شهربانی

شهربانی کل کشور
نشان شهربانی جمهوری اسلامی ایران
کنش	۱۲۵۸–۱۳۷۰
کشور	ایران
گونه	نیروی انتظامی
برچیدگی	ادغام با ژاندارمری ایران و کمیته انقلاب اسلامی و تأسیس ناجا

شهربانی که در گذشته به آن نظمیه می‌گفتند اداره‌ای بود که وظیفه آن حفظ امنیت شهر و استقرار نظم و تعقیب بزه‌کاران بود و تابع وزارت کشور بود. این نهاد در نیروی انتظامی ادغام شد.

رئیسان نظمیه و شهربانی

دوران قاجار

رؤسای شهربانی در دوره قاجار

• کنت آنتوان دومونت فُرت
• سید عبدالله خان انتظام‌السلطنه
• میرزا ابوتراب خان خواجه‌نوری (نظم‌الدوله)
• میرزا عیسی خان وزیر
• محمدکریم خان مختارالسلطنه (نیرالسلطنه، منظم‌السلطنه، سردار منصور)
• محمدابراهیم خان معاون‌الدوله
• محمدعلی سردار افخم (آقابالاخان، معین نظام، وکیل‌الدوله)
• فتح‌الله سعیدالسلطنه
• اعظم‌السلطنه
• معتضد دیوان
• عبدالحسین خان سالارالملک گروسی (سردار سالارالملک گروسی)
• رضا بالا
• یپرم خان ارمنی
• مظفر اعلم (سالار مظفر، سردار انتصار)
• سردار نظام (سردار شوکت)
• قاسم پوروالی (قاسم والی یا سردار همایون)
• کلنل یوهان کارل گوستاف وستداهل (Johan Carl Gustaf Westdahl)
• امیرلشکر محمود انصاری (امیر اقتدار)

دوران رضاشاه

در راستای تقویت هر چه بیشتر شهربانی، رضاخان پس از رسیدن به منصب ریاست‌الوزرایی، در اولین قدم و به رغم تمام مخالفت‌ها، نظمیه (شهربانی) را که تا آن هنگام زیرنظر وزارت داخله انجام وظیفه می کرد، تحت کنترل وزارت جنگ قرار داد؛ وزارتخانه‌ای که خود از همان اوایل کودتای ۱۲۹۹ در رأس آن قرار گرفته بود و این سمت را تا زمان رسیدن به مقام سلطنت حفظ کرد.

رؤسای شهربانی در دوره رضاشاه

• میرزا محمود خان امیراقتدار (دو هفته)
• سرهنگ محمد درگاهی (دی ۱۳۰۲ تا ۱۲ آذر ۱۳۰۸)
• سرهنگ محمدصادق کوپال (مجدی)
• سرتیپ فضل‌الله زاهدی
• سرلشکر محمدحسین آیرم (۱۳۱۰ تا فروردین ۱۳۱۵)
• سرپاس رکن‌الدین مختاری (فروردین ۱۳۱۵ تا شهریور ۱۳۲۰)

دوران محمدرضاشاه

نشان شهربانی شاهنشاهی در دوران پهلوی

رؤسای شهربانی در دوره محمدرضاشاه

• پاسیار یحیی رادسر (ادیب‌السلطنه)
• سرتیپ عبدالعلی اعتمادمقدم
• سرپاس محمدحسین جهانبانی (از ۲۶ بهمن ۱۳۲۲ تا ۳۰ فروردین ۱۳۲۳)
• پاسیار عبدالله سیف
• سرتیپ محمود خسروپناه
• سرتیپ ابراهیم ضرابی (از ۱۴ فروردین ۱۳۲۴)
• پاسیار محمدعلی صفاری
• سرلشکر ابراهیم ضرابی (از ۲۷ بهمن ۱۳۲۶)
• سرپاس محمدعلی صفاری
• سرلشکر فضل‌الله زاهدی
• سید مهدی فرخ (از ۱ خرداد ۱۳۲۹)
• سرتیپ محمد دفتری
• سرتیپ عبدالحسین حجازی
• سرلشکر فضل‌الله زاهدی (وزیر کشور و رئیس شهربانی)
• سرلشکر منصور مزین (از مرداد ۱۳۳۰)
• شمس‌الدین امیرعلایی (وزیر کشور و رئیس شهربانی)
• محمدابراهیم امیرتیمور کلالی (وزیر کشور و رئیس شهربانی از ۹ آذر ۱۳۳۰)
• سرتیپ حسن بقایی
• سرلشکر محمدصادق کوپال مجدی
• سرتیپ عزیزالله کمال
• سرتیپ کاظم شیبانی
• سرتیپ محمود افشارطوس
• سرتیپ نصرالله مدبر
• سرتیپ شاهنده
• سرتیپ محمد دفتری
• سرلشکر مهدیقلی علوی مقدم (از شهریور ۱۳۳۲ تا شهریور ۱۳۳۹)
• سرتیپ ناصر امیرانصاری (از شهریور ۱۳۳۹ تا آبان ۱۳۳۹)
• سپهبد نعمت‌الله نصیری (از آذر ۱۳۳۹ تا بهمن ۱۳۴۳)
• سپهبد محسن مبصر (از بهمن ۱۳۴۳ تا دی ۱۳۴۹)
• سپهبد جعفرقلی صدری (از دی ۱۳۴۹ تا مرداد ۱۳۵۲)
• سپهبد صمد صمدیان‌پور
• سپهبد مهدی رحیمی

پس از انقلاب

• سپهبد محمدعلی نوروزی (سرپرست از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ تا ۲۸ بهمن ۱۳۵۷)
• سرهنگ ناصر مجللی (از ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ تا خرداد ۱۳۵۸)
• سرتیپ مصطفی مصطفایی (از ۲۹ خرداد ۱۳۵۸ تا بهمن ۱۳۵۸)
• سید مصطفی میرسلیم (سرپرست از ۲۸ بهمن ۱۳۵۸ تا اسفند ۱۳۵۹)
• سرتیپ هوشنگ وحید دستگردی (از ۱۴ اسفند ۱۳۵۹ تا ۱۴ شهریور ۱۳۶۰)
• سرهنگ سید ابراهیم حجازی (سرپرست از ۱۸ شهریور ۱۳۶۰ تا دی ۱۳۶۱)
• سرهنگ جلیل صمیمی (از ۲۳ دی ۱۳۶۱ تا تیر ۱۳۶۶)
• سرتیپ سید رضا نیک‌نژاد (از ۱۳۶۶ تا ۹ تیر ۱۳۶۹)
• سرتیپ دوم سید امان‌الله مرتضوی (۹ تیر ۱۳۶۹ تا ۱۲ فروردین ۱۳۷۰)

جستارهای وابسته

• تاریخ پلیس در ایران
• ژاندارمری ایران
• نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران

منابع

• تاریخچهٔ پلیس
• پلیس و شهربانی در دورهٔ پهلوی اول
• میری، رزیتا (۱۳۷۷). «اسناد تصویری (نظمیه در دوران قاجار و پهلوی)». تاریخ معاصر ایران (۷): ۱۹۱–۲۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۳-۰۵.

کتاب‌شناسی

• سیفی‌قمی‌تفرشی، پلیس خفیه ایران ۱۲۹۹–۱۳۲۰ مروری بر رخدادهای سیاسی و تاریخچه شهربانی، تهران: ققنوس، شابک ۹۶۴-۹۴۳۰۳-۲-۶
• خاطرات سرتیپ ناصر مجللی (۱۳۹۱)، خاطرات مجللی؛ از شهربانی دولت مصدق تا بازرگان، به کوشش مرتضی ذبیحی.، تهران: پردیس دانش
• خسرو معتضد (۱۳۸۵)، یکصد سال فراز و فرود نیروهای انتظامی، تهران: سازمان تحقیقات و مطالعات بسیج
• خسرو معتضد، یکصد سال فراز و فرود نیروهای انتظامی: از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۷، تهران: سازمان آب منطقه‌ای تهران، شابک ۹۶۴-۹۶۹۸۴-۸-۵