سیستان

برای دیگر کاربردها، سیستان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

سیستان
منطقه
مختصات:
کشورها	افغانستان، پاکستان ،ایران، آمریکا ،انگلیس،کانادا،کشور های عربی،کشور های اروپایی ،
جمعیت
• کل	در حدود ۲۵۰ میلیون نفر،
جمعیت‌شناسی
• قومیت	مردم سیستانی(سکا)
بزرگترین شهرها	زابل زرنج هامون زهک هیرمند نیمروز نهبندان ده دراز

برای استان رسمی ایران، استان سیستان و بلوچستان را ببینید.

سیستان

مجسمه یعقوب لیث صفاری در ورودی شهر زابل

سیستان (همچنین ساستان، ساکستان، سکستان، نیمروز، سجستان، درنگیانا، درنگستان، زرنگ، زرنگه، زرنج، زرکه، زرنکه، صیرئینکش، زاول، زابل، زاولستان، زابلستان) در پایان سال ۱۹۰۵ میلادی یا ۱۲۸۴ شمسی با هیئت اعزامی به رهبری مک ماهون و نقشه‌برداری آقای تیت صاحب منصب نقشه‌برداری که جزو هیئت اعزامی بود با همکاران خود اراضی ایالت سیستان و زمین‌های اطراف آن را نقشه‌برداری که جمعاً قریب 1000 میل مربع مساحی شد. وسعت اراضی ایالت سیستان امروزه ۷۰۰۶ میل مربع که ۲۸۴۷ میل مربع در قسمت ایران و ۴۱۵۹ میل مربع در قسمت افغانستان می‌باشد .(منبع: کتاب: جغرافیای تاریخی سیستان یا سفر با سفرنامه‌ها صفحه ۳۶۹، ترجمه و تدوین: آقای دکتر حسن احمدی. مقاله آقای مک ماهون)، دارای آب فراوان و خاک آبرفتی و از مناطق بسیار حاصلخیز ایران است. فاصله آن با شهر زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان ۲۰۵ کیلومتر است که شمالی‌ترین شهر این استان و شرقی‌ترین شهر ایران است و در گذشته از آبادترین مناطق ایران و یکی از مراکز تمدنی بوده‌است. سیستان به شهر گرد خاک‌ها معروف است<ref<[http://www.noormags./view/fa/articlepage/417936. در دوره‌های اخیر به علت خشکسالی‌های پی‌درپی حجم آب بسیار پایین آمده و دریاچه هامون کاملاً خشک شده‌است.

جمعیت سکاها بسیار زیاد است بطوری که در تمام این کره ی خاکی پراکنده شده اند که سیستانی ها هم سکا هستند و کل جمعیت سکا ها حدود 250 میلیون نفر هستند.

مناطق سیستان

منطقه سیستان نیز شامل شهرستان های زابل، زهک، نیمروز، هامون و زاهدان و هیرمند می باشد و 15917 کیلومترمربع مساحت دارد.

جغرافیا

سیستان در افغانستان شامل ولایت فراه و در شرق ایران و در شمال استان سیستان و بلوچستان در دشت پست و همواری در ۳۰ درجه و ۱۸ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی و ۶۱ درجه و ۱۰ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۵۰ دقیقه طول شرقی، نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد. از شمال به استان خراسان جنوبی، از جنوب به زاهدان، از شرق به کشور افغانستان و از غرب به کرمان محدود است. در ضمن مساحت زابل، زهک، هیرمند، هامون و نیمروز ۱۵۹۱۷ کیلومتر مربع است که ۵۵۶۰ کیلومتر مربع آن را دریاچه هامون و اراضی مشرف به دریاچه هامون تشکیل می‌دهد.

رودخانه هیرمند در سیستان و بلوچستان بارها تغییر مسیر داده و دلتای جدیدی ایجاد کرده‌است. به همین دلیل هم در گوشه و کنار این منطقه آثار حیات انسانی و خرابه‌های باقی‌مانده دیده می‌شوند که توسط سیلاب یا تغییر مسیر آب متروک شده‌اند و مردم آنجا را ترک گفته‌اند. قدیمی‌ترین مکان سکونتی انسان را در شهر سوخته

دریاچه هامون

سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه، هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران است. دریاچه و تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌اند. این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند تشکیل شده‌است که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه هامون را تشکیل می‌دهند. رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان به هامون می‌ریزند.

وسعت دریاچه هامون در زمان پرآبی ۵۶۶۰ کیلومتر مربع است که از این مقدار ۳۸۲۰ کیلومتر مربع متعلق به ایران و بقیه متعلق به افغانستان است. با این اوصاف، دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است و این وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم به وجود آورد.

زمین‌شناسی

سیستان از منظر زمین‌شناسی یک دشت آبرفتی هموار و نسبتاً مسطح از رسوبات رودخانه‌ای است. کف رسوبات از سنگ‌های کرتاسه و کنگلومرای اواخر دوره ترشیاری شکل گرفته‌است.

بر روی گدازه‌های مارن قرمز دوره ترشیاری، برجستگی بازالتی سیستان به نام کوه خواجه مشاهده می‌شود. چاه نیمه‌های سیستان هم حاصل فعالیت دوره کواترنری است. جلگه سیستان از غرب به رشته کوه‌هایی محدود می‌شود که از فلیش‌های کرتاسه و رسوبات تبخیری و آهک‌های الیگوسن و سازنده پلیوسن تشکیل شده و در ضلع جنوبی رشته کوه‌های فوق، سنگ‌های متامورفیک مشاهده می‌شود.

تاریخ و ادبیات

محدوده سیستان در دوران خلفای عباسی

  مرزهای سیستان معاصر با آل مظفر (محدوده ملوک نیمروز)

سیستان در پادشاهی صفویه

سیستان در اساطیر ایران و آئین زرتشت، اهمیت بسزایی دارد. در داستانهای قدیم ایرانی، زابلستان از این جهت واجد شهرت و اهمیت است که موطن زال، پدر رستم، پهلوان نامدار ایران باستان می‌باشد. در یک متن پهلوی به نام شهرهای ایران، ساخت سیستان و بنای آتشکده کرکویه، به افراسیاب تورانی نسبت داده شده‌است.

مورخین قدیم یونان، سرزمین واقع در مسیر سفلای هیرمند را درانگیانا می‌خواندند که ضبط‌های دیگرش زرنگای و سرنگای می‌باشد. از این منطقه در کتیبه‌های داریوش اول در بیستون و تخت جمشید، تحت عنوان زرنک یاد شده‌است.

آخرین دسته از آریایی‌ها در حدود سال ۲۵۰۰ ق. م؛ که سکه یا سکاها نامیده می‌شدند از شمال افغانستان به طرف جنوب یعنی قندهار و سپس به طرف غرب راه پیمودند تا به ایالت زرنک و کناره‌های دریاچه زره رسیدند و نام زرنک به واسطه ورود سکاها به سکستان تبدیل گردید و عربها سجستان می‌گفتند و بالاخره به سیستان تغییر نام یافت که امروزه به همین نام خوانده و شناخته می‌شود.

در سال ۷۵۸ هجری شمسی، تیمور با لشکریان خود در جلو حصار سیستان ظاهر شد و قلعه آن را با خاک یکسان نمود. پس از مقاومت مردم، تیمور اهالی سیستان را مورد قتل‌عام قرار داد.

در سایه ظهور حکومت صفویه، سیستان مجدداً جان گرفت و مدنیتی به هم زد.

در قرن نوزدهم میلادی، ولایت سیستان مایه بحث و منازعه بین حکمرانان هرات و قندهار واقع شد. پس از اتحاد افغانستان توسط دوست محمد خان، محارباتی جهت تصرف سیستان بین ایران و افغانستان روی داد. سرانجام تحدید سرحدات در سال ۱۸۷۲ به دست کمیسیون انگلیسی به ریاست ژنرال اسمیت صورت پذیرفت و قسمتی از سیستان به وسیلهٔ عهدنامه پاریس از سیستان جدا گردید و در آن سوی مرز ماند، که به مهاجرت گسترده مردم سیستان بخش افغانستان به ترکمن صحرا ایران انجامید. و بنیاد نیمروز خانه فرهنگ و هنر سیستانیها در تلاش است که به همت محققین ومدیران فرهیخته اش به گفته محمد آذری سنت‌های نیک نیاکان خویش را حفظ و اشاعه دهد

از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۱۶ شمسی، سیستان جزو قلمرو خاندان خزیمه علم درآمد. در این زمان، سیستان بر اساس ترتیبات اداری و سیاسی نوین کشور، به عنوان بخشی از استان کرمان درآمد در حال حاضر سیستان جزیی از استان سیستان و بلوچستان کنونی ایران است.

مرکز فعلی سیستان، زابل خوانده می‌شود. اگرچه در گذشته تحت عناوین نصرت آباد، نصیرآباد و سیستان نیز خوانده می‌شده‌است. شهر فعلی سیستان در اواخر دهه ۱۸۶۰ میلادی و توسط امیرعلم خان سوم خزیمه بنا شد.

نام آوران

• یعقوب لیث صفاری:

اولین پادشاه ایران در زمان صفاریان. کسی که موفق به شکست اعراب عباسی شد و زبان فارسی را جان دوباره بخشید.

در آغاز خلافت عباسیان، سیستان از این جهت نیز شهرت پیدا کرد که پادشاهان صفاریان از آنجا برخاستند و در نیمه دوم قرن سوم بر قسمت عمده جنوب و خاور ایران استیلا یافته و رایت استقلال برافراشتند. بنیاد نیمروز پیشنهاد داده است که زادروز این ابرمرد به عنوان روز سیستان نامگذاری شود

• ابراهیم سجزی سیستانی مخترع خط معقلی:

ابراهیم سجزی از دانشمندان بنام ایران در قرن اوّل هجری قمری است. وی در سال شصت ه. ق در خط «مسند» ابتکاری نشان داد و پانزده حرف از حروف اوستایی را به جای حروفی که در خط کوفی بود، به کار برد و برای آن قاعده و اصل ترتیب داد و به این صورت خط معقلی به وجود آمد که به مراتب از خط «مسند» نخستین سهل‌تر و فراگرفتن و خواندن و نوشتن آن آسان‌تر می‌نمود.(افشار سیستانی، ایرج، بزرگان سیستان ص ۱۸۴) بنابراین ابراهیم سجزی سیستانی مخترع خط اساسی عرب بشمار می‌رود.

• یوسف سجزی سیستانی مخترع خط جلیلی:

وی برادر ابراهیم سجزی است که او نیز از دانشمندان معروف سیستان در اوایل اسلام بود وی از خط معقلی دو خط دیگر به نام جلیلی و ثلفثین اختراع نمود که به نوشته ابن ندیم قلم جلیلی پدر تمام اقلام و خطوط اسلامی است که هرکس توانایی نوشتن آن را ندارد. وی علاوه بر دو قلم مذکور، دو قلم دیگر نیز از خط معقلی استخراج کرد و یکی را دیباج و دیگر را سجلات نام نهاد.(افشار سیستانی، ایرج، بزرگان سیستان ص ۱۸۸)

• ابو حاتم سجستانی :

نام او سهل بن محمّد بن عثمان بن یزید سجستانی، از بزرگان علم و ادب و فقه و حدیث و لغت و از شاگردان ابو زید بلخی و ابی عبیده و اصمعی و اخفش بوده است(۱). ابن ندیم در کتاب «الفهرست» از قول ابوالعباس مبرد درباره او آورده است: «ابو حاتم از ابی زید و ابی‌عبیده اصمعی زیاد روایت می‌کرد و عالم در لغت و شعر بود. وی در لغت، کتب متعددی تألیف کرده، شعر می‌گفت، در روایت صداقت داشت و ابوبکر بن درید در علم لغت به او اعتماد داشت. از شاگردان برجسته ابو حاتم می‌توان به دانشمند و مورخ بزرگ «محمّد بن جریز طبری» اشاره کرد که علم حدیث را نزد استاد خود ابو حاتم سجستانی فرا گرفته است.

• حریز بن عبدا... سجستانی :

وی اولین فقیه شیعی در اسلام است که شیخ طوسی در رجال او را در ردیف مصنفان بزرگ شیعه بحساب آورده است. پدرش قاضی سجستان بود.

• ابو سعید سجزی (منجم و ریاضی‌دان):

ابوسعید احمد بن محمد سجزی از دانشمندان قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است که در نجوم و حساب و هندسه و هیأت تألیفات پر ارجی دارد. وی از اهالی سیستان بوده و بدین خاطر به سجزی معروف بود.او در حدود سال 320 ه. ق. در زابل زاده شده و چندی در خراسان و شیراز زیسته است. او در هندسه تصرفات ابتکاری داشت. از جمله آن که تقسیم یک زاویه را با در نظر گرفتن منحنی هذلولی بررسی نمود. سجزی رساله ای در تثلیث دایره داشته که به وسیله ی وپکه ترجمه شده و به چاپ رسیده است. او همچنین در تقاطع مخروطات و تقسیمات زوایا تألیفاتی داشته که در قرن دهم میلادی مورد استفاده اروپاییان بوده است. شوی در سال 1926 م در مجله ی ایزیس، مطالعات سجزی را در مورد تثلیث زاویه مورد بحث قرار داده است. در حال حاضر بیست و نه اثر از تألیفات سجزی در اروپا موجود است، از جمله پانزده رساله که در موزه ی بریتانیا است و او به نام عضدالدوله نوشته و آنها را (جامع شاهی) گویند. هشت رساله از او هم د ر پاریس قرار دارد و بقیه آثارش در سایر کتابخانه های اروپا نگهداری می شود.ابوسعید سجزی در سال 415 ه. ق. درگذشت.

• ابو داوود سجستانی :

ابو داوود سجستانی، وی متولد ۲۰۲ هجری قمری و متوفای سال ۲۷۵ ه.ق می‌باشد. بنا به اظهار ابن ندیم، نام اصلی او سلیمان بن اشعث بن اسحاق بن بشیر شداد است.

این فقیه و دانشمند سیستانی، کتب متعددی در فقه، تفسیر و حدیث تالیف نموده‌است که مشهورترین آن حدیث السنن است که مشتمل بر پانصدهزار حدیث که چهار هزار و هشتصد حدیث فقط در باره فقه و تشریع در آن آمده‌است.

دهخدا در لغت‌نامه و در خصوص وی چنین می‌نویسد.سلمان بن اشعث بن اسحاق بن بشیر، مشهور به ابو داوود، پیشوای اهل حدیث است.

• فاطمه بنت ابو عبدالله بن ابی داوود سیستانی :

فاطمه بنت ابو عبدالله بن ابی داوود سیستانی،مشهور به ام سلمه سیستانی،یکی از نه زن دانشمند و محدث ایرانی در ۴ قرن اول هجری بوده که از او به عنوان محدث بزرگ یاد شده است و از خاندان علم و حدیث سیستانی در جهان اسلام بوده است . وی نوه ی ابو داوود سجستانی، صاحب کتاب "الینن" می باشد.

• فرخی سیستانی :

ابوالحسن علی بن جولوغ سیستانی معروف به فَرُّخی سیستانی از شاعران نامدار پارسی‌گوی سده پنجم قمری است که در سبک خراسانی می‌سرود. سروده‌های او به ستایش شاهان و برانگیختن سلطان به عدل و بخشش اختصاص دارد. وی علاوه بر تسلط بر شعر و ادب در موسیقی نیز مهارت داشت و بدین وسیله توانست به دربار ابوالمظفر شاه چغانیان و سپس به دربار سلطان محمود غزنوی راه یابد و منزلتی والا بدست آورد. فرخی را یکی از بهترین قصیده‌سرایان ایرانی می‌دانند تا جایی که گفته‌اند سخن سهل و ممتنع در عربی خاص ابوفراس حمدانی و در فارسی خاص فرخی است. سهل و ممتنع (آسان‌نمای دشوارگفت) به سخنی می‌گویند که سرودن آن در ظاهر آسان می‌نماید، اما نظیر آن گفتن مشکل باشد.

• ابولفرج سگزی :

ابوالفرج سگزی (متوفی ۳۹۳ ق) از شعرای نامدار و اندیشمند سدهٔ چهارم سیستان است که در حدود سال‌های ۳۷۲-۳۳۳ ق به هنر شاعری مشغول بود و نویسندهٔ تعدادی کتاب شعر است که از بین رفته‌اند. مطالعه در زندگی و شعر ادیبان قبل از خودش، از وی استادی چیره‌دست و سراینده‌ای ماهر ساخت، به طوری که در متون، همیشه لقب «استاد» در کنار نامش مشاهده می‌شود.

چندان‌که گِردِ عالم صورت برآمدیم		غم‌خواره آمد آدم و بیچاره آدمی
هرکس به قدر خویش گرفتار محنت است		کس را نداده‌اند برات مسلمی

• محمد بن وصیف سجزی :

نامه‌نگار (دبیر رسایل) یعقوب لیث صفاری بود. گروهی سرایش نخستین شعر فارسی را از او می‌دانند.

بر پایه کتاب تاریخ سیستان، وی نخستین کسی بود که به زبان فارسی، شعر عروضی گفت. پس از آن‌که یعقوب لیث صفاری، در سال ۲۵۱ هجری قمری، خوارج را شکست داد، شاعران به رسم زمانه شعر به عربی در ستایش او سرودند. یعقوب گفت: «چیزی که من اندر نیابم، چرا باید گفت». در این هنگام، محمد بن وصیف او را به زبان فارسی ستایش کرد.

گفته می‌شود که این شعر، نخستین شعر فارسی است که منسوب به اوست: الگو:متوسط

• محمد پسر مخلد سگزی :

از نخستین شاعران به زبان فارسی بود.

از وی شعری در ستایش یعقوب لیث صفاری به جا مانده‌است:

جز تو نزاد حوّا و آدم نکشت		شیر نهادی به دل و بر مَنِشت
معجز پیغمبر مکی تویی		به کنش و به منش و به گُوِشت
فخر کند عمار روزی بزرگ		کوهدانم من که یعقوب کشت

• ابوثنا احمد بن محمد زابلی :

بوثنا احمد بن محمد زابلی از دانشمندان اهل سنت در قرن دهم هجری است. وی کتاب " اعراب القرآن را در سال 965 ه. ق. تالیف کرده است.

• میرزا شجاع سیستانی :

میرزا شجاع سیستانی، شاعر ادیب قرن یازدهم هجری. پسرعموی ملک حمزه سیستانی است. از سیستان به اصفهان آمد و در محلّه عباس آباد اصفهان ساکن شد. در سخن شناسی و معنی پردازی کمال مهارت را داشت و انواع شعر را نیکو می سرود. در زمان تألیف تذکره نصرآبادی (حدود 1083ق) هنوز جوان بود.

این رباعی از اوست:

گر سکّه دل بر سخن خویش زنی		کی حرف بدی ز دشمن خویش زنی
بدگویی خلق همچو چنگ و دُهُلست		منواز که خود بر دهن خویش زنی

• بدیع‌الزمان ترکوسگزی :

بَدیع‌ُ الدّین‌، یا بدیع‌الزمان‌ ترکوسگزی‌، از شاعران‌ پارسی‌گوی‌ سده‌های‌ ۶ و ۷ق‌/۱۲ و ۱۳م‌، منسوب‌ به‌ ترکو (ترقو)، حصاری‌ در سیستان‌ بوده است. ظاهراً وی‌ «بدیع‌» تخلص‌ می‌کرده‌ است‌ و او را بدیع‌ ترکو و بدیعی‌ سیستانی‌ نیز نامیده‌اند.در تذکره‌های‌ از او کمتر سخن‌ به‌ میان‌ آمده‌، و بیش‌تر به‌ نقل‌ سروده‌های‌ او پرداخته‌ شده‌ است‌. تقی‌الدین‌ کاشی‌، ۳ قصیده مهم‌ از وی‌ نقل‌ کرده‌ که‌ از خلال‌ آنها اطلاعاتی‌ درباره برخی‌ از ممدوحان‌ و دوره زندگی‌ این‌ شاعر به‌ دست‌ می‌آید.

• کمال سرابندی :

کمال سرابندی (زادهٔ ۱۴ آبان ۱۳۳۵ در تهران) پژوهشگر ایرانی، نویسنده، عضو شورای مشورتی ناسا، استاد مهندسی برق و علوم کامپیوتر و مدیر آزمایشگاه پرتوافشانی دانشگاه میشیگان آمریکا می‌باشد.

• ایرج افشار سیستانی :

برترین نویسنده و پژوهشگر صنعت گردشگری ایران در سال ۱۳۸۴، دریافت نشان ادبی تاجیکستان در سال ۱۳۸۷ و چهره ماندگار از سوی شهرداری تهران و کمیسیون ملی یونسکو در ایران در سال جاری اشاره کرد. ایرج افشار سیستانی زحمات ۴۵ ساله تحقیقی و پژوهشی خود را در قالب ۱۴ هزار جلد کتاب، مجله، فصلنامه، عکس، لوح، دست نوشته‌ها و هدایای دریافتی داخلی و خارجی را در مرکز اسناد و کتابخانه ملی سیستان و بلوچستان وقف کرده‌است. براساس این گزارش، این کتابخانه ۱۰۰ درصد تخصصی دربارهٔ ایران‌شناسی است و کتابهای معتبری در زمینه تاریخ مناطق مختلف کشور در آن موجود و به زیبایی تحقیق و تفکیک شده‌است. ارزش بالای معنوی و مادی کتابخانه استاد ایرج افشار سیستانی، سبب شد تا کارشناسان اسناد ملی پس از بازدید از این کتابخانه به سبب ارزشمندی و نفیس بودن کتاب‌ها، نتوانند برای آن قیمت مادی تعیین کنند. برخی کتاب‌های مرجع موجود در این کتابخانه حتی در کتابخانه ملی ایران وجود ندارد. گفتنی است، این محقق و پژوهشگر نامی ایران علاوه بر وقف کتابخانه کم‌نظیر، گران‌قدر خود، تمام حقوق مادی و معنوی تالیفات خود را نیز وقف کرده‌است. چاپ ۱۳۶ جلد کتاب گوشه ای از فعالیت‌های فرهنگی، تحقیقی و پژوهشی دکتر ایرج افشار سیستانی است.

جغرافیای تاریخی

بعد از عهدنامهٔ پاریس و گلداسمیت به سه بخش سیستان ایران و سیستان افغانستان و سیستان پاکستان تقسیم شده‌است که ولایات هلمند، فراه، نیمروز، قندهار جزو سیستان افغانستان و شهرستان‌های زاهدان خاش زابل، زهک، هیرمند، هامون، نیمروز و نهبندان و توابعشان سیستان ایران محسوب می‌شوند و همچنین سیستان پاکستان نیز توسط انگلستان به ایالت بلوچستان تغییر کرد.

کشاورزی سیستان

زبان

گویش سیستانی یکی از گویش‌های مهم زبان فارسی است که مردم سیستانی به ان تکلم می‌کنند. گویش سیستانی هم‌اکنون به صورت عمده در شهرهای زابل زاهدان نیمروز نهبندان شهرنو هیرمند سرخس ادیمیفراه زهک قندهار کابل بخش‌هایی از افغانستان همچنین در ایران، استان خراسان رضوی و جنوبی و سراسر ایران تقریباً جاری می‌باشد.

این گویش از یک سو بیشترین خویشاوندی واژگانی و دستوری را با گویش موجود و گذشته خراسانی و فراتر از آن با لهجه‌های مرده ماوراءالنهری و تاجیکی کنونی دارد و از سوی دیگر واژه‌های مشترک بسیار با بلوچی دارد که با توجه به پیوندهای تاریخی و پیوستگی‌های جغرافیایی و مهاجرتهای قومی و خویشاوندی طایفه ای، امری طبیعی می‌باشد.

سابقه تاریخی

فرهنگ نویسان، سیستانی را یکی از چهار زبان متروک پارسی یاد کرده‌اند. ابوریحان بیرونی در الصیدنه، چند لغت از زبان قدیم سیستانی آورده‌است. بسیاری از واژگان سیستانی از هزار سال پیش تاکنون تفاوت چندانی نکرده‌است. اگرچه اصل زبان که احیاناً همان سگزی است، پیش از این منقرض شده و تنها گویش آن باقی مانده‌است.

یک سرود دینی به گویش سیستانی باقی مانده‌است که به اواخر دوره ساسانی نسبت داده می‌شود. سرود آتشکده کرکویه یکی از زیباترین سرودهای مذهبی زرتشتیان سیستان بوده‌است که به هنگام روشن کردن آتشگاهها، به آواز بلند خوانده می‌شده‌است.

خاستگاه

گویش سیستانی از گویشهای وابسته به زبان‌های ایرانی غربی و از شاخه جنوبی آن است که به گروه زبان‌های ایرانی تعلق دارند.

دکتر محمد معین در مقدمه کتاب برهان قاطع، گویش‌های سگزی و زاولی را زیرمجموعه زبان‌های ایرانی قید کرده‌است.

نوشتار

گویش سیستانی هیچگاه یک زبان نوشتاری نبوده‌است، پس اثر مکتوبی که مستقلاً متعلق به گویش سیستانی باشد نیز وجود ندارد. در میان کتب ادبی به نوشتار سیستانی در صده اخیر نیز ناهماهنگی‌های بارزی در رسم‌الخط سیستانی به چشم می‌خورد. تلاش‌های اخیری که برای یکپارچه‌سازی رسم‌الخط سیستانی انجام شده‌است تاکنون با بی اقبالی مواجه شده‌است.

پرونده:درهم ولید ابن عبدالملک از ایالت سجستان (سیستان.jpg

درهم ولید ابن عبدالملک از ایالت سجستان (سیستان)

سکه ناصرالدین شاه ضرب سیستان

سکه مسی دوران عباسی ضرب سجستان

گونه‌های زبانی

چهار گونه فرعی می‌توان برای گویش سیستانی متصور شد که شامل گونه‌های زرگری، ادبی (ملّایی)، سیّدی و عربی می‌شود.

زرگری

در گونه زرگری، ساخت هجایی یک اصل زیربنایی بوده و گویش به هجاهای سازنده تقسیم می‌شود و پس از هر هجای اصلی، یک هجای تبعی با ساخت «ز+مصوت» ظاهر می‌شود. به عنوان مثال واژه پو (به معنی پا) به صورت پوزو تلفظ می‌شود.

ادبی

گونه ادبی سیستانی مورد کاربرد در مواردی از قبیل تقلید ادا، مداحی، متن خوانی، شبیه خوانی (تعزیه)، زبان ملایی و سخن گفتن از سر تأمل می‌باشد. این‌گونه از چند زاویه با گونه معیار گویش سیستانی در تفاوت می‌باشد، شامل: ساختمان تک واژ وجهی «می»، ساختمان تک واژ وجهی «ب»، جزء پیشین، ساختمان تک واژ نفی و نهی و تکیه فعل‌هایی که تک واژ «می» دارند.

سیدی

در گونه سیدی، واج «س» به جای واج نخست قرار گرفته و در پایان عبارت «واج نخست حذف شده + اِدی» افزوده می‌شود. مثلاً کتاب به ستابکدی تبدیل می‌شود.

عربی

گونه عربی تنها در میان طایفه شیخ (از طوایف سیستانی) دیده می‌شود و غالباً برای ایجاد ارتباط میان اعضای خانواده در حضور مهمان بیگانه به کار برده می‌شود و حالت خصوصی دارد. این‌گونه از لغات عربی بیشتری بهره می‌جوید.

شناسه

مردم سیستانی از نژاد آریایی و زبانشان فارسی با گویش سیستانی (زاولی) می‌باشد.

جمعیت سیستان را شیعیان و اهل سنت تشکیل می‌دهند. زندگی اکثریت مردم سیستان کشاورزی و دامداری می‌باشد.

فردوسی متون، داستان‌ها و قصه‌های تاریخی شاهنامه خود را از سرزمین سیستان و قهرمانان آن را از مردم این خطه انتخاب کرده‌است.

یعقوب لیث صفاری سیستانی که در سیستان حکومت می‌کرد در ماندگاری زبان فارسی نقش مهمی ایفا کرد

خوراکی‌ها و سوغات سیستان

کلوچه محلی سیستان

اوجیزک

آبگوشت محلی سیستان

نان روغنی و تفتون سیستان

چنگالی، آچار (نوعی ادویه) سیستانی

کشک محلی (کشک زرد) سیستان

چلبک سیستانی (نوعی نان روغنی)

قتلمه سیستان

سوزی (بورک سیستانی)

صنایع دستی

حصیر بافی (به سیستانی خولک بافی)

خامه دوزی سیستان

جواهرات سیستانی

دودنی بافی سیستانی

قالی بافی سیستان

گلیم بافی سیستان

جستارهای وابسته

• گویش سیستانی
• رقص سیستانی
• زرنگ (ساتراپی)
• هلمند
• زرنج
• شهر سوخته
• دهانه غلامان
• دریاچه هامون
• رستم
• قلعه سه کوهه
• آسیاب بادی سیستان
• مردم سیستانی
• سد کجکی
• حقابه ایران از هیرمند
• بند سلما
• هری‌رود

منابع

• پرویز حسین‌پور (۱۳۷۳)، نظر و گذری بر تاریخ سیستان، انتشارات مصفا تهران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان ---> دقیقاً مرتبط با همین مقاله

جغرافیای تاریخی سیستان: سفر با سفرنامه‌ها. ترجمه و تدوین: دکتر حسن احمدی