بلخ

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
پرش به ناوبری پرش به جستجو
برای دیگر کاربردها، بلخ (ابهام‌زدایی) را ببینید.
بلخ
بلخ Βάχλο
ویرانه‌های مسجد سبز[۱] که بخاطر «گنبد» یا «قبه» (عربی: قٌـبَّـة‎) کاشی‌کاری سبزگونش نامیده شده‌است. ,[۲] این تصویر در ژوئیه ۲۰۰۱ گرفته شده‌است.
ویرانه‌های مسجد سبز[۱] که بخاطر «گنبد» یا «قبه» (عربی: قٌـبَّـة‎) کاشی‌کاری سبزگونش نامیده شده‌است. ,[۲] این تصویر در ژوئیه ۲۰۰۱ گرفته شده‌است.
بلخ در افغانستان قرار گرفته‌است
بلخ
بلخ
جایگاهش در افغانستان
مختصات: مختصات: ۳۶°۴۶′۰۰″ شمالی ۶۶°۵۴′۰۰″ شرقی / ۳۶٫۷۶۶۶۷°شمالی ۶۶٫۹۰۰۰۰°شرقی / 36.76667; 66.90000
شهرستان افغانستان
ولایتولایت بلخ
ولسوالیولسوالی (استان) بلخ
ارتفاع۱٬۱۹۸ پا (۳۶۵ متر)
جمعیت (۲۰۰۶)
 • شهر۷۷٬۰۰۰
منطقهٔ زمانی+ ۴٫۳۰
اقلیمن‌خ

شهر بَلخ (باختری: Βάχλο, Bakhlo) یا شهر باختر یا باکترا (زبان یونانی باستان: Βάκτρα, Báktra؛ لاتین: Bactra)، که بنام زری‌اسپه (Zariaspa) نیز آمده‌است، از شهرهای مهم ایران باستان و از قدیمی‌ترین شهرهای افغانستان است که امروزه در فاصله ۲۰ کیلومتری از مزار شریف مرکز ولایت بلخ واقع است. این شهر از زمان تاریخ نخستین، مرکز باستانی بودیسم، اسلام و زرتشت و یکی از شهرهای مهم خراسان بوده‌است.

این شهر باستانی بیشتر به عنوان مرکز و پایتخت باکتریا یا تخارستان شناخته می‌شد. مارکو پولو بلخ را به عنوان «شهری باشکوه و بزرگ» توصیف کرده‌است.[۳] اکنون از بلخ جز انبوهی از ویرانه‌ها، در حدود ۱۲ کیلومتری کناره راست رودخانه بلخ چیزی باقی نمانده‌است.

پیشینه تاریخی[ویرایش]

بلخ به قولی کهن‌ترین شهر تاریخ جهان است که پیشینهٔ آن به هزاران سال قبل از میلاد برمیگردد و یکی از شهرهای مهم امپراتوری ایران بود.

بلخ نخستین شهری است که قبایل هند و ایرانی از بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد از شمال آمو دریا به آن نقل مکان کردند.[۴] عربها به دلیل قدمت این شهر، آن را ام البلاد یا مادر شهرها خوانده اند. این شهر به‌طور سنتی مرکز زرتشتیان بود.[۵] نام زریاسپا، که یا یک نام جایگزین برای بلخ یا بخشی از شهر است، ممکن است از آتشکده مهم زرتشتیان آذر-آسپ گرفته شده باشد.[۵] بلخ به عنوان مکانی که زرتشت برای نخستین بار دین خود را موعظه می‌کرد، و همچنین مکانی که درگذشت، قلمداد می‌شد.

نقشه بلخ (که در اینجا به عنوان بکرتس ذکر شده‌است)، پایتخت باکتریا

از آنجا که هندوایرانی‌ها اولین پادشاهی خود را در بلخ بنا کردند[۶] (باکتریا، داکسیا، بوخدی) برخی از محققان بر این باورند که از این منطقه بود که موج‌های مختلف هندو ایرانیان به شمال شرقی ایران و منطقه سیستان پخش شدند، جایی که آنها تبدیل به ایرانیان، تاجیک‌ها، پشتون‌ها و بلوچ‌های امروزی شدند. [نیازمند منبع] تغییرات آب و هوایی منجر شد که این منطقه که در زمان باستان بسیار حاصلخیز بود، به بیابان تبدیل شود. [نیازمند منبع] در افسانه‌ها تأسیس این شهر به کیومرث، اولین پادشاه جهان در افسانه‌های فارسی نسبت داده شده‌است؛ و حداقل مسلم است که در اوایل رقیب اکباتانا، نینوا و بابل بود.

بودیسم[ویرایش]

شهر بلخ بخاطر دو راهب بزرگ بودایی افغانستان - تروپوسا و بهالیکا در کشورهای بودایی مشهور است . دو استوپا بر فراز مقبره آنها وجود دارد. طبق یک افسانه ، بوداییسم توسط بالیکا ، شاگرد بودا در بلخ معرفی شد و این شهر نام خود را از او گرفته است. وی یک بازرگان منطقه بود و از بوده گایا آمده بود. در ادبیات ، بلخ به عنوان Balhika ، Valhika یا Bahlika نام برده شده است .اولین ویهارا در بلخ پس از بازگشت بالیکا بعد از راهب شدن برای وی ساخته شد. هنگامی که شوان‌زانگ در سال 630 از بلخ بازدید کرد، آنجا یک مرکز شکوفای هینایانا بودیسم بود . طبق خاطرات شوان‌زانگ ، در زمان بازدید وی در قرن هفتم میلادی ، حدود صد صومعه بودایی در این شهر یا مجاورت آن وجود داشته است. 3000 راهب و تعداد زیادی استوپا و سایر بناهای مذهبی وجود داشتند.

یهودیت[ویرایش]

همانطور که مورخ عرب المقریزی ثبت کرده است، یک جامعه یهودی باستان در بلخ وجود داشته است، این جامعه با انتقال یهودیان به بلخ توسط پادشاه آشور سناخریب تأسیس شده است. جغرافیدانان عرب به وجود باب الیهود (دروازه یهودیان) و الیهودیه (شهر یهودی) در بلخ گواهی کرده اند. [۷] روایات اسلامی بیان می کنند که پیامبر ارمیا به بلخ گریخت و حزقیال در آنجا دفن شد. [۸] این اجتماع یهودی در قرن یازدهم مورد توجه قرار گرفت زیرا یهودیان این شهر مجبور شدند باغی را برای سلطان محمود غزنی تگهداری کنند که برای آن مالیات 500 درهم پرداخت کردند. طبق تاریخ شفاهی یهودیان ، تیمور یک چهارم شهر را به یهودیان بلخ با یک دروازه برای بستن آن داد. [۹]

جامعه یهودیان در بلخ تا اواخر قرن نوزدهم گزارش می شد ،در حالی که یهودیان هنوز در یک محله ویژه شهر سکونت داشتند. [۱۰]


حمله اعراب[ویرایش]

اولین حملهٔ مسلمانان به بلخ در سال ۶۵۲ م. (۳۲ ه‍.ق) به سرکردگی احنف بن قیس بود. در سال ۴۳ ه‍.ق دوباره بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان قتیبة بن مسلم (متوفی بسال ۹۶ ه‍.ق) بود که کاملاً مغلوب آنان شد. در دورهٔ اعراب، یعنی در قرون وسطی، بلخ همراه با هرات، نیشابور و مرو یکی از چهار قسمت (چهار ربع) خراسان بود.

در سال ۱۱۸ ه‍.ق اسدبن عبدالله قسری پایتخت خراسان را از مرو به بلخ انتقال داد و شهر رونق یافت. در سال ۲۵۶ ه‍.ق این شهر بتصرف یعقوب لیث صفاری درآمد. در سال ۲۸۷ ه‍.ق عمرو لیث صفاری نزدیک بلخ مغلوب اسماعیل سامانی شد و به قتل رسید و بلخ تحت حکومت سامانی درآمد. در سال ۴۵۱ ه‍.ق سلجوقیان تصرفش کردند و در سال ۵۵۰ ه‍.ق بدست ترکان غز افتاد. در سال ۶۱۷ ه‍.ق) با وجود اینکه بلخ تسلیم چنگیز مغول شد، مغولان همه مردم شهر از زن و مرد و کودک را از شهر بیرون آورده و همه را کشتند به طوری که تا مدت‌ها حیوانات وحشی از گوشت آن‌ها تغذیه می‌کردند و سپس شهر را آتش زده و کاملاً تخریب نمودند.[۱۱] در دورهٔ تیموریان (۷۷۱ – ۹۱۱ ه‍.ق) تا اندازه‌ای شکوه گذشته را بازیافت ولی پس از بنای مزارشریف در بیست کیلومتری آن، بلخ رو به انحطاط گذاشت. خرابه‌های بلخ قدیم اکنون ناحیهٔ وسیعی را اشغال کرده‌است.

در منابع تاریخی به خاطر موقعیت فرهنگی و تمدنی بلخ از آن به نام‌های مختلف یاد شده‌است. مثلاً بلخ گزین، بلخ الحسنا، ام‌البلاد، ام‌القرا، بلخ بامی، قبه الاسلام، دارالفقاهه، دارالاجتهاد…

جهانگردان اروپایی و فارسی‌زبان، بلخ را انبار مهمی برای کالاهای عبوری در آسیای میانه در نخستین سال‌های سدهٔ ۱۹ م به‌شمار آورده‌اند. این شهر، در مرز میان بیابان‌های بی‌درخت و زمین‌های سرسبز، در شمال هندوکش و جنوب آمودریا، زمانی بسیار آبادان بود و آب شهر از طریق شبکه‌ای مرکب از ۱۸ جوی پخش می‌شد که درّه‌های شهر را به هم پیوند می‌داد. بلخ در برخوردگاه جاده‌های کاروانی واقع بود که از جنوب به هند، از غرب به ایران، و از شرق به چین کشیده می‌شد. کاروان‌های بی‌شماری از طریق این شهر، که به عنوان بازاری در آسیای برای خرید و فروش اسب شهرت داشت، رفت‌وآمد می‌کردند.[۱۲]

نامداران بلخ[ویرایش]

بلخ همواره کانون علم و هنر و فرهنگ بوده، علماء و فضلای بزرگی را در دامان خویش پرورانیده‌است. در فهرست زیر نام‌های تعدادی از این بزرگان که در بلخ زاده شده یا زیسته‌اند آمده‌است:

جستارهای وابسته[ویرایش]

منابع[ویرایش]

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به بلخ در ویکی‌گفتاورد موجود است.
  1. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام AncientOrigins2018 وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  2. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام MM1 وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  3. ↑ "City of Balkh (antique Bactria)". UNESCO World Heritage Centre.
  4. ↑ Nancy Hatch Dupree, An Historical Guide to Afghanistan, 1977, Kabul, Afghanistan
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ The Greeks in Bactria and India. William Woodthorpe Tarn. 1st Edition, 1938; 2nd Updated Edition, 1951. 3rd Edition, updated with a Preface and a new bibliography by Frank Lee Holt. Ares Publishers, Inc. , Chicago. 1984. (1984), pp. 114–115 and n. 1.
  6. ↑ "IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (1) E – Encyclopaedia Iranica". Retrieved 2 June 2015.
  7. ↑ Ben Zion Yehoshua-Raz (2010). Stillman, Norman, ed. Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Brill Publishing.
  8. ↑ Fischel (1971). Encyclopedia Judaica (4 ed.). p. 147.
  9. ↑ Shterenshis, Michael (2013). Tamerlane and the Jews. Hoboken: Taylor and Francis. p. 58. ISBN 113687366X.
  10. ↑ Vladimirovich Barthold, Vasilii; Soucek, Sivat (2014). An Historical Geography of Iran. Princeton University Press. pp. 13–14. ISBN 0691612072.
  11. ↑ تاریخ جهانگشای جوینی - عطاملک جوینی - شابک ۶-۱۲۴-۳۶۳-۹۶۴-۹۷۸ صفحه: ۲۰۸
  12. ↑ خازنی، آرش، شهر بلخ و کاروان تجاری آسیای مرکزی در آغاز سده نوزدهم. در: ایران‌نامه، سال بیست و ششم، شماره ۳ و ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۰.
  • دانشنامه ایرانیکا
  • ویکی‌پدیای انگلیسی
  • وبگاه فارسی بی‌بی‌سی
  • محمدامین زواری، جغرافیای تاریخی بلخ، بنیاد موقوفات افشار، تهران۱۳۸۸، شابک:۹۷۸-۹۶۴-۶۰۵۳-۵۳-۳
  • www.mazar-i-sharif.de
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بلخ موجود است.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=بلخ&oldid=27004212»