یکتاپرستی

یکتاپرستی‌ یا تک خدایی عبارت است از باور به یک خدای یگانه وبی همتا، ایزدی که همه چیز و همه پدیده‌ها و هستی را آفریده یا دربرمی‌گیرد.

انواع یکتاپرستی

یکتاپرستی انواع گوناگون دارد از جمله:

• خداباوری (THEISM)

این روش، باور به یک «خدای شخصیت‌دار» است، یعنی خدایی با یک منش و شخصیت ویژه. این بینش مذهبی بر این باور است که خداوند همگام و همراه و جدای از این جهان نیست و جهان و انسان را آفریده‌است. این روش باور داشتن به دین را نیز پذیرا است.

• دادارباوری (DEISM)

این بینش قبول خدا، منهای دین و مذهب (خدای فارغ از شرایع) است. دادارباوران از راه خرد و بخردانگی و استدلال و استنتاج عقلی به وجود یک خدا معتقد می‌شوند و به اینکه پیامبرانی یا کتاب‌هایی از سوی آفریننده به زمین آمده باور ندارند؛ همچنین مدّعی هستند که خدا در امور این جهان هیچ‌گونه دخالتی نمی‌کند.

• همه‌خدایی (PANTHEISM)

همه‌خداباوران یا به دیگر سخن، گرایندگان به مفهوم وحدت کلّی وجود، کلّ این جهان را برابر با خدا می‌دانند. بسته به تعریف این مفهوم، بی‌خدایان، خداپرستان و دادارباوران همه می‌توانند به نحوی در این بینش مشترک باشند.

• خدافراگیردانی (Panentheism)

خدا-فراگیر-دانی گونه‌ای از خداپرستی است که معتقد است خدا در برگیرنده‌ی جهان است ولی برابر با جهان نیست. یعنی جهان ما بخشی از خداست.

• وحدت وجودی

به مفهوم وحدت حقیقی وجود؛ بدین معنا که خدا را حقیقت هستی دانسته و تمامی دیگر پدیده‌های مخلوق را جلوه‌ای از خدا بدانند. این دیدگاهی عرفانی (خصوصاً عرفان اسلامی) است.

یکتاپرستی در دین یهود

در روایات مذهبی یهودی، نام ابرام یا ابراهیم به عنوان نخستین یکتاپرست آمده‌است. روایات یهودی بیان می‌کنند که ابراهیم با خدایان کهن که به شیوهٔ اشباح و مجسّمه‌های سنگی یا چوبی بودند؛ مخالفت نمود.

نظر برخی چنین است که با وجود این که بت‌پرستی در این زمان ممنوع شده بود؛ اما هرگز تأکید نشده بود که فقط یهوه وجود دارد و دیگر خدایان دروغین هستند. بر اساس روایت یهودی، خدا در سخن گفتن با ابراهیم خود را تنها خدا معرفی نکرده‌است:

من خدایی هستم که تو را از اورکلدانیان آورد تا این آن که این زمین را به تو به وراثت دهم. (پیدایش ۱۵:۸)

در سفر خروج، خدای عبرانیان غیور نام گرفته‌است:

از برای آن که خدای دیگری را پرستش ننمایی، زیرا که خدای تو غیور است. (خروج ۳۴:۱۵)

و نیز آمده‌است:

و خدا این کلمات را گفت که منم خداوند خدای تو که تو را از زمین مصر از بندگی رهانیدم. زنهار در حضور من تو را خدایان دیگری نباشد. مبادا که از هر آنچه در آسمان است یا در زمین، در فراز است یا در فرود، یا از آنچه در آب‌های زیرزمین است از برای خود تمثال بتراشی و آن‌ها را سجده کنی؛ بلکه این‌ها را عبادت ننما زیرا من که خدای توأم خدایی غیورم. (خروج ۲۰:۵)

اما همچنین در جای دیگر تورات آمده‌است که:

ای اسرائیل بشنو، یهوه، خدای ما، یهوه واحد است. (تثنیه ۶:۴)

و این ذکر معروف به شَمَع است که هر کودک یهودی ابتدا آن را یادمی‌گیرد و هر یهودی روزی یکبار در مناجات صبح خود آن را می‌گوید.

در دوره‌ای که تنخ یهودی یا اسفار تورات نگاشته شده بودند؛ هنوز تأکیدی نمی‌شد که فقط یهوه وجود دارد و دیگر خدایان دروغین هستند، بلکه تأکید بر غیرت و حسادت خدای عبرانی بود که نمی‌توانست تحمّل کند که قوم او به خدایان دیگر سجده کنند. علاوه بر این در تنخ یهودی، بر این نکته تأکید می‌شد که خدای عبرانیان از دیگر خدایان بزرگ‌تر است.

حال می‌دانم که خداوند از تمامی خدایان بزرگ‌تر است؛ چون که در کاری که با نخوت رفتار نمودند، او بر آن‌ها غالب آمد.

نفی خدایان دیگر، نخستین بار در سفر تثنیه آمده‌است:

پس امروز بدان و در دل خود اندیشه کن که خداوند در آسمان علیا و در زمین سفلی خدا هم اوست و دیگری جز او نیست.

پس از دوران تبعید، هنوز در معبد یهوه در اورشلیم چندخدایی پنهان در بین سران قوم اسرائیل رایج بود. در کتاب حزقیال آمده‌است:

و به من گفت که ای فرزند آدم؛ آیا آن زشتکاری‌ها که خاندان اسرائیل در این‌جا می‌کنند، می‌بینی اما دیگر برگشته این زشتکاری‌های بزرگ را ببین؛ و مرا به بیرون حیاط آورد و نگریسته روزنه در دیوار بود؛ و به من گفت که ای فرزند آدم، این دیوار را بکن و من دیوار را کندم و اینک دری پدیدار گشت؛ و به من گفت که در این خانه برو که زشتکاری‌ها را در این‌جا می‌کنند. پس ما به درون خانه شده، نگریستم و در برابر من هرگونه از بت‌های خاندان اسرائیل از جانوران درنده و حشرات پدیدار گشت که بر روی دیوار از گرداگرد منقش بود؛ و هفتادنفر از مشایخ خاندان اسرائیل در برابر آن‌ها می‌ایستادند و یأزنیا پسر شافان در میان ایشان می‌ایستاد، هر کس مجمرش به دست و عطر چم‌دار بخور بالا می‌رفت؛ و به من گفت که ای فرزند آدم آیا آنچه که مشایخ اسرائیل می‌کنند می‌بینی که هر کس به حجررهٔ خود می‌رود و در تاریکی به پلیدی روی می‌آورد زیرا می‌گویند که خداوند ما را نمی‌بیند و زمین را واگذشته است؛ و به من گفت که بازگشته ببین پلیدی‌هایی را که به‌جا می‌آورند، بنگر؛ و مرا به در دروازهٔ خانه خداوند که به سوی شمال بود آورد و در آن‌جا زنانی می‌نشستند که برای تموز گریان بودند؛ و به من گفت که ای فرزند آدم، آیا این را می‌بینی، بازگرد تا زشتی از این بیشتر به تو نمایان سازم؛ و مرا به حیاط اندرونی خانه خداوند آورد و در دهنه هیکل خداوند در میان پیشگاه و مذبح به قدر بیست و پنج نفر که پشت‌های خود را به هیکل خداوند داشتند و روی‌های خود را به سوی مشرق، و آشکارا آفتاب را به سوی مشرق سجده می‌نمودند.

یکتاپرستی در دین اسلام

یکتاپرستی اولین رکن دین اسلام است. آیات قرآن به شدّت توحیدی می‌باشد، به صورتی که یکی از سوره‌های آن به نام توحید نام گذاری شده‌است و موضوع آن یگانگی خداوند می‌باشد:

بگو: «اوست خدای یگانه، (۱) خدای صمد [ثابت - متعالی]، (۲) [کسی را] نزاده، و زاده نشده‌است، (۳) و هیچ‌کس او را همتا نیست.» (۴)

و یادآوری می‌کند که با فرزندان آدم پیمان گرفته شده‌است که تنها خدا را بپرستند و عبادت خدا را تنها راه ستگاری می‌داند:

ای فرزندان آدم، مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید، زیرا وی دشمن آشکار شماست؟ (۶۰) و اینکه مرا بپرستید؛ این است راه راست! (۶۱) (یس ۶۰ و ۶۱)

قرآن یکتاپرستی را شرط لازم برای بخشیده شدن در روز قیامت معرفی می‌کند:

مسلماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی‌بخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد می‌بخشاید، و هر کس به خدا شرک ورزد، به یقین گناهی بزرگ بربافته‌است. (نسا ۴۸)

همچنین قرآن مسیحیان و پیروان دیگر ادیان را به خاطر پرستش غیر از خدا سرزنش می‌کند و او را منزه از هر شریک دیگری می‌داند:

اینان دانشمندان و راهبان خود و مسیح پسر مریم را به جای خدا به الوهیّت گرفتند، با آنکه مأمور نبودند جز اینکه خدایی یگانه را بپرستند که هیچ معبودی جز او نیست. منزه است او از آنچه [با وی] شریک می‌گردانند. (توبه ۳۱)

قرآن، انسان را به‌طور ذاتی یکتاپرست می‌داند:

پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته‌است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند. (روم ۳۰)

همچنین عبارت «لا اِلهَ اِلا الله» (خدایی جز خدای یگانه (الله) نیست) اولین بخش از شهادتین می‌باشد که در اذان و نمازهای مسلمانان، هر روز تکرار می‌شود. همچنین کسانی که می‌خواهند مسلمان شوند، باید این عبارت (شهادتین) را بگویند.

یکتاپرستی در مزدیسنا

عناصرِ مزدَیَسنا یکتاپرستانه هستند و کتاب مقدس زرتشتیان اوستا است. از بخش‌های گوناگون اوستا بخشی به نام گات‌ها (سرودها) سخنانِ شخص زرتشت بوده‌است و دیگر بخش‌ها بدست دیگران گردآوری شده‌است و بدیهی است که تنها گات‌ها است که از سوی زرتشت آموزش‌ها و تعالیم زرتشتی را بیان داشته‌است.

و برای نخستین بار آیین یکتاپرستی را به جهانیان سفارش کرد. در اندیشه و پیام آیین زرتشت خداوند هستی بخش، اهورا مزدا نام دارد. «اهورا» یعنی هستی بخش؛ «مز» یعنی بزرگ و «دا» از دانش و دانایی آمده‌است. پس انسان را بنده و برده خویش نمی‌داند بلکه با خرد (منه) و وجدانی (دائنه) که به انسان بخشیده، جایگاه ارزشمند انسانی و دانایی را به او پیشنهاد کرده‌است. از دیدگاه آیین زرتشت، خداوند کینه‌توز ، انتقام جو، خشمناک و مجازات گر نیست، بلکه سراسر نیکی و داد است.

اشوزرتشت در رسانیدن پیام اشا به مردم، به هیچ معجزه‌ای نیاز نداشته‌است او نه با معجزه، بلکه با زبان خرد و منطق با مردم سخن گفته‌است. اشوزرتشت، پیام اهورامزدا را به شیوایی و رسایی در سروده‌های خویش آورده‌است. گاتها، که نخستین سروده‌های شعر گونه جهان است، از روش درست زیستن و رستگاری شدن سخن می‌گوید. گاتها اندیشه ورز، خرد گرا و وجدان پرور است و برای همه انسان‌ها در هر زمان و مکان ساده‌ترین و بهترین الگوی رفتاری را به گونه منطقی، به دور از هر گونه پندارهای خرافی و نادرست بیان کرده‌است. گاتها یعنی «سرودهای پاک» را مردمی که پیام اشوزرتشت را به کار بسته‌اند، بر پایه ایمان و درک خود بر آن گذاشته‌اند. گاتها در بیان اشوزرتشت، مانتره نامیده شده که «کلام اندیشه برانگیز، اهورایی و مقدس» معنا می‌دهد. از دیدگاه گاتها، زندگی مادی انسان باید با طبیعت و قوانین حاکم بر آن که اشا نامیده شده سازگار و هماهنگ باشد و در نگرش مینوی، انسان باید به یاری وهومن دریچه دل خود را بسوی راز هستی بگشاید تا روشنایی حقیقی را مشاهده کند. سخن گات‌ها تنها برای دانایان قابل درک است، زیرا نادان و جاهل بر پایه احساسات تند و بی منطق خود حرکت می‌کند و گوش شنوایی برای پیام اهورایی ندارد و بینش خود را به دیگران، به ویژه به افراد ناآگاه برساند؛ تا پندار بافی و خرافات از جامعه انسانی رخت بربندد.

تاریخچهٔ کلی یکتاپرستی

تاریخچه کلی یکتاپرستی را زیگموندفروید در کتاب موسی و یکتاپرستی بوسیله تحلیل روانشناسی به اثبات می‌رساند و به این نتیجه می‌رسد که یکتاپرستی از مصر وارد بین‌النهرین شده و موسی پیامبر قوم یهود مصری بوده است. البته طبق تاریخ اوستا، زرتشت از اولین مدوعین به یکتاپرستی در دوران ها بوده است. و نیز در نوع خود موفق ترین پیامبر به شمار می رود.

جستارهای وابسته

• یکتاپرستی در دین اسلام
• شرک

منابع

Wikipedia contributors, "Monotheism," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Monotheism&oldid=191982037 (accessed February ۱۹، ۲۰۰۸).