قلعه ایرج
 قلعه منسوب به ایرج | |
| نام | قلعهایرج |
|---|---|
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| شهرستان | پیشوا |
| بخش | مرکزی |
| اطلاعات اثر | |
| نوع بنا | خشت و گل |
| کاربری | شهر-دژ |
| کاربری کنونی | کشاورزی / متروکه |
| دیرینگی | دوره ساسانی |
| دورهٔ ساخت اثر | دوره ساسانی |
| مالک اثر | سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری |
| مالک فعلی اثر | سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۹۸۳۵ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۱ شهریور ۱۳۸۲ |
| اطلاعات بازدید | |
| امکان بازدید | بله (بدون خدمات رسمی) |
 | |
| میراث کهن | |
قلعهایرج دژی باستانی مربوط به دوره ساسانی است و در شهرستان پیشوا، دهستان بهنام وسط شمالی و در نزدیکی روستای عسگرآباد عباسی (ضلع شمالی بزرگراه ورامین–تهران) جای گرفتهاست. این اثر در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۸۳۵ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.[۱] قلعهایرج بهعنوان بزرگترین قلعه خشتی و گلی در جهان شناخته میشود.[۲]
پیشینه
[ویرایش]ژان دیولافوا و کلایس، باستانشناسان اروپایی در این باره تحقیق کردهاند و کلایس در مورد قلعهایرج آوردهاست که درازای شمالی–جنوبی قلعه ۱۲۱۴ متر و پهنای خاوری–باختری آن ۱۱۵۰ متر است که با هیچیک از قلعههای خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست.[۳]
به باور عموم، قلعهایرج همان دژ وارنا است که در وندیداد نام آن آمدهاست. اعتمادالسلطنه در کتاب مرآت البلدان و جورج کرزن در سفرنامهاش[۴] قلعهٔ چهارگوش ایرج را با دژ وارنا که در اوستا آمدهاست، برابر دانستهاند.
«چهاردهمین کشور با نزهت که من اهورا مزدا آفریدم وارنای چهارگوش است، زادگاه فریدون، قاتل اژیدهاک.»
— وندیداد، اوستا
همچنین چون ایرج پسر فریدون نام فرزند فریدون بودهاست، احتمال اینکه قلعهایرج همان وارنا باشد، زیاد است.[۵][۶]
اما مطالعات باستانشناسی نشان میدهد که این قلعه احتمالاً در دهههای پایانی قرن چهارم میلادی یا ربع اول قرن پنجم میلادی ساخته شدهاست. سفالهای دوره ساسانی و سایر آثار کشفشده حاکی از آن است که در دوره ساسانی مورد استفاده بوده و در همان دوره رها شدهاست. عملکرد این ساختمان قبلاً بهعنوان یک شهر، یک قلعه نظامی یا یک باغ شکار سلطنتی توصیف شدهاست.[۷]
توصیف معماری و کاربری
[ویرایش]ابعاد این قلعه بزرگ خشتی در حدود ۱۴۴۰ در ۱۲۸۰ متر است.[۸] در چهار سوی این دژ، دروازههایی برای فراهمسازی امکان درونرفت و برونرفت ساخته شدهاست. امروزه از چهار دروازه، تنها دروازه اصلی در جنوب باقیماندهاست. دیوارهای قلعه دارای پهنایی نزدیک به ۱۷ تا ۲۲ متر و بیشترین ارتفاع آنها ۱۶ متر است. نمای بیرونی دیوار در چهارسو دارای ۱۴۶ برج نیمدایرهای است که میان بازهٔ هر دو برج با چهار تاقنما تزئین شدهاند؛ این تاقنما در برخی بخشها دو سطحی است. جمعیتی بین ۲۰۰۰ تا ۶۰۰۰ نفر میتوانست در دیوارها جای بگیرد. با وجود این تمرکز قوی معماری بر دیوارها، هیچ فضای مسکونی دائمی در محوطهٔ داخلی وجود نداشتهاست.[۸][۹][۱۰]
-
دیوارهای فرسوده -
باقیماندههای یک اتاق در دیوار شمالی -
باقیماندهٔ چند اتاق در قسمت شمالِ غربی قلعه
.jpg)
مصالح بهکار رفته در آن خشت و گل است و به بزرگترین قلعهٔ خشتی و گلی دفاعی ایران معروف است. درون دیوارهای کلفت دژ ایرج، راهروهایی پیشبینی شده که برجکهای دیدهبانی را به هم متصل میکردهاست. ملات دیوارها از خشت و آجر است. در پهنهٔ بیرونی دژ نیز سنگرهایی قرار دارد.[۱۱]
قلعهایرج بزرگترین استحکام دائمی غیرشهری در جنوب غربی آسیا، اروپا و آفریقا پیش از دوران معاصر است. سایر ساختارهای نظامی مشابه بسیار بزرگ، شامل سایتهایی مانند زادیان در افغانستان و هترا در عراق است. طرح کلی قلعهایرج — یعنی استحکامات عظیم و فضای داخلی خالی گسترده — شبیه به پایگاههای نظامی ساسانی است که در مقالهٔ «قلعهها و کاخهای دوره ساسانیان» و «فهرست قلعههای ساسانی» به آنها اشاره شدهاست.[۸]
در مجموع، حدود ۵۰٬۰۰۰ جنگجو میتوانستند بهراحتی در این سازه ساکن شوند. ممکن است اتاقها سکونتگاه دائمی را در خود جای میدادهاند، در حالیکه فضای داخلی باز بهصورت موقت مورد استفاده قرار میگرفتهاست.[۸]
قلعهایرج احتمالاً برای مقابله با مهاجمان عشایر شمالی ساخته شده بود که گاهی به اعماق قلمرو ساسانی نفوذ میکردند. این قلعه احتمالاً عمدتاً بهعنوان پایگاه مرکزی برای عملیات نظامی در مناطق دیگر — بهویژه در مرزهای شمالی — عمل میکردهاست. همچنین ممکن است برای آموزشهای نظامی یا مجامع نظامی نیز بهکار میرفتهاست.[۸]
وضعیت کنونی
[ویرایش]بخشهایی از دیوارها فرسوده شدهاند و از میان چهار دروازه، امروزه تنها دروازهٔ اصلی در جنوب باقیماندهاست. قلعهایرج بهعنوان بزرگترین قلعهٔ آجر گلی جهان با مساحتی حدود ۲۰۰ هکتار شناخته میشود.[۱۲] این قلعه بهدلیل فقدان نگهداری و همچنین فعالیتهای غیرقانونی، از جمله کَندن با لودر بهبهانهٔ تعریض جادههای اطراف یا حفر استخر، بهشدت آسیب دیدهاست.[۱۳]
در سال ۲۰۰۸، تلاشهایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران برای ثبت آن بهعنوان میراث جهانی یونسکو صورت گرفت، اما این تلاشها بهدلیل «کاستیهای جدی» — از جمله فعالیتهای کشاورزی کشاورزان محلی در داخل محوطهٔ قلعه — بیثمر ماند.[۱۴]
حفاریهای غیرقانونی نیز باعث آسیب به بخشهایی از دیوارها شدهاست. در تاریخ ۲۶ مه ۲۰۱۸، حفاری غیرقانونی در دروازهٔ شمالی گزارش شد. مسئولان سازمان میراث فرهنگی شهرستان پیشوا اعلام کردند که سازمان فاقد نیروی انسانی کافی برای نگهبانی از قلعه است.[۱۵]
-
زمینهای کشاورزی معاصر در داخل قلعه -
کانال آبی که برای آبیاری زمینهای کشاورزی حفر شده
جستارهای وابسته
[ویرایش]- ایرج پسر فریدون
- فریدون
- اژیدهاک
- اوستا
- وندیداد
- فهرست قلعههای ساسانی
- قلعهها و کاخهای دوره ساسانیان
- دیوار بزرگ گرگان
- استان تهران
- شهرستان پیشوا
منابع
[ویرایش]- ↑ «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایرانشهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانیشده از اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافتشده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «قلعه ایرج پیشوا، بزرگترین قلعه خشتی جهان در آستانه تخریب». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱۶ شهریور ۱۳۹۸. دریافتشده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «آشنایی با قلعه ایرج – تهران». همشهری آنلاین. ۳ خرداد ۱۳۹۰. دریافتشده در ۱۸ مهر ۱۳۹۳.
- ↑ «جغرافیای تاریخی ورامین». بایگانیشده از اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۱۵. دریافتشده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴.
- ↑ «وبسایت رسمی شهرداری ورامین». بایگانیشده از اصلی در ۹ آوریل ۲۰۱۷. دریافتشده در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «شبکه ایرانصدا – شکوه ایران». بایگانیشده از اصلی در ۱۵ ژوئن ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴.
- ↑ Nemati, Mohammadreza; Mousavinia, Mehdi; Sauer, Eberhard; Cereti, Carlo G. (5 March 2019). "Largest Ancient Fortress of South-West Asia and the Western World? Recent Fieldwork at Sasanian Qaleh Iraj at Pishva, Iran". Iran: 1–31. doi:10.1080/05786967.2019.1586449. ISSN 0578-6967.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ ۸٫۴ Nemati, Mohammadreza; Mousavinia, Mehdi; Sauer, Eberhard; Cereti, Carlo G. (5 March 2019). "Largest Ancient Fortress of South-West Asia and the Western World? Recent Fieldwork at Sasanian Qaleh Iraj at Pishva, Iran". Iran: 1–31. doi:10.1080/05786967.2019.1586449. ISSN 0578-6967.
- ↑ «قلعه ایرج پیشوا، بزرگترین قلعه خشتی جهان در آستانه تخریب». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱۶ شهریور ۱۳۹۸.
- ↑ «Iran's Iraj castle yields new finds». Press TV. ۲۰ اکتبر ۲۰۰۸.
- ↑ «آشنایی با قلعه ایرج – تهران». همشهری آنلاین. ۳ خرداد ۱۳۹۰.
- ↑ «Iraj Castle (Qale Iraj)». بایگانیشده از اصلی در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۳.
- ↑ «آشنایی با قلعه ایرج – تهران». همشهری آنلاین. ۳ خرداد ۱۳۹۰.
- ↑ «بزرگترین قلعه خشتی ساسانی در قرق کشاورزان». خبرآنلاین. ۱۵ اکتبر ۲۰۱۷. دریافتشده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «شبیخون حفاران به بزرگترین قلعه نظامی جهان در پیشوا». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۲۸ مه ۲۰۱۸. دریافتشده در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۹.
| مرکز | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخشها |
| ||||||||||||||||||||
| آذربایجان شرقی | 
 | |
|---|---|---|
| آذربایجان غربی | ||
| اردبیل | ||
| اصفهان | ||
| ایلام | ||
| بوشهر | ||
| تهران | ||
| چهارمحال و بختیاری | ||
| خراسان شمالی | ||
| خراسان رضوی | ||
| خراسان جنوبی | ||
| خوزستان | ||
| زنجان | ||
| سمنان | ||
| سیستان و بلوچستان | ||
| فارس | ||
| قزوین | ||
| قم | ||
| کردستان | ||
| کرمان |
| |
| کرمانشاه | ||
| گلستان | ||
| گیلان | ||
| لرستان | ||
| مازندران | ||
| مرکزی | ||
| هرمزگان | ||
| همدان | ||
| یزد | ||
