دودمان خلجی

سلسله خلجی
۱۲۹۰–۱۳۲۰
قلمروی تحت کنترل دودمان خلجی (سبز تیره) و خراجگزاران آنها (سبز روشن).
پایتخت	دهلی
زبان(های) رایج	فارسی (رسمی)
دین(ها)	اسلام سنی (رسمی) هندوئیسم
حکومت	سلطنت
سلطان
• ۱۲۹۰–۱۲۹۶	جلال الدین فیروز خلجی
• ۱۲۹۶–۱۳۱۶	علاءالدین خلجی
• ۱۳۱۶	شهاب الدین عمر
• ۱۳۱۶–۱۳۲۰	قطب الدین مبارک شاه
تاریخ
• بنیان‌گذاری	۱۲۹۰
• فروپاشی	۱۳۲۰
پیشین پسین سلطنت مملوک (دهلی) دودمان واگهلا تغلق‌شاهیان
امروز بخشی از	هند پاکستان

بخشی از مقالات مربوط به
تاریخ هند
گاهشماری تاریخ هند
هند باستان
تمدن دره سند و دوره ودایی  دین‌های هندی, ورن (هندوئیسم), ماهاجاناپاداها
شاهنشاهی مائوریا تاریخ اقتصاد هند, Spread of Buddhism, چاناکیا, Satavahana Empire
امپراتوری گوپتا Discoveries, آریابهاتا, رامایانا, مهاباراتا
هند قرون وسطی
The Classical Age Gurjara-Pratihara امپراتوری پالا دودمان راشترکوته هنر هند, فلسفه هندی, ادبیات هند
اسلام در هند سلطنت دهلی, امپراتوری ویجایاناگارا, موسیقی سنتی هندوستانی, گورو نانک
گورکانیان معماری هندی, امپراتوری ماراتها
هند نوین
نقش کمپانی هند شرقی در هندوستان Zamindari system, وارن هستینگز, مانگال پاندی, شورش‌های سال ۱۸۵۷ میلادی در هند
راج انگلیس Hindu reforms, رنسانس بنگالی, جنبش استقلال هند, ماهاتما گاندی سبهاش چندر بوس

سلسله خلجی به هندی: सलतनत ख़िलजी) یک سلسله پادشاهی مسلمان ترکی-افغان بود که به پایتختی دهلی بر بخش وسیعی از شمال و غرب شبه قاره هند نزدیک به سه دهه، بین سال های ۱۲۹۰ تا ۱۳۲۰، حکومت میکرد. این دودمان توسط سلطان جلال‌الدین فیروز خلجی تأسیس شد و دومین دودمان سلطنت دهلی به شمار میرود. شورش خلج ها و به قدرت رسیدن آنها در هندوستان، نشان دهنده انتقال قدرت از ترکان به افغان ها بود. سلسله خلجی بخاطر فتوحاتش در جنوب هند و دفع حملات پی‌درپی مغول به هند مشهور شده است.

منبع شناسی

منابع درباره عصر حکومت دودمان خلجی در هندوستان پراکنده و اغلب مطالب آنان با یکدیگر اختلاف دارد. منبعی معاصر با حکومت آنان بدست نیامده است. تنها نوشته هایی که معاصر با دودمان خلجی درباره آنان نوشته شده است عبارتند از فصلی کوتاه در تاریخ وصاف که به وقایع سقوط دودمان ممالیک دهلی و سلطنت جلال الدین خلجی و قتل او و آغاز سلطنت علاءالدین میپردازد، مثنوی نیمه داستانی نه سپهر از امیر خسرو دهلوی که به درخواست مبارک شاه نوشته شده است. اما این منابع محدود نمیتواند اطلاعات چندان موثقی بدهد. بین ۳۰ تا ۱۱۵ سال پس از سقوط دودمان خلجی، سه کتاب تاریخی مهم نوشته شده اند که اطلاعات نسبتا کاملی از دودمان خلجی در اختیار ما میگذارد.

اولین منبع فتوح السلاطین اثر عبدالملک عصامی است که به نظم و به سبک شاهنامه فردوسی سروده شده است. این متن حماسی در سال ۱۳۴۹، ۲۹ سال پس از قتل مبارک شاه، سروده شده است و حاوی مطالب مهمی درباره دودمان خلجی است. دومین و مهم ترین منبع، کتاب تاریخ فیروزشاهی ضیاءالدین برنی است که در سال ۱۳۵۷، ۳۷ سال پس از قتل مبارک شاه، در تاریخ سلاطین هند نوشته شده است و گویا بر مبنای اسناد اداری و دیوانی سلطنت خلجی و خاطرات شفاهی درباریان آن زمان نگارش شده است. در متون پژوهشی تاریخی درباره دودمان خلجی، بیشترین ارجاعات به کتاب تاریخ فیروزشاهی میشود. سومین منبع، کتاب تاریخ مبارک شاهی اثر یحیی بن احمد سرهندی هست که در سال ۱۴۳۴، ۱۱۵ سال پس از قتل مبارکشاه، است. سرهندی این کتاب را در عصر سلاطین سادات هند، در تاریخ حاکمان مسلمان هندوستان، نوشته است و توانست با استفاده از اسنادی که در دسترسش بود کتاب خود را نگاشته و اطلاعات مفیدی درباره دودمان خلجی و اقدامات شاهان آن بدهد. اگرچه بخاطر فاصله زمانی زیاد این کتاب با دودمان خلجی، باید با برخی مطالب این کتاب با احتیاط برخورد کرد.

منابع دوره های بعدی عمدتا رونویسی از آثار مذکور هستند و مطلب جدیدی برای ارائه دادن ندارند. در دوران مدرن در آثار پژوهشی ایی چون تاریخ کمبریج هند به تاریخ حکومت و اقدامات سیاسی و اقتصادی دودمان خلجی پرداخته شده است. شاخصه مهم این دسته پژوهش ها، استفاده از منابع هندو و استفاده از آثار سکه شناسی و معماری در تحلیل تاریخ دودمان خلجی است. اما عموما دودمان خلجی به عنوان یک دولت کم اهمیت حاشیه ای در کنار باقی دودمان های سلاطین هند مطرح میشد. اما این اواخر پژوهش های جامعی چون تاریخ خلج ها اثر کیشوری ساران رای درباره تاریخ دودمان خلجی و اقدامات اقتصادی و اداری و فرهنگی آنان انجام شده است که مفصل تاریخ این دودمان را مورد بررسی قرار میدهند.

تبار

سکه ای از تگین شاه متعلق به سال ۷۲۸، که خود را در آن به عنوان "ائلتبر (پادشاه خراج‌گذار) خلج" نامیده است.

شاهان دودمان خلجی اصالتا افغان بودند. اجداد آنها طوایفی از افغان‌ها بودند که به همراه هوناها و هپتالیان، از استپ های آسیای مرکزی به مناطق جنوبی و شرقی افغانستان کوچ کردند و در اوایل سال ۶۶۰ میلادی دودمان کابلشاهان را در کابل ایجاد کردند. به باور رادهی شیام چاوراسیا، ترکان خلج به تدریج تحت تاثیر آداب و رسوم و فرهنگ افغان ها قرار گرفتند بطوری که بزرگان ترک تبار سلطنت دهلی آنها را افغان به حساب میاوردند و حتی با به سلطنت رسیدن جلال الدین فیروز خلجی به عنوان جانشین دودمان ممالیک، پس از شورش خلج ها، مخالف بودند.

به گفته کلیفورد ادموند باسورث، پشتون های غلزایی امروزی (که بخش اعظم پشتون های افغانستان را تشکیل میدهند) حاصل جذب قبایل خلج در افغان ها، در دوران متاخر، هستند. میان قرون ۱۰ و ۱۳ میلادی، برخی منابع این عصر خلج ها را ترک به شمار آورده اند ولی برخی دیگر نه. مینورسکی بر این باور است که تاریخ اولیه اقوام خلج مبهم است و در ادامه می افزاید که هنوز باید ریشه اصلی نام خلج ثابت شود. محمود کاشغری (قرن یازدهم میلادی) خلج را در میان قبایل ترک اوغوز نمی گنجاند، بلکه آنها را در میان قبایل اوغوز ترکمان ("مانند ترکان") می گنجاند. کاشغری بر این بارو بود که خلج متعلق به قبایل اصیل ترک نیست، بلکه با آنها ارتباط داشته و از این رو، از نظر زبان و لباس، اغلب «مانند ترکان» ظاهر می شود. کتاب های "تاریخ سیستان" و "شاهنامه فردوسی" نیز خلج را از ترک متمایز میکنند. منهاج سراج (قرن سیزدهم میلادی) هیچگاه خلج ها را جزء ترکان به شمار نیاورد، اما از آنها به عنوان افغان نیز یاد نکرده است. خلج ها اکثر اوقات دسته ای جدا از ترک و تاجیک و افغان به شمار میرفتند. محمد بن نجیب بکران، صاحب کتاب جهان نامه، آنها را صریحا جزئی از ترکان به شمار میبرد، اما اضافه میکند که رنگ پوست آنها (در مقایسه با دیگر ترکان) تیره تر شده بود و زبان آنها نیز به دلیل دچار تغییر شدن در سالیان طولانی، به یک گویش مجزا تبدیل شده بود. عرفان حبیب، مورخ مدرن، معتقد است که خلج ها ترک نیستند و اصلا پشتون تبار هستند. حبیب خاطرنشان کرد که در برخی از کتیبه‌های دوانگاری ساتی متعلق (قرن پانزدهم میلادی)، خلج های متأخر مالوه با نام‌های «خلچی» و «خیلچی» عنوان شده‌اند و در کتاب پادشاهنامه (قرن هفدهم میلادی) منطقه‌ای در نزدیکی بست افغانستان (زیستگاه سابق خلج‌ها) به عنوان «خلیچ» آمده است. حبیب این نظریه را، مبنی بر این که وقایع نگاران ایرانی پیشین نام «خلچ» را به اشتباه «خلج» خوانده اند، مطرح میکند. او همچنین استدلال می کند که هیچ منبعی متعلق به قرن سیزدهم به پیشینه ترکی خلج ها اشاره نکرده است.

تاریخ

جلال الدین فیروز خلجی

خلج ها از رعایای خاندان ممالیک دهلی بودند و به عنوان بخشی از نخبگان مسلمان به سلطان دهلی، غیاث الدین بلبن، خدمت می کردند. آخرین حاکم بزرگ ترک، بالبن، در مبارزه خود برای حفظ قدرت بر افسران ترک نافرمان خود، قدرت شورای گروه چهارده را از بین برد. اما این به طور غیرمستقیم به یکپارچگی و اقتدار بزرگان ترک، که با کسب قدرت غیر ترکها مخالف بودند، لطمه زد. این امر آنها را در مقابل جناح خلج ها و هندیان مسلمان، که به دلیل افزایش روزافزون تعداد نوکیشان مسلمان در هند در حال تقویت بودند، آسیب پذیر کرد تا از طریق یک سری ترورها قدرت را به دست گیرند. افسران مملوک یکی پس از دیگری به قتل رسیدند و آخرین حاکم سلسله ممالیک ترک، معز الدین کیقباد ۱۷ ساله، در کاخ کیلوغری در یک کودتا توسط جلال الدین فیروز خلجی کشته شد.

جلال الدین فیروز خلجی در زمان به سلطنت رسیدن حدود ۷۰ سال داشت و در میان عموم به عنوان پادشاهی ملایم، متواضع و نرم خو و مهربان شناخته می شد.

جلال الدین موفق شد بر مخالفت اشراف ترک غلبه کند و در ژانویه ۱۲۹۰ بر تخت پادشاهی دهلی بنشیند. اما جلال الدین در طول سلطنت شش ساله خود (۱۲۹۰ - ۱۲۹۶) مورد پذیرش همگان قرار نگرفت: برادرزاده بلبن، ملک جهجو، علیه به سلطنت رسیدن علاءالدین و به حاشیه راندن اشراف و فرماندهان در خدمت خاندان مملوک، شورش کرد. جلال الدین این شورش را سرکوب کرد و برخی از فرماندهان را اعدام کرد، سپس لشکرکشی ناموفقی به رانتامبوری را ترتیب داد، و با کمک برادرزاده‌اش جونا خان، یک نیروی مغول را در کرانه‌های رود سند شکست داد.

علاءالدین محمد خلجی

سکه مسی علاءالدین خلجی

علاءالدین خلجی برادرزاده و داماد جلال الدین بود. او به شبه جزیره دکن و دیوگیری، که در آن زمان پایتخت ایالت ماهاراشترا بود، حمله کرد و آنجا را غارت کرد. او در سال ۱۲۹۶ به دهلی بازگشت و جلال الدین را به قتل رساند و خود به عنوان سلطان قدرت را به دست گرفت. او مناصب مهم حکومتی را به متحدان هندی مسلمان غیر ترک خود، مانند ظفر خان (وزیر جنگ)، نصرت خان (وزیر دهلی)، عین الملک ملتانی، ملک کافور، ملک تغلق و ملک نایاک را که از جنگجویان معروف بودند، سپرد. این عمل علاءالدین منجر به تشکیل یک دولت هندی - اسلامی شد.

برای تضمین مسیری به بنادر تجاری گجرات، عین الملک مولتانی برای فتح پادشاهی پارامارا مالوا فرستاده شد. رای آن با ارتش بزرگ راجپوت از آن دفاع کرد، اما او توسط مولتانی که فرماندار استان شد شکست خورد. سپس نصرت خان برای فتح خود گجرات فرستاده شد و در آنجا پادشاه سولانکی آن را شکست داد. نصرت خان شهرهای اصلی آن را غارت کرد و معابد آن، همچون معبد معروف سومنات (که پس از حمله سلطان محود دوباره بازسازی شده بود)، را غارت کرد. در اینجا بود که نصرت خان ملک کافور را که بعداً ژنرال نظامی شد دستگیر کرد. علاءالدین با کمک ژنرال هایی مانند ملک کافور و خسرو خان به گسترش سلطنت دهلی در جنوب هند ادامه داد و غنایم جنگی زیادی را از کسانی که شکست دادند جمع آوری کرد. فرماندهان او غنایم جنگی را از پادشاهی های فتح شده جمع آوری کردند و خمس (یک پنجم) غنائم را به خزانه سلطان پرداخت کردند که به تقویت حکومت خلجی کمک کرد.

الماس کوه نور در سال ۱۳۱۰ توسط علاءالدین خلجی از وارانگال به غنمیت گرفته شد.

علاءالدین خلجی ۲۰ سال سلطنت کرد. او به ایالت‌های رانتامبور (۱۳۰۱ م)، چیتورگره (1303)، ماندو (1305) حمله کرد و آن‌ها را تصرف کرد و ایالت ثروتمند دواگیری را غارت کرد. او همچنین دوبار حمله مغولان به هند را با موفقیت دفع کرد. علاءالدین همچنین به دلیل بی رحمی خود در برابر پادشاهی های مورد حمله پس از جنگ ها شناخته شده بود. مورخان از او به عنوان یک ظالم یاد می کنند. او هر کس را کسی را که مظنون به تهدیدی برای قدرت خود میدید به همراه زنان و کودکان و دیگر اعضای خانواده اش میکشت. در سال ۱۲۹۸، بین ۱۵۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ نفر در نزدیکی دهلی، که اخیراً مسلمان شده بودند، به دلیل ترس علاءالدین از شورش آنها، در یک روز سلاخی شدند. او همچنین اعضای خانواده و برادرزاده‌های خود را در سال‌های ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۰، پس از مشکوک شدن به آنان برای شورش، ابتدا چشمانشان را بیرون آورد و سپس سرشان را برید.

در سال ۱۳۰۸، ملک کافور، سردار علاءالدین، وارنگال را تصرف کرد، امپراتوری هویسالا را در جنوب رودخانه کریشنا سرنگون کرد و به مادورای در تامیل نادو یورش برد. او در طی این لشکرکشی ها خزانه های پایتخت و گنجینه های معابد جنوب هند غارت کرد. از جمله مناطقی که غارت‌ شد، وارانگال بود که مهمترین غنیمتی که از آنجا بدست آمد از بزرگترین الماس‌های شناخته شده در تاریخ بشر به نام کوه نور بود. ملک کافور در سال ۱۳۱۱ با انبوهی از غنایم جنگی از شبه جزیره دکن به دهلی بازگشت و به نزد علاءالدین خلجی رفت. این فتوحات و اقدامات مالک کافور، را که در خانواده‌ای هندو به دنیا آمد و قبل از فرماندهی ارتش دهلی به اسلام گرویده بود، ملک کافور را بسیار در نزد سلطان علاءالدی محبوب کرد.

در سال ۱۳۱۱، علاءالدین دستور قتل عام مغولها را در قلمروی سلطنت دهلی صادر کرد. طی این کشتار بین ۱۵۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ مهاجر مغول که، اخیراً به اسلام گرویده بودند ولی بر اثر مشکوک شدن علاءالدین به آنها در طرح یک قیام برای براندازی او قتل عام شدند.

آخرین سلاطین

سکه خسرو خان.

علاءالدین خلجی در ژانویه ۱۳۱۶ درگذشت. پس از مرگ او سلطنت دهلی بیش از چهار سال در هرج و مرج فرو رفت. در پی این هرج و مرج ها ملک کافور فرزند شش ساله علاءالدین به نام شهاب الدین عمر را به سلطنت گماشت و خود نایب السلطنه اش شد. اما از حمایت امیران برخوردار نشد و پس از ۳۵ روز حکومت توسط آنان به قتل رسید.

پس از قتل ملک کافور، بزرگان و امیران دولت منصب نایب السلطنه گی را به یکی از پسران علاءالدین، به نام مبارک خان که پیشتر توسط ملک کافور محبوس شده بود، سپردند. اما دو ماه بعد مبارک‌خان، شهاب‌الدین را کور کرد و به قلعه گوالیار فرستاد و خود بر تخت سلطنت جلوس کرد و قطب‌الدین لقب یافت. برای جلب وفاداری بزرگان دولت به آنها مقام ها و زمین ها و مناصب مختلف بخشید. مانند غازی ملک که او را سردار سپاه در پنجاب کرد. مبارک شاه پس از کمتر از چهار سال حکومت به نام خود، در سال ۱۳۲۰ توسط یکی از سردارانش به نام خسرو خان در یک کودتا به قتل رسید. پس از قتل مبارک شاه، خسرو خان خود به سلطنت نشست و سلطان ناصرالدین لقب یافت. اما حکومت او مورد تایید بزرگان قرار نگرفت و آنان غازی مالک را، که هنوز فرمانده ارتش در پنجاب بود متقاعد کردند، که علیه خسرو خان شورش کند و او را به قتل رساند و خود پادشاه شود. نیروهای غازی مالک به دهلی رفتند و خسرو خان را گرفتند و سر او را بریدند. غازی مالک به محض سلطان شدن، نام خود را به غیاث الدین طغلق تغییر داد و اولین فرمانروای سلسله طغلق شاهیان شد.

زبان

زبان رسمی و درباری سلسله خلجی پشتو بود. پس از آن عربی و برخی از زبان‌های بومی شمال هند بوده‌است. این استفاده از زبان‌های مختلف پشتو، دری و هندی باعث به وجود آمدن اولین فرم از زبان اردو شد.

شاهان

لقب	نام	سلطنت
جلال الدین	ملک فیروز خلجی	۱۲۹۰–۱۲۹۶
علاءالدین	علی گرشاسپ خلجی	۱۲۹۶–۱۳۱۶
شهاب‌الدین	عمر خان خلجی	۱۳۱۶
قطب الدین	مبارک خان خلجی	۱۳۱۶–۱۳۲۰
خسرو خان در سال ۱۳۲۰ به کار سلسله خلجی پایان داد.

جستارهای وابسته

• جلال‌الدین فیروز خلجی
• علاءالدین خلجی
• خلج‌ها

منابع

• Abraham Eraly (2015). The Age of Wrath: A History of the Delhi Sultanate. Penguin Books. p. 178. ISBN 978-93-5118-658-8.
• Ahmad Hasan Dani (1999). History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1540-7.
• Ashirbadi Lal Srivastava (1966). The History of India, 1000 A.D.-1707 A.D. (Second ed.). Shiva Lal Agarwala. OCLC 575452554.
• Ashirbadi Lal Srivastava (1953). The Sultanate of Delhi. S. L. Agarwala. OCLC 555201052.
• Hermann Kulke; Dietmar Rothermund (2004). A History of India. Psychology Press. ISBN 978-0-415-32919-4.
• Irfan Habib (1982). "Northern India under the Sultanate: Agrarian Economy". In Tapan Raychaudhuri; Irfan Habib. The Cambridge Economic History of India. 1, c.1200-c.1750. CUP Archive. ISBN 978-0-521-22692-9.
• Kishori Saran Lal (1950). History of the Khaljis (1290-1320). Allahabad: The Indian Press. OCLC 685167335.
• Marshall Cavendish (2006). World and Its Peoples: The Middle East, Western Asia, and Northern Africa. Marshall Cavendish. ISBN 0-7614-7571-0.
• Peter Malcolm Holt; Ann K. S. Lambton; Bernard Lewis, eds. (1977). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29138-5.
• Peter Jackson (2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-54329-3.
• Radhey Shyam Chaurasia (2002). History of medieval India: from 1000 A.D. to 1707 A.D. Atlantic. ISBN 81-269-0123-3.
• Sunil Kumar (1994). "When Slaves were Nobles: The Shamsi Bandagan in the Early Delhi Sultanate". Studies in History. 10 (1): 23–52. doi:10.1177/025764309401000102. S2CID 162388463.