دولت یونانی بلخ

دولت یونانی بلخ
→ ۲۵۶ پیش از میلاد–۱۲۵ پیش از میلاد ←   ←   ←
دولت یونانی بلخ در بزرگترین گستره خود در سال ۱۸۰ پیش از میلاد
پایتخت	بلخ آی‌خانم
زبان‌(ها)	زبان یونانی زبان باختری آرامی باستان زبان سغدی زبان پارتی
دین	هلنیسم مزدیسنا آیین بودایی
دولت	پادشاهی
دولت یونانی بلخ
- ۲۵۶–۲۴۰ پیش از میلاد	دیودوت
- ۱۴۵–۱۳۰ پیش از میلاد	هلی‌اکل یکم
دوره تاریخی	تاریخ باستان
- تأسیس	۲۵۶ پیش از میلاد
- انقراض	۱۲۵ پیش از میلاد

دولت یونانی بلخ یک دولت باستانی بود که از سال ۲۵۰ پیش از میلاد تا ۱۲۵ پیش از میلاد بر بلخ و سغد که امروزه در شمال افغانستان و بخش‌هایی آسیای میانه قرار دارد، فرمان می‌راند. این دولت در بزرگترین گستره خود، پاکستان امروزی، خوارزم و بخش‌هایی از مرزهای امروزی ایران را در بر می‌گرفت.

استقلال از سلوکیان

دیودوت - که احتمالاً نامش شکل یونانی نام ایرانی دیوداد بوده‌است - ساتراپ بلخ و مناطق اطراف، در حدود سال‌های دویست و پنجاه پیش از میلاد از سلوکیان اعلام استقلال کرد و به عنوان شاه دیودوت یکم برتخت نشست. در منابع باستانی، تاریخ دقیق استقلال بلخ مشخص نیست. معمولاً تاریخی میان ۲۵۵ پیش از میلاد تا ۲۴۶ پیش از میلاد را به عنوان سال استقلال بلخیان در نظر می‌گیرند. پیدا شدن تعداد کمی از سکه‌های آنتیوخوس دوم در بلخ در ۲۵۵ پیش از میلاد، احتمال دقیق‌تر بودن این تاریخ را بیشتر می‌کند.

پادشاهی بلخ، از آنجایی که بیشتر مردم بلخ شهرنشین بودند، به عنوان یکی از ثروتمندترین پادشاهی‌های خاورزمین در نظر گرفته می‌شود. ژوستینوس، تاریخ‌نگار رومی آن را شاهنشاهی هزار شهر بلخ توصیف می‌کند.

در سال ۲۴۷ پیش از میلاد، بطلمیوسیان مصر، پایتخت سلوکیان یعنی آنطاکیه را تصرف کردند. با توجه به وضعیت نابه سامان سلوکیان، آندروگوراس، ساتراپ پهلَو (پارت) اعلام استقلال کرد و خود را پادشاه اعلام کرد. با این حال، ده سال بعد، اشک یکم، بنیان‌گذار شاهنشاهی اشکانی، پهلَو را تصرف کرد. این مسئله باعث شد تا ارتباط سلوکیان با بلخ قطع شود.

قدرت یونانیانی که رهبر شورش مردم بلخ شدند، به لطف ثروتمند بودن منطقه به سرعت فزونی یافت و آنان نه تنها ارباب آریانا شدند که هند نیز تحت فرمان آنان درآمد. همانگونه آپولودوروس می‌گوید، به‌زودی مردمی که زیر فرمان آنان بودند، از مردم تحت فرمان اسکندر بیشتر شدند.

— استرابو

دیودوت در سال ۲۴۰ پیش از میلاد درگذشت و دیودوت دوم، فرزند او، به جایش برتخت نشست. او با اشک یکم علیه سلوکیان متحد شد:

مدت کوتاهی پس از مرگ دیودوت، اشک با پسر او پیمان صلح و اتحاد بست. اندکی بعد، سلوکوس [دوم] برای سرکوب شورشیان به آن منطقه اردو کشید اما شکست خورد. ایرانیان این روز به عنوان روز آزادیشان جشن می‌گیرند.

— ژوستینوس

گسترش دولت بلخ

سکهٔ دیودوت یکم، ح. ۲۴۵ پ.م.

بعد از دیودوت دوم، اِوتی دِموس پادشاه شد و از ۲۲۲ تا ۱۹۰ ق. م. سلطنت کرد. آنتیوخوس سوم سلوکی با او جنگید و شکستش داد؛ ولی بعد چنین صلاح دید که در مقابل مردمان آلتایی زردپوست که از شمال به سُغد فشار می‌آوردند، از او پشتیبانی کند؛ بنابراین پادشاهی او را به رسمیت شناخت. پسر او دِمتریوس بنای جهانگشایی را در این قسمت از آسیا گذارد. از طرف شمال از سُغد گذشته به فونیان رسید و به سرزمین تخاری‌ها در آن طرف سیردریا دست انداخت و بعد به راهی که از تاریم و سزرمین تاتارها می‌گذشت چیرگی یافت. در جنوب هم یونانی‌ها تا سندوپتاله رانده مملکتی وسیع بدست آوردند. مقصود یونانی‌های باختر این بود که بین اقیانوس هندوچینی‌ها میانجی دادوستد بازرگانی باشند. در این زمان ترقی باختر فوق‌العاده بود.

دیری نگذشت که برای دمتریوس یک نفر مدعی اِوکراتید نام پیدا شد. او ضد دمتریوس قیام کرده، تاج و تخت باختر را غصب کرد. این شخص هم خیلی کاری بود، ولی بدست پسرش هلی‌اُکُل کشته شد. بعد مقارن این احوال مهرداد یکم اشکانی، نظری به باختر انداخته، در صدد برآمد، که آن را مانند زمان قبل از اسکندر به ایران ضمیمه کند. چنین هم شد، زیرا یونانی‌ها مجبور گشتند باختر را به اشکانیان داده و خودشان به‌طرف جنوب رفته، در کابل برقرار شوند. (۱۳۹ ق. م).

استاتر طلا با تصویر اوکراتید یکم (۱۷۱-۱۴۵ پیش از میلاد) یکی از پادشاهان دولت یونانی بلخ، این سکه با وزن ۱۶۹٫۲ گرم و قطر ۵۸ میلی‌متر، بزرگترین سکه طلای شناخته شده از دوران باستان است که در بخارا کشف شده است.

انقراض دولت یونانی بلخ به‌دست سکاها

نمونه‌ای از جواهرات زرین بجای‌مانده از سکاهای باختر در طلاتپه

این احوال تا ۱۲۷ ق. م. پائید، و در این زمان سکاها زیر فشار یوئه‌چیها به باختر ریختند. جهت این نهضت، هونها بودند. آن‌ها به سر یوئه‌چی‌ها ریخته، سرزمینشان را اشغال کردند. این‌ها هم بنوبت خود به سکاها فشار آورده آن‌ها را از سرزمینشان راندند و سکاها هم چاره نداشتند، جز اینکه به‌طرف جنوب بروند؛ ولی چون ایران پارتی سدّی محکم بود، ناچار به جای اینکه به خراسان بریزند، به‌طرف باختر رفتند، و در افغانستان کنونی برقرار شدند (تقریباً ۱۲۷ ق. م) یونانی‌های باختر هم چاره را در این دیدند که به‌طرف جنوب شرقی رفته در کابل و وادی سند محکم‌تر بنشینند. در ابتداء، در این کار بهره‌مند بودند، چنان‌که در سلطنت مناندر نامی حکمرانی آن‌ها در اینجا بسط یافت (بعد از ۱۲۶ ق. م) و دولتی تأسیس گشت که در تاریخ موسوم است به دولت هندویونانی. پایتخت آن در چاکله بود که به یونانی اِوتی‌دِمیا می‌نامیدند.

طولی نکشید که دولت هندویونانی هم تابع همان سکاها گشت و سکاها در اینجا دولتی تأسیس کردند که در تاریخ معروف به دولت هندوسکائی است. این واقعه در سلطنت جانشین مناندر، هِرمِس نامی وقوع یافت. از این زمان یونانی‌ها ضعیف گشته، بمرور تحلیل رفتند و تمدن یونانی خاموش گردید.

زبان و فرهنگ یونانی در باختر

در ابتدا چنان‌که مسکوکات یونانی نشان می‌دهد، زبان یونانی روی سکه‌ها، حتی در دولت سکائی معمول بوده ولی روی این سکه‌ها از زمان اِوکراتید غیر از زبان یونانی یک زبان دیگر هم که شعبه‌ای از زبان سانسکریتی است دیده می‌شود. خط این سکه‌ها هم به خط سامی (فینیقی) شباهت دارد (شاید خط آرامی باشد، که در آسیای غربی رواج داشت). بنابر مختصر مذکور این نتیجه حاصل می‌شود که دولت باختر و یونانی ۱۵۰ سال تقریباً پائید و بعد جزء هندویونانی گردید.

زبان یونانی تا یکصد میلادی به‌کار می‌رفت، ولی بعد از آن از میان رفت و فقط خطوط یونانی بی‌معنی استعمال می‌کردند. در باب تاریخ آن اطلاعات خیلی کم بود، زیرا نویسندگان یونانی چیزهای کمی از آن گفته بودند، ولی از وقتی که کاوش‌هایی در افغانستان شده و مسکوکاتی بدست آمده، برخی مطالب روشنتر گشته، ولی باز بقدر کفایت روشن نیست و پرسش‌های زیادی بی‌جواب می‌ماند. چیزی که معلوم می‌باشد، اینست که یونانی‌ها در زمان سلطنت دمتریوس و اوکراتید فعالیت زیادی بروز دادند.

در این دوران باختر دارای هزار شهر بود، ولی این را هم باید گفت که جنگ‌های زیادی، که یونانی‌ها در شمال با سُغد و در جاهای دیگر با هریوه و زرنگ و رخج و مردمان ساحل سند نمودند، این‌ها را ضعیف کرد و در نتیجه در مقابل پارتی‌ها نتوانستند مقاومت کنند.

زبان یونانی در سکه‌های دولت هندوسکایی زمانی پس از انقراض دولت یونانی و باختری معمول بود و بنابراین باید حدس زد که فرهنگ یونانی در ردیف فرهنگ هندی در اینجا مدتی دوام داشت.

منابع

• تاریخ ایران، گوت‌شمید صص ۴۴–۵۰
• ویکی‌پدیای انگلیسی

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• باختر
• اشکانیان