امامت

امامت یکی از اصول پنج‌گانهٔ باور شیعیان است، که به جهت اهمیت آن شیعیان دوازده‌امامی یا اثنی عشری خود را «امامیّه» می‌خوانند. شیعیان با استناد به قرآن و حدیث معتقد به لزوم وجود امام در جامعه هستند.

جامعه‌اسلامی در مسائل عقیدتی سه امر را اصل دانسته‌اند و بر آن اتّفاق نظر دارند این سه عبارت اند از توحید، نبوت و معاد؛ در این شیعیان دوازده‌امامی) به اصل چهارمی ایمان دارند و بر آن پای می‌فشارند و آن اصل امامت است و البتّه مسئله عدل را هم از اصول دانسته‌اند. اعتقاد به امامت به عنوان یک اصلِ خاصِ شیعیان دوازده‌امامی بیان می‌شود، ولی چون نیک بنگریم بر اساس مبانی قرآن کریم و عقل سلیم چیزی نیست که یک مسلمان با اخلاصِ در توحید از آن گریزی داشته باشد. دوره منادیان توحید عهده‌دار آن است که در حدّ توان و با توجه به محدودیّت زمان، براساس آیات قرآن نشان دهد که امامت شاخه‌ای از توحید و تجلّیِّ ولایت و هدایت الهی است و کسی را نسزد که عهده‌دار آن گردد مگر آنکه خداوند او را به ولایت و امامت برگزیده باشد یا امام و حجّت خداوند در موردی به او ولایت داده باشد.

امامت در زبان عربی به معنای پیشوا است.

امامت در قرآن

• در آیه ۲۴ سوره سجده این گونه ذکر شده‌است:

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ. و از ميان بنى اسرائيل پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت كنند؛ چون آنان، هم صبر كردند و هم به آيات ما يقين داشتند. این آیه اثبات می‌کند که تعيين امام از حقوق الهى است.

• در آیه 124 سوره بقره نیز ذکر شده‌است:

و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما قال و من ذریتی قال لا ینال عهدی الظالمین". (به خاطر بیاورید) هنگامی که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود و او به خوبی از عهده آزمایش برآمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم، ابراهیم عرض کرد: از دودمان من (نیز امامانی قرار بده) خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقامند). این آیه نمایانگر آن است که خداوند برای مردم امام تعیین می‌کند و آن امام باید معصوم و عاری از گناه باشد.

امامت در احادیث

• در صحیح بخاری و مسلم و مسند طیالسی و احمدبن حنبل و سنن ترمذی و ابن ماجه و منابعی دیگر آمده‌است که رسول خدا به علی فرمود: تو برای من به منزلهٔ هارون برای موسی هستی. با این تفاوت که بعد از من دیگر پیامبری نخواهد آمد.
• در غدیر خم در هیجدهم ذی الحجه سال دهم هجرت و به هنگام بازگشت پیامبر از آخرین حج خود، و با نزول آیه ۶۷ سوره مائده به کاروانها دستور توقف داد و فرمود تا همان جا توقف کرده و پیش رفتگان را فراخوانند تا واپس ماندگان نیز از راه برسند. پس از ادای نماز، به خطبه برخاست و خدای را حمد و سپاس گفت و فرمود: نزدیک است که مرا بخوانند و من هم اجابت کنم و من و شما هر دو در پیشگاه خداوند مسئولیم. ... آیا می دانید که من از همه مؤمنان بر خودشان سزاوارتر و مقدم تر می باشم؟ مردم بانگ برآوردند: آری ای رسول خدا. و باز پرسید: آیا می دانید و گواهی می دهید که من بر هر فرد مؤمنی از خود او مقدم تر و سزاوارتر هستم؟ مردم فریاد برآوردند: آری. سپس پیامبر خدا دست علی را گرفت و بلند کرد به‌طوری‌که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و فرمود: ای مردم! خداوند مولی و سرور من است و من مولی و سرور شما هستم. پس هر که را من مولای او می باشم این علی مولای او خواهد بود. پس دست به دعا برداشت و گفت: بار خدایا! دوستدار او را دوست بدار و دشمنش را دشمن شمار. یاری‌کننده او را یاری کن و خوارکننده او را خوار گردان.
• همچنین بنا بر حدیثی دیگر از پیامبر که می فرماید: «من مات و لم یعرف امام زمانه، مات میتة جاهلیّة» (هر کس بمیرد درحالیکه امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده‌است) شناخت امام را شرط قبول اسلام نزد پروردگار دانسته شده‌است.»

تعداد امامان

• برخی شیعیان با استناد به حدیث جابر و برخی احادیث دیگر معتقدند ائمه ۱۲ فرد کاملاً مشخص هستند، که از جانب خدا و از زمان پیامبر با اسم معرفی شده‌اند. البته برخی احادیث، امامت عموم اهل بیت را اثبات می‌کند مثل حدیث ثقلین و برخی دیگر به تعداد امامان اشاره کرده‌است. برای نمونه مسلم در صحیح خود از جابربن سمره روایت کرده‌است که گفت: شنیدم رسول خدا فرمود:

این دین همیشه تا قیام قیامت و تا هنگامی که دوازده نفر خلیفه بر سر شما باشند، استوار و برپاست. این خلفاهمگی از قریش هستند

در روایت دیگری رسول خدا فرمود: کار این امت همیشه به سامان است و پیوسته بر دشمنانشان پیروزند تا آنگاه دوازده نفر خلیفه که همگی آن‌ها از قریش هستند درگذرند.

اسامی امامان ۱۲ گانه

امام جوینی از عبدالله بن عباس روایت می‌کند که رسول خدا فرمود: من آقای پیامبران و علی ابن ابیطالب اوصیاست. همانا اوصیای پی از من دوازده نفرند، اولینشان علی ابن ابیطالب و آخرینشان مهدی است. امام جوینی باز هم به سند خود روایت کنند که راوی گفت: شنیدم رسول خدا فرمود:

من و علی و حسین و نه نفر از فرزندان حسین پاکیزگان و معصومانیم.

این افراد عبارت‌اند از:

1. علی بن ابی‌طالب المرتضی ملقب به امیرالمؤمنین، مرتضی و حیدر کرار
2. حسن بن علی المجتبی
3. حسین بن علی سیدالشهداء
4. علی بن حسین السجاد ملقب به زین العابدین
5. محمد بن علی الباقر
6. جعفر بن محمد الصادق
7. موسی بن جعفر الکاظم
8. علی بن موسی الرضا
9. محمد بن علی الجواد
10. علی بن محمد الهادی
11. حسن بن علی العسکری
12. حجت بن حسن المهدی ملقب به قائم، به اعتقاد شیعیان او زنده و حاضر است ولی در دوران غیبت ظاهر نیست.

شیعه دارای شاخه‌های دیگری نیز هست؛ مانند اسماعیلیه و زیدیه و فاطمیه که امامان آنان با شیعیان اثنی عشری تفاوت‌هایی دارد.

ویژگی‌ها

• ۱- عصمت: امامان به همراه پیامبر اسلام و فاطمه زهرا ۱۴ نفر هستندکه به چهارده معصوم معروف است، که طبق برداشت ویژه‌ای از آیه تطهیر (آیه ۳۳ سوره احزاب) هیچ گناه شرعی اعم از کبیره و صغیره را مرتکب نمی‌شوند. چرا که پیشوا و الگو در صورتی گفتار و رفتارش حجیّت دارد و لازم به تبعیت است، که یقین به صحت آن وجود داشته باشد. البته در مورد خطا و اشتباه اختلاف نظرهایی وجود دارد.
• ۲- عدالت: امامان هیچ حقی را از خود، دیگران و خدا -چنانکه در دین این حقوق تعریف شده و مطابق عقل محض باشد- پایمال نمی‌کنند.
• ۳- علم: امامان کاملاً به دین آگاهند و جواب تمام سؤالات دینی را می‌دانند؛ لذا در دوره بعد از پیامبر تفسیر دین بر عهده آنهاست. در خصوص نحوه تحصیل علم و حدود آن اختلافاتی وجود دارد.
• ۴- حجت: امامان حجت خدا در هر عصری هستند. بدین معنا که حیات دینی تماماً و کاملاً در وجود آن‌ها محقق شده‌است؛ لذا رفتار و کردار آن‌ها بر سایرین حجت محسوب می‌شود. به عبارت دیگر مردم با مشاهده رفتار و گفتار آن‌ها به آنچه در اسلام پسندیده و توصیه شده‌است، آگاه می‌شوند.
• ۵- ولایت: این مفهوم با مفهوم ولی و قطب نزد برخی گروه‌های متصوفه و تا حدودی امام اسماعیلیه مشترک است و تنها اختلاف در مورد شخص ولی است. این مفهوم هیچ گونه ارتباط ظاهری و باطنی با ولایت فقیه ندارد. همچنین بسیاری از اهل سنت ظاهری به علت همین مفهوم بسیاری اتهامات را به شیعیان نسبت می‌دهند. با توجه به باطنی بودن معنای آن توضیحی دشوار دارد.

از دید شیعیان پیامبر تمام ویژگی‌ها و وظایف امام را دارد و علاوه‌برآن وظیفه تشریع و تبلیغ دین و ویژگی ارتباط با خدا از طریق وحی را نیز دارد. همچنین فاطمه دختر پیامبر تمام ویژگی‌های بالا را دارد و فقط مسئولیت‌های زیر را ندارد.

مسئولیت‌ها

• ۱- مرجعیت دینی: در دیدگاه شیعیان بعد از تکمیل تشریع دین توسط پیامبر، تفسیر آن و پاسخ به مسائل جدید پیش آمده نیازمند ویژگی‌های خاصی است، که شامل علم کامل به دین و عصمت از گناه می‌شود. با توجه مجموعه صفات فوق تنها ائمه این ویژگی را دارند. آن‌ها از جانب خدا مکلف هستند آموزه‌های دین را برای مردم تبیین کنند و مردم باید سؤالات خود را نزد آن‌ها ببرند(سوره نساء، آیه ۸۳). این مرجعیت با مرجعیت مصطلح نزد شیعیان در حال حاضر در ظاهر شبیه و در باطن متفاوت است. اهل سنت اصلاً به چنین جایگاهی در دین اعتقاد ندارند و بر اشخاصی ممکن الخطا بر اساس درک خود در امور دین فتوا می‌دهند.
• ۲- رهبری اجتماع (ولایت امر): این مفهوم بین شیعه و سنی مشترک است. بدین معنا که هر دو ضرورت وجود چنین جایگاهی در جامعه مسلمانان اتفاق نظر دارند. اهل سنت آن را اصطلاحاً «خلیفه» می‌خوانند. آن‌ها برای شخص خلیفه صفت و ویژگی خاصی قائل نیستند و راه انتخاب او را «شورا»، «اهل حل و عقد»، «وصایت» و برخی «غلبه» می‌دانند. در طول تاریخ بسیاری خلفا با شمشیر این مقام را تصاحب کرده‌اند. بسیاری از خلفا را کشته و بسیاری را عزل کرده‌اند. اما نزد شیعه ولی باید عالم، عادل، معصوم و حجت باشد، تا بر طبق دین حکم کند و بر هیچ‌کس ظلمی روا نکند و مردم مکلف به اطاعت از او هستند.(سوره نساء آیه ۵۹) این مفهوم با ولایت فقیه تشابه ظاهری و تفاوت باطنی دارد. شیعیان معتقدند که شخص ولی امر توسط خدا برگزیده شده و توسط نبی یا امام قبلی به مردم معرفی می‌شود. خلافت حق اوست و سایرین که این مسند را گرفته‌اند، غاصب هستند. استناد آن‌ها به آیه «انما ولیکم الله و رسوله و الذین ءامنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوةوهم راکعون» است.(جز این نیست که سرپرست شمافقط خداست و پیامبرش و کسانی که ایمان آورده و در حال رکوع نماز زکات می‌دهند)(سوره مائده آیه ۵۵) شیعیان مصداق این آیه را علی می‌دانند، که در حال رکوع نماز به فقیری انگشتری خود را بخشید. ضمن آنکه این آیه سیاست اقتصادی- اجتماعی ولایت شیعی را نیز مشخص می‌سازد و بین اصلاح امور مسلمین و دستگیری آنان با عبادت خدا جمع می‌کند.
• ۳- ولایت باطنی: این مسئولیت به مفهوم باطنی ولایت مرتبط می‌شود و اموری نظیر شفاعت را شامل می‌شود. (امامت و ولایت علی بن ابی طالب)

دوران امامت

دوران امامت از آغاز تا پایان برچهاردوره تقسیم می‌شود.

۱-دوره حضور:از آغاز امامت امام علی تاغیبت امام مهدی

۲-دوره غیبت: غیبت صغری غیبت کبری از آغاز غیبت امام مهدی تاآغازظهور ایشان

۳-دوره ظهور:از آغاز حکومت امام مهدی تا پایان حکومت ایشان

۴-دوره رجعت: از آغاز بازگشت برخی از امامان تا پایان دنیا

سال‌شمار امامت امامان دوازده‌گانه شیعه

۱

۲

۳

۴

۵

۶

۷

۸

۹

۱۰

۱۱

|

۶۳۲

|

۶۵۲

|

۶۷۲

|

۶۹۲

|

۷۱۲

|

۷۳۲

|

۷۵۲

|

۷۷۲

|

۷۹۲

|

۸۱۲

|

۸۳۲

|

۸۵۲

|

۸۷۲

سال میلادی

۱۲

|

۸۷۴

|

۹۸۸

|

۱۱۰۲

|

۱۲۱۶

|

۱۳۳۰

|

۱۴۴۴

|

۱۵۵۸

|

۱۶۷۲

|

۱۷۸۶

|

۱۹۰۰

|

۲۰۱۴

سال میلادی

  (۱) علی بن ابی‌طالب، از ۶۳۲ تا ۶۶۱ (۲۹ سال)

  (۲) حسن مجتبی، از ۶۶۱ تا ۶۷۰ (۹ سال)

  (۳) حسین بن علی، از ۶۷۰ تا ۶۸۰ (۱۰ سال)

  (۴) سجاد، از ۶۸۰ تا ۷۱۲ (۳۲ سال)

  (۵) محمد باقر، از ۷۱۲ تا ۷۳۲ (۲۰ سال)

  (۶) جعفر صادق، از ۷۳۲ تا ۷۶۵ (۳۳ سال)

  (۷) موسی کاظم، از ۷۶۵ تا ۷۹۹ (۳۴ سال)

  (۸) علی بن موسی الرضا، از ۷۹۹ تا ۸۱۷ (۱۸ سال)

  (۹) محمد تقی، از ۸۱۷ تا ۸۳۵ (۱۸ سال)

  (۱۰) علی النقی، از ۸۳۵ تا ۸۶۸ (۳۳ سال)

  (۱۱) حسن عسکری، از ۸۶۷ تا ۸۷۴ (۷ سال)

  (۱۲) حجت بن الحسن، از ۸۷۴ تا زمان حال (تاکنون ۱۱۴۵ سال)

توضیحات

• این الگو بر مبنای اندیشهٔ شیعه است.
• در اندیشهٔ شیعی دورهٔ امامت و خلافت الهی علی بن ابی‌طالب از درگذشت پیامبر اسلام آغاز شده‌است. دورهٔ زمامداری وی بر مسلمین پس از کشته‌شدن عثمان بن عفان آغاز شد.
• آغاز امامت هر امام مصادف با درگذشت امام پیشین است.
• دورهٔ امامت حجت بن حسن از لحظهٔ درگذشت امام پیشین خود آغاز شده‌است و چون به عقیدهٔ شیعیان دوازده امامی وی زنده و از نظرها پنهان است، بنابراین امامت حجت بن حسن تا زمان ظهور وی و پس از آن تا زمان ازدنیارفتن او ادامه دارد.
• مقیاس نمودار در ردیف نخست با مقیاس ردیف دوم (مرتبط با حجت المهدی) یکسان نیست.

امامت و دستگاه خلافت

طبق منابع متعدد مورد تأیید شیعه، امامان یاران نزدیکی داشته‌اند که بدون برنامه‌ریزی و از روی گرایش محبت به خاندان امامت، دربارهٔ همکاری خود با دستگاه حکومتیِ خلافت، با امامان مشورت کرده و در عمل به نیروی نفوذی امامان در دستگاه حکومتی تبدیل می‌شده‌اند و از توطئه‌ها و دسیسه‌های خلفا در قبال امامان به آن‌ها خبر می‌داده‌اند.

دیدگاه هانری کربن

و نقش امام‌شناخت در الهیات شیعی دقیقاً مانند نقش مسیح‌شناخت در الهیات مسیحی است؛ و چهارده معصوم از لحاظ حقیقت ازلی‌شان، موقعیتی شبیه به آیون‌های عالم عُلویٰ در گنوس والنتینوسی دارند.

کتاب‌شناسی

• کتابخانه امامت سید علی حسینی میلانی
• امامت.com/library/persian-book/imam-logy امام‌شناسی، تألیف علامه‌آیت‌الله حاج‌سیّدمحمّدحسین حسینی‌طهرانی مجموعه‌ای است از بحث‌های تفسیری، فلسفی، روائی، تاریخی، اجتماعی دربارهٔ امامت و ولایت بطور کلّی.
• امامت.com/library/persian-book/hayat-ol-gholoob حیات القلوب جلد ۵: امام شناسی تألیف علامه مجلسی (رحمه الله).
• عصمت، جعفر سبحانی
• سیری در سیره ائمه اطهار، مرتضیٰ مطهری
• اعتقاد ما، ناصر مکارم شیرازی
• PDF کتاب المراجعات، ترجمه سردار کابلی، در پایگاه‌اینترنتی تراث
• PDF کتاب المراجعات، ترجمهٔ محمد جعفر امامی، در پایگاه‌اینترنتی شبکه ثامن
• الامامة و التبصرة من الحیرة أبی الحسن علی بن الحسین بن بابویه القمی
• تصحیح إعتقادات الإمامیة شیخ المفید
• التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة الشیخ القاضی أبی الفتح محمد بن علی بن عثمان الکراجکی

جستارهای وابسته

• تشیع
• امام
• مفترض الطاعه

منابع

• حسن‌زاده آملی، حسن؛ انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه
• مطهری، مرتضی؛ امامت و رهبری؛ انتشارات صدرا
• کربن، هانری؛ تاریخ فلسفه اسلامی؛ ترجمه: جواد طباطبایی؛ تهران: کویر، انجمن ایران‌شناسی فرانسه