نمِرو
  • غروب: دَمِ شوم
  • شب: شؤ
  • جانور
  • گربه: مَرچین
  • سگ: اَسب
  • گوسفند: چاروا
  • گاو: گُئوَ
  • گرگ: وَرگ
  • مرغ: کَرگَ
  • خرگوش: خَروش
  • گنجشک: گُئوش
  • کیوتر: کُؤتر
  • پوشاک
  • شلوار: شالوار
  • پیراهن: شوی
  • کفش: پوجار
  • کمربند: قیش
  • آب و هوا
  • برف: فرف
  • باران: وارون
  • تگرگ: تی اَرس
  • صفت
  • کوچک: قیجل (ghijel)
  • بزرگ: پیل (pil)
  • خوب: خار (khar)
  • بد: پیس (pis)
  • اشاره
  • این: جِم (jem)
  • کجا: چوآ (choa)
  • اینجا: اِندیا (endia)
  • جهات
  • بالا (زبر): جوئر
  • پائین (زیر): جیرا
  • جلو: پَرون
  • عقب: پَسا
  • وسط: مونینجا
  • ضمایر
  • من: اَ (a)
  • تو: تَ (ta)
  • او :آ (a)
  • ما: اَما (ama)
  • شما: اماهاین، شما (emahayn,shema)
  • آنها: آهاین (ahayn)

در گویش شالی

برخی از واژه‌های زبان تاتی به لهجهٔ شهرشال (استان قزوین)

  • خانواده
  • پیَه = پدر
  • مایَ = مادر
  • برا = برادر
  • خاکه = خواهر
  • تتی = دختر
  • پورَ = پسر
  • میوه
  • رَز = باغ انگور
  • چالج = شالی
  • جانور
  • جیلی = جوجه
  • مرچینه = گربه
  • پاجار = کفشدسِ
  • صفت
  • خواریش = خوبی؟
  • نمونه جمله
  • بی = بیا
  • بشه = برو
  • کاگو بیش = کجا بودی؟
  • بی کیه؟ بفرمایید منزل.
  • چنه = چرا، برای چه؟

نمونه فعل‌های تاتی تاکستان[۲۶]

رساندن arasendon

رسیدن arasesan

افتادن ikatan

انداختن ijayntan

نشستن neštan

خرد کردن - ریز کردن benjaton

بریدن berian

ریسیدن reštan

دیدن vintan

رفتن šian

اجازه دادن - امکان دادن aštan

آمدن omian

آوردن aydan

شیر خوردن از مادر (حیوانات) šet axardan

شیر دادن به بچه حیوانات bočobāndon

نگه داشتن - متوقف کردن nia daštan

خواباندن boxosondan

خوابیدن xotan

مردن mardan

دوشیدن došesan

دوختن dotan

گفتن vātan

زیر دندان خرد کردن bukurujoston

کشتن - ذبح کردن bukušton

ساییده شدن busunoston

شکستن beškeston

شکاندن šekastan

ریختن - به زمین ریختن ikardan

با دست فشردن bošqāloston

شستن šurdan

قطع کردن bosāndon

قطع شدن - جدا شدن bososton

ساییدن - آسیاب کردن bossovoston

جا انداختن - در جای خود قرار دادن der antay

واژگون کردن agardenesan

خاموش کردن ikoštan

پاشیدن opātan

گرفتن igatan

نهادن (بر جایی نهادن) nayan

گذاشتن به زمین همراه با رها کردن hārengaton

گم شدن (غیرقابل پیدا شدن)avir abian

پرتاب کردن ijayntan

عقب افتادن peykaton

جلو افتادن piš ikatan

در جلوی خود نگهداشتن pišgatan

رها کردن sarādāyan

از بین بردن - برانداختن varengatan

برگرداندن - بازگرداندن vegardāndon

برگشتن vegardoston

لیسیدن velišton

برداشتن vigiton

برگشتن agar desan

باد دادن خرمن - افشاندن خرمن vošāndon

با دست زیر و رو کردن voškaloston

دریدن - پاره کردن vozarāndon

وفسی

این گویش در منتهی‌الیه حدود مرزی استان مرکزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراک استفاده می‌شود؛ در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق. این مناطق تقریباً در یک خط فرضی واقعند که احتمالاً حدود ۲۵۰۰۰ نفر از مهاجرین و ساکنین این روستاها به این لهجه سخن می‌گویند؛ البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آنها یکی است. این روستاها جمعیت ساکن فعلی آنها حدود ده هزار نفر است.

لهجه وفسی که به «وُوسی» موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته‌اند، لهجه‌ای از تاتی است. ابراهیم دهگان در کتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه کشتار جمعی آن، گویش وفس را ‹‹ یکی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی ›› می‌نامند.[۲۷] دکتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان ‹‹ وفسی ››(Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند.[۲۸] آقای افتخار زاده در کتاب گزیده‌ای بر دیوان همافر عراقی وفسی از قول نامبرده می‌نویسد: «نامبرده زبان خویش را تاتی خوانده است.»[۲۹] و همچنین در مجله «ایران کوده» م. مغدم که دربارهٔ گویش دلیجان، آشتیان و وفس بحث کرده، لهجه وفس را تاتی خوانده است.

در فهلویات باباطاهر همدانی کلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود: 

«دیرم» (دارم): تن محنت کشی دیرم خدایا، دل حسرت کشی دیرم خدایا
«ته» (تو): بی ته یارب به بستان گل مرویا
«وینم» (ببینم): گرم دسترس نبی آیم ته وینم
«بَسُم» (بشوم، بروم): بسم آنان بوینم که ته وینند
«بوره» (بیا): دمی بوره بوین حالم ته دلبر
«سوته» (سوخته): بوره سوته دلان با ما بنالیم
«واتنی» (گفتنی): به کس درد دل مو واتنی نه

عمارلویی

گویشوران تاتی عمارلو در روستاهای کوهستانی کرانه شاهرود و سفیدرود زندگی می‌کنند. روستاهایی از عمارلو که به گویش تاتی صحبت می‌کنند:

بره‌سر * لیاول علیا * پاکده * پارودبار * سنگرود * داماش * گوورد * یکنم * آیینه دیه * بیورزن * اسکابن * انبوه * خرمکوه * کلیشم * لایه * ناوه نواخان لایه * نواخان ناوه * نودیه * ویه * جیرنده

گویش تاتی عمارلو، یکسانی زیادی با زبان پهلوی نشان می‌دهد:

  • تاتی: خوجچیر = پهلوی: حوچیر، حوژیر = پارسی: خوش چهره، خوش گل، زیبا. نمونه: چه خوجچیرَ بی؟! = چه خوشگل شده؟!
  • تاتی: پیلّه = پهلوی: پیل = پارسی: بزرگ. نمونه: آشآن پیلّه بیبین. = اونا بزرگ شدن.
  • تاتی: بیشیَن = پهلوی: بشدن = پارسی: رفتن. نمونه: اَما بیشیم. = ما بریم.
  • تاتی: زوؤان = پهلوی: زوؤان = پارسی: زبان، زبون. نمونه: مُنی زوؤان دِ بوگوتی. = از زبون من گفته.
  • تاتی: زیندَگی = پهلوی: زیندَگی = پارسی: زِندِگی. نمونه: اَما زیندَگی نُکُدیم. = ما زندگی نکردیم.
  • تاتی: نآم = پهلوی: نآم = پارسی: نام. نمونه: آنی نام اسفندیار بِه. = اسمش اسفندیار بود.
  • تاتی: دیه = پهلوی: دیه = پارسی: دِه. نمونه: جیریندیه دِ بِیمین. = از جیرنده اومدن.
  • تاتی: سرشب = پهلوی: سرشب = پارسی: عصر. نمونه: سرشب بازار دِبَست. = عصر بازار تعطیل کرد.

خطری که این گویش‌ها را تهدید می‌کند، مهاجرت ساکنان این روستاها به شهر و تغییر زبان نسل نو که در شهرها زاده و بزرگ می‌شوند است.

تاتی و تالشی

تاتی و تالشی از زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند که بسیار به هم نزدیک می‌باشند. تاتی و تالشی از هم متاثرند، اما مقدار این تأثیر در مناطق مختلف متفاوت است. شدت نزدیکی این دو گویش با یکدیگر عاملی برای مخفی ماندن حدود و ثغور جغرافیای زبانی این دو شده است، چنان‌که گاه گونه‌های تاتی در دل تالشی، و گونه‌هایی تالشی در دل تاتی یافت می‌شوند. ویژگی‌ها و مؤلفه‌های مهم زبانی خاص تاتی و تالشی، سابقه ارتباط این دو منطقه با هم، ارائه شواهد و مثال‌هایی در چند بخش آوایی، ساخت‌واژی، و واژگانی، و بررسی ملاحظات جغرافیایی منطقه مؤید این مدعاست.[۳۰]

مقایسه تالشی با گویش‌های مختلف تاتی

فارسی تالشی آستارا تاتی تاکستان تاتی سگزآباد تاتی ابراهیم‌آباد تاتی اردبیلک تاتی طالقان
پایین jina
جینه		 jir
جیر		 jirā
جیرا		 jirā
جیرا		 jir
جیر		 jir/jirā
جیرا/جیر
پدر dādā
دادا		 dādā
دادا		 dada
دده		 dada
دده		 dādā/piyar
پیر/دادا		 dada/piyar
پیر/دده
تلخ tel
تِل		 tal
تل		 tal
تل		 tal
تل		 tal
تل		 tal
تل
دختر kela
کِلَه		 titiye
تیتیه		 titia
تی تیه		 titia
تی تیه		 detari
دتری		 detari
دتری
دیوانه tur
تور		 tur
تور		 tur
تور		 tur
تور		 tur
تور		 tur
تور
زن žen
ژِن		 zeyniye
زینیه		 zania
زنیه		 zania
زنیه		 zen
زِن		 zenek
زنک
سفید ispi
ایسپی		 isbi
ایسبی		 esbi
اسبی		 sebi
سبی		 sivid
سوید		 isbi
ایسبی
مرغ kāg
کاگ		 karke
کرکه		 čarga
چرگه		 karga
کرگه		 kerg
کرگ		 kerg
کرگ
نردبان serd
سِرد		 aselte
اَسلته		 sorda
سورده		 sorda
سورده		 palkān/palkāna
پلکانه/پلکان
چهره dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم		 dim
دیم

نقش زبان تاتی در جنگ ایران و عراق

در جنگ هشت ساله ایران و عراق زبان تاتی نقش تعیین کننده ایی در پیروزی اطلاعاتی ایران ایفا نمود؛ ضداطلاعات ارتش عراق با شنود مکالمات بیسیم چی‌های ایرانی متوجه تحرکات و برنامه‌های عملیاتی ارتش و سپاه ایران می‌شدند و نیروهای ایرانی از هر کدام از گویشها و زبانهای ایرانی برای مکالمات بیسیم چی‌ها استفاده می‌نمودند، توسط استخبارات و ضد اطلاعات ارتش بعث عراق شنود و ترجمه می‌شد؛ تا اینکه از گویشوران زبان تاتی در دو سوی بیسیم‌های نیروهای ایرانی استفاده شد و ارتش بعث عراق و هیچ‌یک از همپیمانانش تا پایان جنگ نتوانستند هیچ‌کدام از مکالمات اطلاعاتی عملیاتی ایران را رمزگشایی نمایند این بیسیم چی‌ها از دو روستای وفس و چهرقان استان مرکزی انتخاب شده بودند؛ در سال ۱۳۷۰ و سه سال بعد از پایان جنگ، سپهبد امیر صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ایران با حضور در این دو روستا و افشای این موضوع، از مردم و شهدای این دو روستا قدردانی کرد[۳۱]

جستارهای وابسته

پیوند به بیرون

پانویس

  1. ↑ Ethnologue, Languages of the World: Tati people including Alviri-Vidari, Eshtehardi, Gozarkhani, Harzani (Population: 28.100 in 2000), Kabatei, Kajali, Karingani (Population: 17.600 in 2000), Kho’ini, Koresh-e Rostam, Maraghei, Razajerdi, Rudbari, Shahrudi, Takestani (Population: 220,000) and Taromi, Upper ethnic groups.
  2. ↑ "AZERBAIJAN vii. The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی).
  3. ↑ کتاب «دستور زبان لهجه‌های تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩
  4. ↑ «وَفس؛ دیار تات زبان‌ها». دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۶.
  5. ↑ «تات‌نشینان بلوک ایران». دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۶.
  6. ↑ ثبت زبان تاتی در فهرست میراث معنوی-جام جم آنلاین
  7. ↑ علی عبدلی، فرهنگ تطبیقی تالشی، تاتی، آذری، تهران 1380
  8. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
  9. ↑ زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
  10. ↑ ای. م. دیاکونوف، "تاریخ ماد"، ۱۹۸۵، فصل ششم
  11. ↑ احمد کسروی، "آذری یا زبان باستان آذربایجان"، 1325، ص 24-25
  12. ↑ محمدرضا بابایی‌کهن، مقاله "دریچه ای بر تات و تات شناسی"، بخش جمع‌بندی
  13. ↑ دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل تاتی
  14. ↑ صفرزاده، حبیب، پژوهشی در گویش تاتی شمال خراسان و کاربرد آن در تصحیح و شرح متون ادب فارسی] مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد (علمی- پژوهشی)، شماره ۱۵۹- زمستان ۱۳۸۶.
  15. ↑ Mohammad-Reza Djalili, Alessandro Monsutti, Anna Neubauer Le monde turco-iranien en question KARTHALA Editions, 2008 pg 72
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ تات، دانشنامهٔ جهان اسلام
  17. ↑ همان.
  18. ↑ کاشغری، ذیل «تات»، «تَتْ»، نیز رجوع کنید به ذیل «اُس»، «سُملِم تَتْ»
  19. ↑ دانشنامه جهان اسلام
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ علی عبدلی، "ادبیات تات و تالش"، 1380، نشر سهامی انتشار، فصل تاتی
  21. ↑ تات نشین‌های بلوک زهرا، جلال آل احمد، چاپ سوم- امیرکبیر،1353
  22. ↑ دوبرادر، محمد حسین دانایی، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1392
  23. ↑ رستم نوچه فلاح و عبدالله بهرامی زیارانی، "فشگلدره قزوین"، 1370
  24. ↑ آثنولوگ
  25. ↑ http://www.mehremihan.ir/language-and-dialect/2956-tati-ghazvini.html
  26. ↑ بررسی گویش تاتی تاکستان، عباس طاهری، نشر سال، ۱۳۸۸، صفحهٔ ۱۸۰
  27. ↑ دهگان، ابراهیم، فقه اللغه، ص ۲۳۵
  28. ↑ معین، محمد، فرهنگ
  29. ↑ افتخارزاده، نادر، گزیده دیوان همافر عراقی، مقدمه
  30. ↑ نشانه‌های تالشی در مناطق تات زبان خلخال، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
  31. ↑ یادمان شهید سپهبد امیر صیاد شیرازی- عروج

منابع

  • زبان‌شناسی - دکتر فره وشی - انتشارات دانشگاه تهران
  • تاتی و هرزنی - عبدالعلی کارنگ - ۱۳۳۳ - تبریز - ناشر واعظ پور
  • جستاری در زبان تاتی، نوشته: علی محمدآقاعلیخانی
  • نوشتار: پراکندگیِ «تات» ها در تاکستان و بوئین زهرا، نوشته: عباس رحمانی
  • علیجانزاده، حسین (۱۳۷۲). زبان کویر (کتاب اول). حسین علیجانزاده. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۴۴۰-۶۱-۳.
  • یکسال در میان ایرانیان (سفر نامه) ادوارد براون

الگو:کد زبان‌های معرفی‌شده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بین‌المللی آنها حرف T است

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=زبان_تاتی_ایران&oldid=20352419»