زبان تاتی ایران: تفاوت میان نسخهها
Shervinema (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Shervinema (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
'''زبان تاتی ایران''' (به [[تاتی]]: Tâti Zobun, تاتی زبون) یا '''تاتی جنوبی'''<ref>کتاب «دستور زبان لهجههای تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩</ref> از دستهٔ [[زبانهای ایرانی]] شاخه [[زبانهای ایرانی غربی|شمال غربی]] است. گویشهای این زبان روزگاری از [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]] تا شمال [[خراسان]] گسترده بود ولی امروزه با ترکزبان و فارسیزبان شدن بخشی از شمالباختری ایران تنها جزیرههایی از گویشهای تاتی در منطقه به جا ماندهاست. بزرگترین این جزیرهها در استان قزوین شامل شهر تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، روستای تاریخی خیارج، خوزنین، و نیز در سایر استانها شامل [[استان مرکزی|مرکزی]]، [[استان البرز|البرز]]، [[استان تهران|تهران]]، [[استان اردبیل|اردبیل]]، [[استان گیلان|گیلان]]، [[استان زنجان|زنجان]] و [[استان خراسان شمالی|خراسان شمالی]] در شهرستانها و مناطق [[وفس|روستای وفس]]، [[شهرستان زرندیه|زرندیه]]، [[شهرستان تاکستان|تاکستان]] و [[شهرستان بوئینزهرا|بوئینزهرا]] و [[الموت]]، [[اشتهارد]] و [[شهرستان طالقان|طالقان]]، [[شهرستان دماوند|دماوند]]، [[بخش شاهرود|شاهرود خلخال]]، [[شهرستان رودبار|رودبار]]، [[شهرستان طارم|طارم]]، [[شهرستان جاجرم|جاجرم]] و [[شهرستان اسفراین|اسفراین]] و همچنین در [[آران و بیدگل]] و [[وزوان]] استان اصفهان دیده میشوند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/12452 |عنوان =وَفس؛ دیار تات زبانها | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/82492 |عنوان =تاتنشینان بلوک ایران | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref>{{سخ}}همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از [[استان آذربایجان شرقی]] نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان [[ورزقان]] سخن گفته میشود.<ref>[http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100852238602 ثبت زبان تاتی در فهرست میراث معنوی-جام جم آنلاین]</ref> |
'''زبان تاتی ایران''' (به [[تاتی]]: Tâti Zobun, تاتی زبون) یا '''تاتی جنوبی'''<ref>کتاب «دستور زبان لهجههای تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩</ref> از دستهٔ [[زبانهای ایرانی]] شاخه [[زبانهای ایرانی غربی|شمال غربی]] است. گویشهای این زبان روزگاری از [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]] تا شمال [[خراسان]] گسترده بود ولی امروزه با ترکزبان و فارسیزبان شدن بخشی از شمالباختری ایران تنها جزیرههایی از گویشهای تاتی در منطقه به جا ماندهاست. بزرگترین این جزیرهها در استان قزوین شامل شهر تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، روستای تاریخی خیارج، خوزنین، و نیز در سایر استانها شامل [[استان مرکزی|مرکزی]]، [[استان البرز|البرز]]، [[استان تهران|تهران]]، [[استان اردبیل|اردبیل]]، [[استان گیلان|گیلان]]، [[استان زنجان|زنجان]] و [[استان خراسان شمالی|خراسان شمالی]] در شهرستانها و مناطق [[وفس|روستای وفس]]، [[شهرستان زرندیه|زرندیه]]، [[شهرستان تاکستان|تاکستان]] و [[شهرستان بوئینزهرا|بوئینزهرا]] و [[الموت]]، [[اشتهارد]] و [[شهرستان طالقان|طالقان]]، [[شهرستان دماوند|دماوند]]، [[بخش شاهرود|شاهرود خلخال]]، [[شهرستان رودبار|رودبار]]، [[شهرستان طارم|طارم]]، [[شهرستان جاجرم|جاجرم]] و [[شهرستان اسفراین|اسفراین]] و همچنین در [[آران و بیدگل]] و [[وزوان]] استان اصفهان دیده میشوند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/12452 |عنوان =وَفس؛ دیار تات زبانها | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.cgie.org.ir/fa/news/82492 |عنوان =تاتنشینان بلوک ایران | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref>{{سخ}}همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از [[استان آذربایجان شرقی]] نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان [[ورزقان]] سخن گفته میشود.<ref>[http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100852238602 ثبت زبان تاتی در فهرست میراث معنوی-جام جم آنلاین]</ref> |
||
زبان تاتی از آنجا که یکی از [[زبانهای ایرانی غربی|زبانهای ایرانی شمال غربی]] است با [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] (تبری) |
زبان تاتی از آنجا که یکی از [[زبانهای ایرانی غربی|زبانهای ایرانی شمال غربی]] است با [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] (تبری)، [[گیلکی]]و [[زبان تالشی]] نزدیک میباشد. زبان تاتی همچنین به [[زبان کردی]] و [[اوستایی]] نزدیک است.<ref>علی عبدلی، فرهنگ تطبیقی تالشی، تاتی، آذری، تهران 1380</ref><ref>دائرةالمعارف بزرگ اسلامی</ref> تاتی، بسیاری از ویژگیهای آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوتها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و … را حفظ کرده است.<ref>زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.</ref> |
||
== ریشه زبان تاتی == |
== ریشه زبان تاتی == |
نسخهٔ ۲ سپتامبر ۲۰۱۷، ساعت ۱۸:۳۳
برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. |
تاتی | |
---|---|
Tâti Zobun تاتی زبون | |
زبان بومی در | استانهای قزوین • البرز • تهران • اردبیل • گیلان • خراسان شمالی • مرکزی • زنجان • آذربایجان شرقی |
منطقه | شمال ایران |
شمار گویشوران | ۴۰۰ هزار[۱] (بدون تاریخ) |
کدهای زبان | |
ایزو ۳–۶۳۹ | - |
{{{mapalt}}} |
زبان تاتی ایران (به تاتی: Tâti Zobun, تاتی زبون) یا تاتی جنوبی[۳] از دستهٔ زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی است. گویشهای این زبان روزگاری از آذربایجان تا شمال خراسان گسترده بود ولی امروزه با ترکزبان و فارسیزبان شدن بخشی از شمالباختری ایران تنها جزیرههایی از گویشهای تاتی در منطقه به جا ماندهاست. بزرگترین این جزیرهها در استان قزوین شامل شهر تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، روستای تاریخی خیارج، خوزنین، و نیز در سایر استانها شامل مرکزی، البرز، تهران، اردبیل، گیلان، زنجان و خراسان شمالی در شهرستانها و مناطق روستای وفس، زرندیه، تاکستان و بوئینزهرا و الموت، اشتهارد و طالقان، دماوند، شاهرود خلخال، رودبار، طارم، جاجرم و اسفراین و همچنین در آران و بیدگل و وزوان استان اصفهان دیده میشوند.[۴][۵]
همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از استان آذربایجان شرقی نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان ورزقان سخن گفته میشود.[۶]
زبان تاتی از آنجا که یکی از زبانهای ایرانی شمال غربی است با مازندرانی (تبری)، گیلکیو زبان تالشی نزدیک میباشد. زبان تاتی همچنین به زبان کردی و اوستایی نزدیک است.[۷][۸] تاتی، بسیاری از ویژگیهای آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوتها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و … را حفظ کرده است.[۹]
ریشه زبان تاتی
تاتی با توجه به اینکه یکی از زبانهای ایرانی شمال غربی است بیشترین نزدیکی را به زبانهای تالشی، کردی، گیلکی، مازنی و بلوچی دارد. نظرات بسیاری در مورد ریشه تاتی داده شده است. برخی به شباهتهای تاتی با اوستایی اشاره داشتهاند. عدهای نیز کوشیدهاند به شباهتها و پیوندهای تاتی با پهلوی اشاره داشته باشند. برخی نیز تاتی را به همراه تالشی و مازندرانی و گیلکی و کردی، بازماندههای زبان مادی کهن دانستهاند. دیاکونوف در اینباره میگوید:[۱۰]
«در زمان حاضر هم تاتها و تالشان و گلیکها و مازندرانیها به زبانهایی سخن میگویند که خود بقایای زبان هند و اروپائی میباشد که در آغاز زبان ماد شرقی بوده است. امتیاز ویژه این زبانها کهنگی و مهجوری ترکیب اصوات میباشد که با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی مناسبت دارد.»
مادی بودن ریشه تاتی را کسان دیگری چون عباس طاهری، اسدالله رحمانی و ابراهیم جهانبخش در مقالههای «بررسی گویش تاتی تاکستان»، «راهکارهای حفظ زبان تاتی» و «ساختار دستوری تاتی» و همچنین احسان یارشاطر در دانشنامه اسلام و ایران بیان داشتهاند.
احمد کسروی معتقد است که زبانی که تاتها بدان سخن میگویند در زمانهای گذشته گسترش زیادی داشته و به استناد شواهد عینی و پژوهشهای انجامشده، زمانی همه مردم آذربایجان و قزوین را دربر گرفته ولی بعدها با اشاعه و استیلای زبان ترکی کمکم از بین رفته است.[۱۱]
در هر حال میتوان ریشه اصلی زبان تاتی را مادی دانست که در طول قرون متمادی تحت تأثیر اوستایی که زبان مذهبی مردمان این سامان بوده، و فارسی باستان و پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و فارسی دری، که به ترتیب زبان رسمی حکومتهای هخامنشی و اشکانی و ساسانی و حکومتهای پس از اسلام بوده، قرار گرفته، و امروزه در آخرین شکل خود تحت عنوان تاتی درآمده است.[۱۲]
برخی پژوهشگران معتقدند زبان تاتی، زبان قدیم مردم آذربایجان بوده و آذری نامیده میشده است.[۱۳]
ریشه و کاربرد واژهٔ تات
تات واژهای است که ترکزبانان برای مردم ایرانیزبان و ایرانیتبار یکجانشین بهکار بردهاند.[۱۴] به گفته هونی (۱۹۵۷) فارسیزبانان را تات مینامیدند.[۱۵]
قدیمیترین سندی که کلمهٔ تات در آن استفاده شده، کتیبههای اورخون است. تات در در این کتیبهها ظاهراً به معنای «اتباع» و «رعایا» استفاده شدهاست. لفظ «تات» علاوه بر این که بر ایرانیان و یکجانشینان اطلاق میشده، عنوانی بوده که قبل از حکومت ایلکخانی به عناصر خارجی سرزمینهای ترکان (احتمالاً خارجیهای یکجانشین ترکستان، بعضی قبایل متمدن ترک، اقوام مغلوب و ساکنان مناطق تحت تصرف ترکان) گفته میشدهاست.[۱۶]
در مثلها و افسانههای مردم تبریز «تات» به معنی مرد دانا و باسواد و شهرنشین است.[۱۷] استعمال کلمهٔ «تات» در بین ترکان ساکن ایران رواج داشته ولی انعکاس آن در ادبیات فارسی بسیار کم است.[۱۶] همچنین در دیوان لغات ترک کاشغری تات به شکل تَت نیز ضبط شده و به معنای ایرانی، فارسی، فارسی زبان و کافر اویغوری آمدهاست.[۱۸] تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (۱۷۶۲–۱۷۹۶) و در فاصلة ۱۱۸۹–۱۱۹۲/ ۱۷۷۵–۱۷۷۸ به ناحیة ماریوپول (ژدانوف امروزی) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات مینامیدند.[۱۹]
قوم تات
مردمی که امروزه تات نامیده میشوند، در نواری منقطع از کوهستان قفقاز تا کوههای خراسان پراکندهاند. سرنوشت تاریخی مردم تات هرچه بوده در نهایت به این انجامید که تاتها در نواحی دور افتاده و روستاهای صعبالعبور و حاشیهای بقاء خود را بدست آورند. امروزه همانطور که گفته شد این مردم در گستره وسیعی از ایران حضور دارند. با توجه به دادههای جمعیتشناختی موجود و صحبتهایی که با اهالی تاتنشین مناطق مختلف ایران شده، میتوان به تقریب گفت در حدود بیش از ۴۰۰ هزار نفر تات در ایران زندگی میکنند که در گذشته عمدتاً از حضور دیگران آگاهی خاصی نداشتند و عموماً بیشترشان بصورت جزایری مجزا از هم زندگی میکردند. امروزه هم اطلاعاتی کلی از یکدیگر دارند که به عنوان مثال تاتنشینهای دشت قزوین به ندرت یکی از تاتنشینهای اطراف بجنورد را دیدهاند، چه برسد به اینکه ارتباطی با هم داشته باشند.[۲۰]
در مجموع میتوان تاتهای ایران را در چند ویژگی مشترک خلاصه کرد: ۱- زبان تاتی، که در تمام مناطق تاتنشین، وجود دارد. ۲- منشأ و تبار مشترک که به مادها بر میگردد (هرچند خودآگاهی کمی نسبت به این مسئله در میان تاتها وجود دارد). ۳- تاریخ و سرنوشت تاریخی مشترک که سبب شده وضعیت تاریخی مشابهی را داشته باشند. ۴- سنت و میراث فرهنگی مشترک. باید گفت از آنجا که زبان تاتی، یک زبان غیرمکتوب است و فرهنگ آنها نیز یک فرهنگ شفاهی است، لذا مهمترین و اصلیترین محمل فرهنگی آنها، زبانشان بوده که سنت فرهنگیشان را در طی سالها و قرون متمادی تا به امروز انتقال داده است.[۲۰]
ادبیات تاتی
حوزه ادبیات تاتی با در نظر گرفتن اشعار پراکنده، سده هشتم هجری قمری میباشد که بر جای مانده است و دارای سابقه طولانی است. اما تاریخ آغاز جدید آن در ایران به پس از دوره مشروطه، و در قفقاز به پس از وقوع انقلاب ۱۹۱۷ روسیه میرسد که اشعار و نمایشنامههای م. بخشی اف (متولد ۱۹۱۰) و اشعار و داستانهای ده آنتی لوف (متولد ۱۹۱۳) گواه این موضوع است.
در دهههای اخیر حس هویتخواهی تاتهای ایران سبب خلق تعدادی آثار مکتوب به این زبان شده است. اشعار و داستانهایی به زبان تاتی سروده و نوشته شدهاند. دو نمونه از این کتاب «آوای تات: سرودههایی به زبان تاتی تاکستان» اثر عباس پدرام و کتاب (زورق شکسته) اثر محمود زرندی است.
پیشینه و سخنوران
در ایران پراکندگی تاتزبانان دامنه قابل توجهی دارد. تا قرن گذشته، مردمی که در سرزمینهای میان مانقوطای سراب و نیر اردبیل سکونت داشتند، مخلوطی از تاتها و شاهسونها بودند و طول مسیر رودخانههای بالق لو و قرهسو تا رودخانه ارس نیز در دست تاتها بود. اینان در همان زمان مدتها بود که زبان خود را فراموش کرده بودند و به ترکی سخن میگفتند. دره شاهرود خلخال، بزرگترین محل تجمع تاتزبانها در آذربایجان و اردبیل است. حدود چهل روستا در این دره و یکی دو ناحیه دیگر خلخال، تاتزبان است. در نیمه قرن سیزدهم، مردم یکجانشین رحمتآباد و اهالی رودبار زیتون به زبان تاتی سخن میگفتند. در قزوین نیز انبوهی از تاتزبانان سکونت دارند. در سال ۱۲۷۶ به دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم و صنایع و تجارت، لغات رایج در میان تاتهای بلوک رامند و دیگر روستاهای تاتنشین جنوب قزوین جمعآوری گردید و کتابی تألیف شد با عنوان رساله لغات فرس قدیم که اهل قزوین را از قبایل قدیم ایران و مردمی پهلویزبان معرفی کرده است. شمسالعلما محمدمهدی عبدالرب آبادی، از مؤلفان نامه دانشوران، از این طایفه بود. امروزه از جنوب غربی تا جنوب شرقی قزوین، گروههای بزرگی از مردم بخشهای رامند شمالی، رامند جنوبی، بخشی از بوئین زهرا، دودانگه، افشاری، دشتابی و اشتهارد، تات نامیده میشوند. حضور تاتها در مازندران و استرآباد نیز سابقهای طولانی دارد؛ از قرن دهم به بعد، تاتها یکی از گروههای جمعیتی ولایت استرآباد بودهاند. سلطانعلی تات در صفر ۱۰۰۵، استشهادنامه رعایا و مالکان قریه چوپلانی استرآباد را دربارهٔ حقابه آن روستا تأیید کرده بود. در دوره نهضت مشروطه، زبان تاتی در ولایت استرآباد رایج بود و گروههایی از تاتها در بلوک سدن رستاق استرآباد و شهر اشرف (بهشهر امروزی) سکونت داشتند.
امروز اگر نقشه شمال ایران را در برابر خود قرار دهیم و خطی از آخرین نقطه ارتفاعات طالقان به طرف سیاهکل و رستمآباد کشیده و آن را تا تاکستان ادامه بدهیم، مثلثی مشخص میگردد که در آن گویشوران تاتی در میان سایر گروههای زبانی زندگی مینمایند و البته عمده مرکز تجمع تاتها خود تاکستان میباشد. تاکستان در گذشته به نام «سیادهن» خوانده میشد و اکنون هم بومیان آن را «سیادن» مینامند. تاکستان در دوران ساسانیان در نهایت آبادی بوده و موقعیت ممتازی داشته است.
تاتهای ایران که به تاتهای جنوبی شهرت یافتهاند، در شهرها و روستاهای زیر زندگی میکنند:
- اشتهارد و روستاها و دهستانهای اطراف (پسوند اوا در زبان تاتی همان آباد است): شامل مرادتپه، صحت آباد، جعفرآباد، قزل حصار، رحمانیه، مهدیآباد، فرد آباد، مختارآباد، عبدالله آباد، کوشک اوا، مروت اوا، پلنگ اوا، اوپشته، گنگ، جارو، نکوجار، قرقرک و بوجعفر.
- در دامنهٔ جنوبی رشته کوه البرز از رودبار الموت، رودبار شهرستان، شهرستان طالقان، شهرستان رودبار زیتون، رودبار قصران، بومیهای شمال تهران شامل بومیهای قدیمی تجریش و شمیران و لواسان کوچک و بزرگ و روستاهای آن تا اکثر شهرها و روستاهای شهرستان دماوند مانند کیلان و ایوانکی گرمسار تاتزبان هستند. (بعضی روستاهای شهرستان دماوند مهاجر نشین و کرد یا ترک زبانند (مانند روستای حصار) یا سربندان که کردزبانند.[۱](کیلان - کلون)
- در شهرستان تاکستان، شهر تاکستان و در بخش اسفرورین، شهر اسفرورین و روستای قرقسین، تات زباناند.
- در شهرستان بوئین زهرا، شهرهای شال، دانسفهان و روستاهای خیارج، خوزنین، خروزان، ابراهیمآباد و سگزآباد و …[۲۱][۲۲] تات زبان هستند.
- در فشگلدره قزوین روستاهایی نظیر زیاران، صمغ آباد، طیخور، توداران، آقچری، خوزنان، جزمه، آتانک، قاضی کلایه، ابراهیمآباد، کهوان، دارالسرور، میانکوه و کذلک[۲۳] و روستاهای رزجرد، رشتقون، شینقر، اردبیلک، اشنستان، میانبر و … در کوهپایه قزوین تاتزبان هستند.
- تاتهای خلخال(کلور، درو، اسکستان، شال، دیز، کرین، لرد، گیلوان، کرنق)، جیرنده، طارم، عنبران، میناباد، میرزانق، کلش، سروآباد، پیلهرود، جید، طولش، عنبران علیا، لنکران، ماسالی جمهوری آذربایجان و کجل.
به طور کلی زنجیره مناطق تاتنشین از شهر تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه مییابد و در نهایت در شهرستان بوئین زهرا به روستای تاریخی سگزآباد پایان مییابد.
- در استان مرکزی (شهرستان کمیجان) نیز روستاهای وفس، چهرقان، گورچان و فرک به زبان تاتی صحبت مینمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر اراک و در شمالیترین نقطه استان مرکزی واقع شدهاند. مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به شدت روستاها خالی از سکنه میشوند و در شهرهای مانند تهران، قم، اراک، کرج و… سکونت مینمایند. همچنین در لهجه اراکی قدیم واژههای تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و … بسیار دیده میشود.
- روستاهای الویر و ویدر واقع در شهرستان زرندیه (بخش خرقان) استان مرکزی هم به زبان تاتی سخن میگویند.
- روستای ابیانه
مهمترین و دستنخوردهترین گویش تاتی، گویش اشتهاردی است که در استان تهران قرار دارد طبق کتاب تات نشینهای بلوک زهرا نوشته جلال آل احمد این گویش شاید خالصترین گویش زبان تاتی باشد چون منطقه اشتهارد که در سر راه کرج به بویین زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بویین زهرا قرار دارد به علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچنشینهای ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کردهاند.[۲۴]
- طارم علیا
در حدود ۴ روستا به نامهای سیاهرود، گندمآباد، قوهیجان و نوکیان تات هستند که این روستاها در طارم علیا-بعد از درام واقع شدهاند.
در جنوب بجنورد در جلگه شوقان و در شهرستان جاجرم، شهر سنخواست و روستاهای قدیمی مثل طبر، دوبرجه، کرف، خراشا و اندقان تاتی حرف میزنند. در این مناطق، لهجه تاتی، زبان اصلی مردم است و در برخی روستاها، تاتها همراه با سایر اقوام و به ویژه با کردها زندگی میکنند. تاتهای ساکن بجنورد شامل طوایف گیفانی، گلیانی، گرمهای، جاجرمی، رازی، سنخواستی، خراشاهی، جربتی، کرفی، طبری، فیروزهای، آساکی (پارتی)، اردغانی، بیدوازی، روئینی، مشهد طراقی و برخی طوایف خاوری است. برخی همچون ملک الشعرای بهار بر این عقیدهاند که اصطلاح تات در شمال خراسان برگرفته و تغییر یافته اصطلاح «تازیک» یا «تاجیک» است که پس از حمله اعراب به شمال خراسان ابتدا از سوی ایرانیان به اعراب و سپس از سوی اقوام ترک به فارس زبانان اطلاق شده است.
گویشهای تاتی
زبان تاتی دارای ۴ گویش اصلیست:
- جنوب استان قزوین (تاکستانی، اشتهاردی، شالی، دانسفهانی، اسفرورینی، ابراهیمآبادی، سگزآبادی)
- استان اردبیل (خلخالی)
- دامنه رشته کوههای البرز (دماوندی، رودباری، الموتی، طالقانی، اردبیلکی، زیارانی، طیخوری)
- استان خراسان شمالی (خراسانی)
از دیگر گویشهای زبان تاتی میتوان به وفسی، هرزندی، خوئینی و کلیتی اشاره کرد.
مقایسه گویشهای مختلف تاتی[۲۵]
فارسی | تاتی تاکستان | تاتی سگزآباد | تاتی ابراهیمآباد | تاتی اردبیلک | تاتی زیاران | تاتی طیخور |
---|---|---|---|---|---|---|
بچه، کودک | zārin/bālā بالا/زارین |
zāru زارو |
zāru زارو |
vača وچه |
eyāl عیال |
vača وچه |
پشت بام | bon بُن |
bun بون |
bön بون |
bom بوم |
bum بوم |
bum بوم |
دست | bāl بال |
bāl بال |
bāl بال |
bāl بال |
bāl بال |
bāl بال |
تیز | tij تیج |
tij تیج |
tij تیج |
tij تیج |
tij تیج |
tij تیج |
خواهر | xāke خواکه |
xuača خواچه |
xuāka خوآکه |
xāxor خاخور |
xoār خُوآر |
xoār خُوآر |
دسنماز | dasnemāz دسنماز |
dasta māz دست ماز |
dasnemāz دسنماز |
dasnemāz دسنماز |
dastnemāz دست نِماز |
dastnemāz دست نِماز |
کدبانو | keyvuniye/kalöntare zeyniye کلُونتَره زینیه/کیوونیه |
čeybonua چی بنوه |
keyvānu کیوانو |
keyvānu کیوانو |
kalentar/xojirezen خوجیره زِن/کلنتر |
xojirezen خوجیره زِن |
عدس | marjömake مرجومکه |
marjeva مرجوه |
marjeva مرجوه |
marju مرجو |
marju مرجو |
marju مرجو |
آرام، دنج | dinj دینج |
dinj دینج |
dinj دینج |
dinj دینج |
dinj دینج |
dinj دینج |
فریاد | harāy هرای |
harāy/qia قیه/هرای |
harāy/qeya قیه/هرای |
harāy/qiyu قیو/هرای |
qālmeqāl/harāy هرای/قال مِقال |
hara هَرَه |
فارسی | پهلوی | اوستایی | تاتی تاکستان | تاتی سگزآباد | تاتی ابراهیمآباد | تاتی اردبیلک | تاتی زیاران | تاتی طیخور |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
سگ | sege | span | asbe/māččiye ماچیه/اَسبه |
asba اَسبه |
asba اَسبه |
sag سگ |
sayg/māčča ماچه/سَیگ |
sayg/māčča ماچه/سَیگ |
استخوان | ast/xastak | ast | esqonj اسقُنج |
xasta خسته |
xasta خسته |
esdeqān اسدقان |
hasta هَستَه |
hasta هَستَه |
دروغ | drog/droo | droj | duru دورو |
deru درو |
doru دُرو |
duru دورو |
duru دورو |
duru دورو |
سوزن | darzik/darzi | dereza | darzone درزُنه |
darzena درزنه |
darzena درزنه |
darzan درزَن |
darzen درزِن |
darzen درزِن |
چهره | čihr/čihrak | dim دیم |
dim دیم |
dim دیم |
dim دیم |
dim دیم |
dim دیم | |
داماد | zāmāt | zāmātar | zomā زُما |
zummā زوما |
zeymā زیما |
zāmā زاما |
zāmā زاما |
zāmā زاما |
خانه | katak | kata | kiye کیه |
čia چیه |
kia کیه |
xāna خانه |
xāna خانه |
xāna خانه |
مرد | mart | mereta | mardak مردک |
miarda میرده |
miarda میرده |
merdi مِردی |
mardek مَردِک |
mardek مَردِک |
بره | varrak | vare وَره |
vara وره |
vara وره |
vara وره |
vara وره |
vara وره | |
عروس | vazyok | vaze | veye ویه |
veya ویه |
veya ویه |
arus عروس |
ayris/eris عریس/عَی ریس |
ayris/eris عریس/عَی ریس |
بینی | vinik | vaenā | vinniye وینیه |
venia ونیه |
venia ونیه |
vini وینی |
vini وینی |
vini وینی |
گرگ | gurg | vehraka | varg ورگ |
varg ورگ |
varg ورگ |
verg وِرگ |
gurg گورگ |
gurg گورگ |
در گویش اسفروینی
برخی از واژههای زبان تاتی به گویش اسفرورین (از توابع شهرستان تاکستان در استان قزوین)[نیازمند منبع]
|
|
|
در گویش سگز آبادی
برخی از واژههای زبان تاتی به گویش روستای سگزآباد (از توابع شهرستان بوئینزهرا استان قزوین)
|
|
|
|
|
|
|
در گویش شالی
برخی از واژههای زبان تاتی به لهجهٔ شهرشال (استان قزوین)
|
|
|
|
|
نمونه فعلهای تاتی تاکستان[۲۶]
رساندن arasendon رسیدن arasesan افتادن ikatan انداختن ijayntan نشستن neštan خرد کردن - ریز کردن benjaton بریدن berian ریسیدن reštan دیدن vintan رفتن šian اجازه دادن - امکان دادن aštan آمدن omian آوردن aydan |
شیر خوردن از مادر (حیوانات) šet axardan شیر دادن به بچه حیوانات bočobāndon نگه داشتن - متوقف کردن nia daštan خواباندن boxosondan خوابیدن xotan مردن mardan دوشیدن došesan دوختن dotan گفتن vātan زیر دندان خرد کردن bukurujoston کشتن - ذبح کردن bukušton ساییده شدن busunoston شکستن beškeston شکاندن šekastan |
ریختن - به زمین ریختن ikardan با دست فشردن bošqāloston شستن šurdan قطع کردن bosāndon قطع شدن - جدا شدن bososton ساییدن - آسیاب کردن bossovoston جا انداختن - در جای خود قرار دادن der antay واژگون کردن agardenesan خاموش کردن ikoštan پاشیدن opātan گرفتن igatan نهادن (بر جایی نهادن) nayan گذاشتن به زمین همراه با رها کردن hārengaton گم شدن (غیرقابل پیدا شدن)avir abian |
پرتاب کردن ijayntan عقب افتادن peykaton جلو افتادن piš ikatan در جلوی خود نگهداشتن pišgatan رها کردن sarādāyan از بین بردن - برانداختن varengatan برگرداندن - بازگرداندن vegardāndon برگشتن vegardoston لیسیدن velišton برداشتن vigiton برگشتن agar desan باد دادن خرمن - افشاندن خرمن vošāndon با دست زیر و رو کردن voškaloston دریدن - پاره کردن vozarāndon |
وفسی
این گویش در منتهیالیه حدود مرزی استان مرکزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراک استفاده میشود؛ در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق. این مناطق تقریباً در یک خط فرضی واقعند که احتمالاً حدود ۲۵۰۰۰ نفر از مهاجرین و ساکنین این روستاها به این لهجه سخن میگویند؛ البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده میشود ولی اصل و مبنای آنها یکی است. این روستاها جمعیت ساکن فعلی آنها حدود ده هزار نفر است.
لهجه وفسی که به «وُوسی» موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفتهاند، لهجهای از تاتی است. ابراهیم دهگان در کتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه کشتار جمعی آن، گویش وفس را ‹‹ یکی از لهجههای قدیم پارسی باستان و شاخهای از تاتی ›› مینامند.[۲۷] دکتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان ‹‹ وفسی ››(Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام میبرند.[۲۸] آقای افتخار زاده در کتاب گزیدهای بر دیوان همافر عراقی وفسی از قول نامبرده مینویسد: «نامبرده زبان خویش را تاتی خوانده است.»[۲۹] و همچنین در مجله «ایران کوده» م. مغدم که دربارهٔ گویش دلیجان، آشتیان و وفس بحث کرده، لهجه وفس را تاتی خوانده است.
در فهلویات باباطاهر همدانی کلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد که به نمونههایی اشاره میشود:
«دیرم» (دارم): تن محنت کشی دیرم خدایا، دل حسرت کشی دیرم خدایا «ته» (تو): بی ته یارب به بستان گل مرویا «وینم» (ببینم): گرم دسترس نبی آیم ته وینم «بَسُم» (بشوم، بروم): بسم آنان بوینم که ته وینند «بوره» (بیا): دمی بوره بوین حالم ته دلبر «سوته» (سوخته): بوره سوته دلان با ما بنالیم «واتنی» (گفتنی): به کس درد دل مو واتنی نه
عمارلویی
گویشوران تاتی عمارلو در روستاهای کوهستانی کرانه شاهرود و سفیدرود زندگی میکنند. روستاهایی از عمارلو که به گویش تاتی صحبت میکنند:
برهسر * لیاول علیا * پاکده * پارودبار * سنگرود * داماش * گوورد * یکنم * آیینه دیه * بیورزن * اسکابن * انبوه * خرمکوه * کلیشم * لایه * ناوه نواخان لایه * نواخان ناوه * نودیه * ویه * جیرنده
گویش تاتی عمارلو، یکسانی زیادی با زبان پهلوی نشان میدهد:
- تاتی: خوجچیر = پهلوی: حوچیر، حوژیر = پارسی: خوش چهره، خوش گل، زیبا. نمونه: چه خوجچیرَ بی؟! = چه خوشگل شده؟!
- تاتی: پیلّه = پهلوی: پیل = پارسی: بزرگ. نمونه: آشآن پیلّه بیبین. = اونا بزرگ شدن.
- تاتی: بیشیَن = پهلوی: بشدن = پارسی: رفتن. نمونه: اَما بیشیم. = ما بریم.
- تاتی: زوؤان = پهلوی: زوؤان = پارسی: زبان، زبون. نمونه: مُنی زوؤان دِ بوگوتی. = از زبون من گفته.
- تاتی: زیندَگی = پهلوی: زیندَگی = پارسی: زِندِگی. نمونه: اَما زیندَگی نُکُدیم. = ما زندگی نکردیم.
- تاتی: نآم = پهلوی: نآم = پارسی: نام. نمونه: آنی نام اسفندیار بِه. = اسمش اسفندیار بود.
- تاتی: دیه = پهلوی: دیه = پارسی: دِه. نمونه: جیریندیه دِ بِیمین. = از جیرنده اومدن.
- تاتی: سرشب = پهلوی: سرشب = پارسی: عصر. نمونه: سرشب بازار دِبَست. = عصر بازار تعطیل کرد.
خطری که این گویشها را تهدید میکند، مهاجرت ساکنان این روستاها به شهر و تغییر زبان نسل نو که در شهرها زاده و بزرگ میشوند است.
تاتی و تالشی
تاتی و تالشی از زبانهای ایرانی شمال غربی هستند که بسیار به هم نزدیک میباشند. تاتی و تالشی از هم متاثرند، اما مقدار این تأثیر در مناطق مختلف متفاوت است. شدت نزدیکی این دو گویش با یکدیگر عاملی برای مخفی ماندن حدود و ثغور جغرافیای زبانی این دو شده است، چنانکه گاه گونههای تاتی در دل تالشی، و گونههایی تالشی در دل تاتی یافت میشوند. ویژگیها و مؤلفههای مهم زبانی خاص تاتی و تالشی، سابقه ارتباط این دو منطقه با هم، ارائه شواهد و مثالهایی در چند بخش آوایی، ساختواژی، و واژگانی، و بررسی ملاحظات جغرافیایی منطقه مؤید این مدعاست.[۳۰]
مقایسه تالشی با گویشهای مختلف تاتی
فارسی | تالشی آستارا | تاتی تاکستان | تاتی سگزآباد | تاتی ابراهیمآباد | تاتی اردبیلک | تاتی زیاران |
---|---|---|---|---|---|---|
پایین | jina جینه |
jir جیر |
jirā جیرا |
jirā جیرا |
jir جیر |
jir/jirā جیرا/جیر |
پدر | dādā دادا |
dādā دادا |
dada دده |
dada دده |
dādā/piyar پیر/دادا |
dada/piyar پیر/دده |
تلخ | tel تِل |
tal تل |
tal تل |
tal تل |
tal تل |
tal تل |
دختر | kela کِلَه |
titiye تیتیه |
titia تی تیه |
titia تی تیه |
detari دتری |
detar دتری |
دیوانه | tur تور |
tur تور |
tur تور |
tur تور |
tur تور |
tur تور |
زن | žen ژِن |
zeyniye زینیه |
zania زنیه |
zania زنیه |
zen زِن |
zenek زنک |
سفید | ispi ایسپی |
isbi ایسبی |
esbi اسبی |
sebi سبی |
sivid سوید |
isbi ایسبی |
مرغ | kāg کاگ |
karke کرکه |
čarga چرگه |
karga کرگه |
kerg کرگ |
kerg کرگ |
نردبان | serd سِرد |
aselte اَسلته |
sorda سورده |
sorda سورده |
palkān/palkāna پلکانه/پلکان | |
چهره | dim دیم |
dim دیم |
dim دیم |
dim دیم |
dim دیم |
dim دیم |
نقش زبان تاتی در جنگ ایران و عراق
در جنگ هشت ساله ایران و عراق زبان تاتی نقش تعیین کننده ایی در پیروزی اطلاعاتی ایران ایفا نمود؛ ضداطلاعات ارتش عراق با شنود مکالمات بیسیم چیهای ایرانی متوجه تحرکات و برنامههای عملیاتی ارتش و سپاه ایران میشدند و نیروهای ایرانی از هر کدام از گویشها و زبانهای ایرانی برای مکالمات بیسیم چیها استفاده مینمودند، توسط استخبارات و ضد اطلاعات ارتش بعث عراق شنود و ترجمه میشد؛ تا اینکه از گویشوران زبان تاتی در دو سوی بیسیمهای نیروهای ایرانی استفاده شد و ارتش بعث عراق و هیچیک از همپیمانانش تا پایان جنگ نتوانستند هیچکدام از مکالمات اطلاعاتی عملیاتی ایران را رمزگشایی نمایند این بیسیم چیها از دو روستای وفس و چهرقان استان مرکزی انتخاب شده بودند؛ در سال ۱۳۷۰ و سه سال بعد از پایان جنگ، سپهبد امیر صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ایران با حضور در این دو روستا و افشای این موضوع، از مردم و شهدای این دو روستا قدردانی کرد[۳۱]
جستارهای وابسته
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ Ethnologue, Languages of the World: Tati people including Alviri-Vidari, Eshtehardi, Gozarkhani, Harzani (Population: 28.100 in 2000), Kabatei, Kajali, Karingani (Population: 17.600 in 2000), Kho’ini, Koresh-e Rostam, Maraghei, Razajerdi, Rudbari, Shahrudi, Takestani (Population: 220,000) and Taromi, Upper ethnic groups.
- ↑ "AZERBAIJAN vii. The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی).
- ↑ کتاب «دستور زبان لهجههای تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩
- ↑ «وَفس؛ دیار تات زبانها». دریافتشده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۶.
- ↑ «تاتنشینان بلوک ایران». دریافتشده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۶.
- ↑ ثبت زبان تاتی در فهرست میراث معنوی-جام جم آنلاین
- ↑ علی عبدلی، فرهنگ تطبیقی تالشی، تاتی، آذری، تهران 1380
- ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- ↑ زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
- ↑ ای. م. دیاکونوف، "تاریخ ماد"، ۱۹۸۵، فصل ششم
- ↑ احمد کسروی، "آذری یا زبان باستان آذربایجان"، 1325، ص 24-25
- ↑ محمدرضا باباییکهن، مقاله "دریچه ای بر تات و تات شناسی"، بخش جمعبندی
- ↑ دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل تاتی
- ↑ صفرزاده، حبیب، پژوهشی در گویش تاتی شمال خراسان و کاربرد آن در تصحیح و شرح متون ادب فارسی] مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد (علمی- پژوهشی)، شماره ۱۵۹- زمستان ۱۳۸۶.
- ↑ Mohammad-Reza Djalili, Alessandro Monsutti, Anna Neubauer Le monde turco-iranien en question KARTHALA Editions, 2008 pg 72
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ تات، دانشنامهٔ جهان اسلام
- ↑ همان.
- ↑ کاشغری، ذیل «تات»، «تَتْ»، نیز رجوع کنید به ذیل «اُس»، «سُملِم تَتْ»
- ↑ دانشنامه جهان اسلام
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ علی عبدلی، "ادبیات تات و تالش"، 1380، نشر سهامی انتشار، فصل تاتی
- ↑ تات نشینهای بلوک زهرا، جلال آل احمد، چاپ سوم- امیرکبیر،1353
- ↑ دوبرادر، محمد حسین دانایی، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1392
- ↑ رستم نوچه فلاح و عبدالله بهرامی زیارانی، "فشگلدره قزوین"، 1370
- ↑ آثنولوگ
- ↑ http://www.mehremihan.ir/language-and-dialect/2956-tati-ghazvini.html
- ↑ بررسی گویش تاتی تاکستان، عباس طاهری، نشر سال، ۱۳۸۸، صفحهٔ ۱۸۰
- ↑ دهگان، ابراهیم، فقه اللغه، ص ۲۳۵
- ↑ معین، محمد، فرهنگ
- ↑ افتخارزاده، نادر، گزیده دیوان همافر عراقی، مقدمه
- ↑ نشانههای تالشی در مناطق تات زبان خلخال، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
- ↑ یادمان شهید سپهبد امیر صیاد شیرازی- عروج
منابع
- زبانشناسی - دکتر فره وشی - انتشارات دانشگاه تهران
- تاتی و هرزنی - عبدالعلی کارنگ - ۱۳۳۳ - تبریز - ناشر واعظ پور
- جستاری در زبان تاتی، نوشته: علی محمدآقاعلیخانی
- نوشتار: پراکندگیِ «تات» ها در تاکستان و بوئین زهرا، نوشته: عباس رحمانی
- علیجانزاده، حسین (۱۳۷۲). زبان کویر (کتاب اول). حسین علیجانزاده. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۴۴۰-۶۱-۳.
- یکسال در میان ایرانیان (سفر نامه) ادوارد براون
الگو:کد زبانهای معرفیشده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بینالمللی آنها حرف T است