سوگواری محرم: تفاوت میان نسخهها
←نقدهای دروندینی: شرمنده ولی ایشان سرشناسی لازم را ندارند. اگر منبع مستقلی پیدا کردید که به ایشان رفرنس داد به مقاله بزگردانید. |
واگردانی 1 ویرایش Kazemita1: چطور سرشناسی ندارد؟ سایتی است که مسول و نویسنده اش سرشناس است و در ویکیفا مدخل دارد. (T) |
||
خط ۱۴۱: | خط ۱۴۱: | ||
</gallery> |
</gallery> |
||
</center> |
</center> |
||
== نقدهای دروندینی == |
|||
* [[سید علی اصغر غروی]]: شیعیان به جای بزرگداشت این قیام و پرداختن به علل، نتایج، دستاوردها و نقش تاریخ ساز آن، بیشتر به حواشی ماجرا میپردازند، و در این میان، سخنرانان نیز بیتقصیر نیستند، قصهگویانی که از [[قرآن]] و [[نهج البلاغه]] اطلاع کمی دارند، یا اصلاً اطلاعی ندارند، و کمتر از آنها نقل میکنند، و این فرصت مغتنم را برای معرفی حقیقت دین به مردم از دست میدهند. بیش از نیمی از زمان هر مراسم، صرف عزاداری میشود! داستانهای بسیاری در مورد گلوی بریدة حسین، دستان بریده و فرق شکافتة ابوالفضل، گلوی شکافتة علی اصغر و جوانی علی اکبر تعریف میشود، اما افسوس و صد افسوس که هیچ کس نمیگوید اینها همه برای چه بود! نمیگویند چون یزید ظالم بود و [[حسین بن علی]] میخواست احقاق حق کند، آن اتفاقات روی داد! چطور ممکن است جامعهای ادعاء حب حسین داشته باشد ولی از اخلاق حسین و نوع دینداری او بیخبر باشد؟! اگر قبول داریم حسین بر حق بوده، پس مشکل در عدم شناخت صحیح حق و ناحق است! آن هم حق و ناحق امروز، نه ۱۴۰۰ سال پیش، که معما چو حل گشت آسان شود میپنداریم که در مصیبت حسین گریه میکنیم، ولی در اصل به حال خودمان میگرییم و این داستان تکراری عزاداریهای ما در طول [[تاریخ]] بوده است! چون اساساً اکثر ما حق و باطل را نمیشناسیم یا اگر شناختیم منافعمان ما را وادار به سکوت میکند.<ref>{{یادکرد وب | عنوان = عزاداریهای مرسوم بدعت یا سنت | نشانی = http://arbabehekmat.org/fa/article#!/fa/article/index/post/392 | بازبینی = 15 آبان 1392}}</ref> |
|||
== پانویس == |
== پانویس == |
نسخهٔ ۲۹ دسامبر ۲۰۱۴، ساعت ۱۵:۰۲
سوگواری محرم عزاداریها و یادبودهایی است که به مناسبت کشتهشدن حسین بن علی و جمعی از یارانش که در واقعه کربلا روی داد، انجام میشود. این نبرد در سال ۶۱ هجری قمری در صحرای کربلا در عراق کنونی اتفاق افتاد. سوگواری برای حسین بن علی مختص ماه محرم نمیشود و در دیگر روزهای سال نیز با توجه به فرهنگ و رسم هر منطقه انجام میشود. سوگواری برای حسین بن علی و دیگر یارانش از روز نخست محرم آغاز میشود و در ظهر عاشورا به اوج میرسد. در غروب و شامگاه عاشورا، این سوگواری تحت عنوان مراسم شام غریبان ادامه پیدا میکند. در روز ۱۲ محرم نیز مراسمی با نام «سوم امام حسین» انجام میشود. این نوع مراسمها در روز ۱۶ محرم با نام «هفتم امام حسین» و ۲۰ صفر با نام «اربعین» ادامه پیدا میکند. مراسم سوگواری سومین امام شیعیان از دیدگاه شیعه اهمیت بسیاری دارد و انجام آن عبادت است.[نیازمند منبع] سوگواری محرم در جاهای مختلف به صورتهای گوناگون انجام میشود. سوگواری محرم علاوه بر ابعاد مذهبی، ابعاد سیاسی و اجتماعی نیز دارد. سوگواری شیعیان ایران در ماه محرم همواره به صورت خودجوش بوده است و حکومتها دخالتی در راهاندازی دستههای عزادار و برپایی مجالس سوگواری نداشتهاند.[۱]
سوگواری محرم در ایران
در روزهای عزاداری محرم چهره شهرهای بزرگ و کوچک ایران به صورت چشمگیری تغییر میکند و سیاهپوش میشود. بیرقها و علمهای سیاه و گاه سبزرنگ بر در و بام تکایا، مساجد، خانهها، مؤسسات، ادارات و معابر افراشته میشود. زن و مرد و پیر و جوان سیاه میپوشند و خصوصاً در ظهر عاشورا برخی چهرهها و موهایشان را گِلآلود میکنند. در این ایام زنان و مردان و به خصوص جوانان در مساجد و معابر و تکایا جمع میشوند به سر و سینه خود میکوبند تا عزا برپا دارند و با کشتهشدگان واقعه کربلا که چهارده قرن پیش در صحرای کربلا رخ داد ابراز همدردی کنند.
با آنکه شهر ظاهری پُرآشوب دارد و مملو از مردانی است که با زنجیر و دست به سر و سینه خود میکوبند، اما آنچه گویتیسولو را به شگفت میآورد، مشاهده انبوه مردمانی است که از زن و مرد، پیر و جوان، بزرگ و کوچک، با مهربانی و همدلی در کنار هم سوگواری میکنند. او مینویسد مردمان در این دو سه روز با یکدیگر از زمانهای دیگر مهربانترند و همدلتر.[۱]
در ایران روضهها بیشتر در ماههای محرم و صفر برگزار میشوند. معمولاً هر مجلس روضه از دو بخش زنانه و مردانه تشکیل میشود. برخی روضهها ممکن است کاملاً زنانه باشند و گاه کاملاً مردانه. مجلس روضه ممکن است در خانه تشکیل شود و یا در تکیهها، مساجد و حسینیهها برپا شود.
انواع هیأت
- یک دسته از هیأتها فقط در محرم و صفر و دیگر ایام سوگواری عمومی تشکیل میشود. افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده به عزاداری میپردازند.
- هیأتهایی که در طول ایام سال فعالیت میکنند. بر حسب توافقی که کردهاند در شبهای جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و غیره گرد هم جمع میشوند.[۲]
روشهای مرسوم
- زنجیرزنی
- سینهزنی
- نوحهخوانی
- مرثیهسرایی
- روضه
- طبل و دُهُلزنی
- بلندکردن پرچم
- آتشزدن خیمهها
- تعزیه
- بلندکردن عَلَم و عَلَمکشی در خیابان (که سابقاً ممنوع بوده ولی اکنون قانونی است)[۳]
- قمهزنی[۴][۵]
تاریخچه
از آغاز تا سده هفتم
سوگواری برای کشته شدان کربلا در همان روزهای پس این واقعه انجام شد. در چهلم (اربعین) هنکامیکه اسیران از شام بسوی مدینه درحرکت بودند راه خود را به سمت کربلا تغییر داه و هنکامیکه بدان سرزمین رسیدند با جابر ابن عبدالله انصاری صحابی پیامبر و تعدادی از بنی هاشم مواجه شدند و در آنجا به سوگواری و نوحه سرایی پرداختند.
سوگواری در مدینه اولین بار به پیشگامی ام سلمه همسر پیامبر اسلام انجام شد.
در دوران امام پنجم شیعیان (که خود در کربلا حضور داشت) و امام ششم شیعیان که مصادف را دوران ضعف بنی امیه بود عزاداری بصورت مراسم سالانه رواج یافت.
سایر امامان شیعه نیز در برگزاری مراسم سالانه برای کشتگان کربلا اهتمام داشتند. دراین دوران تعداد زیادی از شاعران شیعه نیز اشعاری در مراثی حسین سرودند.
آل بویه
یکی ازمهمترین دوران عزاداری برای کشتگان کربلا در قرن چهارم و مقارن با حکومت آل بویهاست. در این دوران حکومتهای شیعی همچون علویان طبرستان، زیدیان یمن، حمدانیان در شمال عراق، فاطمیان در مصر و آل بویه در عراق و ایران به قدرت رسیدند. عموم مورخان به برگزاری عزاداری بصورت عمومی در کوچه خیابان در این دوران اشاره کردهاند.
در این باره ابن جوزی مینویسد: «در سال ۳۵۲ (قمری) معزالدوله دیلمی دستور داد، مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن کنند; در این روز بازارها بسته شد و خرید و فروش موقوف گردید; قصابان گوسفند ذبح نکردند، هریسه پزها هریسه (حلیم) نپختند، مردم آب ننوشیدند; در بازارها خیمه برپا کردند و به رسم عزاداری کرباس آویختند; زنان به سرو روی خود میزدند و بر حسین ندبه میکردند.»
حاکمان فاطمی مصر نیز با آنکه با ال بویه رقیب بودند از روش آنان در عزاداری پیروی کردند.تقی الدین مقریزی در این باره مینویسد که:
در زمان المعزلدین الله به سال ۳۶۳ (قمری) در کشور مصر تمام فاطمیین و شیعه در روز عاشورا در کنار مقبره ام کلثوم و سیده نفیسه اجتماع نموده و به عزاداری پرداختند و مبلغ بی حساب برای اطعام و عزاداری و شربت مخارج نمودند و به سال ۳۹۶ (قمری) در مصر کلیه بازارها را تعطیل عمومی کردند و ابن مأمون در سال ۵۱۵ (قمری) از موقوفات و صدقات کشور مصر روز عاشورا را تعطیل و روز توزیع صدقات قرار داد. و در عهد صدارت افضل بن بدرالدین در مسجد حسینی قاهره بوریاها فرش شد و افضل بدین سان در قلب مردم را یافت.
صفویه
اصطلاحها
دستهها
در جلوی دستهها، پرچمداران به راه میافتند و سپس افراد بزرگتر زنجیرزن به ترتیب قد در دو صف طویل حرکت میکنند و در بین آنها افرادی نوحه میخوانند و طبل یا دهل میزنند. سپس سینهزنها در پشت این صف حرکت میکنند.
تعزیه
در تعزیه بازیگران واقعه کربلا را به شکل نمایش بازی میکنند.
عَلم
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Togh_%28an_icon%29.jpg/240px-Togh_%28an_icon%29.jpg)
عَلم یا جریده یکی از وسیلههای نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجهای برنجین میگذارند و پارچههای رنگین قیمتی به چوب میبندند. علم از فلز ساخته شده، توسط علم دار حمل میشود. در مناطقی از ایران مردم اعتقاد دارند که برخی از علمها، که با نام علم جوش شناخته میشوند، اصطلاحاً میجوشند..[۶][۷] در تصویر ضمیمه، که در روستای الهرد منطقه ارسباران گرفته شده است، دو علم در میان دایره عزادارن دیده میشوند. یکی از علمها ساکن است و دیگری در حالت افقی قرار گرفته و علمدار را میکشد.
نخل
نخل تابوت بزرگ و بلندی است که در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین حرکت داده میشود.[۸]
عزاداریهای محلی در ایران
- آئین سقاخانه: در بروجرد، برخی خانوادهها یک اتاق منزل خود را سیاهپوش میکنند و در شبهای دهه محرم، از عزاداران پذیرائی میکنند. سقاخانههای هر کوی، با نصب پرچم و چراغ و بازگذاشتن درب منزل مشخص میشوند.[۹]
- چکچکو: نوعی عزاداری شبیه به سینه زنی است که در آن از دو قطعه چوب یا سنگ استفاده میشود. چک چکو در استهبان استان فارس رایج است.[۱۰]
- خره مالی در استانهای ناحیه زاگرس و شهرهای مختلف از جمله خرمآباد، بروجرد و بیجار
- علم بندان در ماسوله - تصاویر [۲]
- طوق بندان (علم بندان) در شاهرود [۳]
- یاعباس یاعباس در شاهرود [۴]
- وای عباس در مراغه [۵]
- کرب زنی در لاهیجان[۶]
- طشت گذاری در آذربایجان، زنجان، آستارا و تالش
- علمگردانی در هزاوه [۷]
- کاروان هلال غم در زواره [۸]
- شامگاه خدام (شمع و چراغ) در شاهرود [۹]
- سنگ زنی در تهران قدیم
- قفل آجین در تهران قدیم و زنجان
- شمع آجین در تهران قدیم
- سنج و دمام در خوزستان، بوشهر و هرمزگان
- نخل برداری (نخل گردانی) در استان یزد [۱۰]
- شاخ به شاخ در روستاهای استان یزد [۱۱]
عزاداری در کشورهای دیگر
عراق
هند
محرم یک تعطیلی رسمی در هند و شروع سال اسلامی است. این روز برای بسیاری از کارمندان تعطیل هستند. بعضی از مردم شروع سال جدید اسلامی را با آتش بازی جشن میگیرند.
بعضی از مردم همچنین در روزهای نهم و دهم، یا دهم و یازدهم ماه محرم، روزه میگیرند. اهل سنت روز هشتم و نهم محرم را روزه میگیرند زیرا دستوریست که از سوی پیامبر داده شده.[نیازمند منبع]
آنها ممکن است جلسات مخصوص دعا در منازل یا مساجد داشته باشند. همهٔ مسلمانان این مراسم را اجرا نمیکنند و در این مناسبت رفتار مشابه ندارند. بعضی از مسلمانان ماه محرم را به خاطر جنگ و حادثهٔ کربلا، ماه عزاداری میدانند.
پولیکالی که با نام رقص ببر هم معروف میباشد، گوشهای از مراسم محرم در ایالت کرالا ست. بعضی از مسلمانها بدنشان را به شکل ببر نقاشی میکنند و ماسک میزنند و در خیابان رژه میروند، میخوانند و میرقصند و حرکات ببر را تقلید میکنند. آنها با این کار میخواهند به صورت خیالی، تصویری از شجاعت امام حسین را به نمایش بگذارند! {به نظر میرسد منظور اعتقاد به این واقعه باشد که حتی حیوانات عزادار حادثهٔ کربلا بودند. در شهرستان مهریز یزد شاهد گونهای از این عزاداری هستیم که مردی در جلد شیر فرو میرود و با ماشین دور تا دور حسینیه چرخانده میشود در حالی که کاه بر سر میپاشد. باید در نظر گرفت واژهٔ رقص الزاماً به معنای آیینی برای شادمانی نیست}.
رویدادهای دیگر که در ده روز اول محرم رخ میدهند عبارتند از:
رژه همراه ماکتی از آرامگاه امام حسین گردهمایی که در آن مردان جوان برای سوگواری، خودرا با زنجیر و چوب میزنند {مراسم سینه زنی، زنجیر زنی و قمه زنی شیعیان} پخش کردن خوراکی بین فقیران وعدههای خوراکی در مساجد و مراکز اجتماعی {نذری} نمایش آتش بازی
بعضی از این رویدادها در جهان اسلام مورد بحث است. محرم {ممکن است منظور روز عاشورا باشد. چون در تقویم هند تعطیل است اما مردم برای روز عاشورا نیز از واژهٔ محرم استفاده میکنند}, عمدتاً یک تعطیلی اسلامیست اما مردم از سایر ادیان نیز ممکن است در این مراسم شرکت کنند و یا شاهد فعالیتها باشند.
روز اول محرم در هند تعطیلی رسمی ست بنابرین ادارات دولتی، دفاتر پست و بانکها تعطیل هستند. ممکن است مغازهها و کار و بار و سایر نهادهای اسلامی، تعطیل باشند یا ساعات کار را کاهش دهند. مردمی که مایل به استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی هستند ممکن است نیاز باشد که جدول زمانی را با مسئولان محلی هماهنگ کنند. نماز جماعت و مراسم دعا، رژه و راهپیمایی در این روز ممکن است باعث ترافیک شدید خصوصاً در مناطق مسلمان نشین شود.[۱۱]
در میان شیعیان هند مراسمی معمول است که ممکن است در نواحی مختلف، جزئیاتی متفاوت داشته باشند. به محض ظاهر شدن ماه جدید، مردم هر سال در مکانهای دائمی (که در جنوب هند به عاشور خانه معروف است) گرد هم میآیند. آنها بعد از خوردن شربت (نوشیدنی شیرین و خنک), یا برنج {منظور نذری ست} با نام حسین فاتحه میخوانند. نوشیدنی خنک به معنای یادآوری مومنان از تشنگی وحشتناک حسین و خانواده و همراهانش هست که رنج بردهاند. بعد خوراک و نوشیدنی بین مردم خصوصاً فقرا پخش میشود. در بعضی مکانها هر روز غروب مردم گودالی حفر میکنند و درونش آتش روشن میکنند و دورش با چوب یا شمشیر حفاظ میسازند. یا دورتا دور این گودال میدوند و فریاد میزنند
عاشور خانه معمولاً با پارچههای سیاهی که روی آن آیات قرآن نوشته شده تزئین میشود. درون عاشور خانه تابوتها و سازههای چوبی قرار دارد که با ورقهای نقرهای، کاغذهای رنگی و زرق و برق دار پوشش داده شده. آنها با تخیل و احساس هنری ساخته شده است و به منظور نشان دادن آرامگاه حسین، در دشت کربلا، و یا مقبره پیامبر در مدینه و یا حتی تاج محل در اگرا بنا شده. در کنار آنها وسایل جنگی قرار دارد که متصور هستند امام حسین در کربلا از آنها استفاده کردند. مثل عمامه (از طلا)، یک شمشیر، سپر، تیر و کمان
همچنین تعدادی علم یا علامت در اشکال گوناگون وجود دارد که هر کدام معنی مخصوص خود را دارند. اغلب علمها شکل یک دست را در راس خود دارند. این علامت از آنجایی محبوب است که به پنج تن از اعضای خانوادهٔ پیامبر اشاره دارد: محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین
به یاد کربلا
هر روز عصر مردم در عاشور خانه یا منازل خود گرد هم میآیند. این مجالس، یادآور قدم به قدم وقایع کربلاست. از زمانی که امام حسین دعوت کوفیان را دریافت کرد تا زمانی که شهید شد. ذاکر خطابهای را برای اعضای مجلس میخواند و مرثیه گوها اشعاری را که حوادث کربلا را به یاد میآورد، قراعت میکنند. این وقایع به طور هنرمندانهای بی رحمی یزیدیان که امام حسین، خانواده و همراهانش را کشتند روایت میکنند. این مراثی شامل نوحه (اشعار درد و رنج) همراه با سوز خوانده میشوند تا احساسات شنوندگان را برای ندبه و گریه تحریک کنند. مومنان از جا بر میخیزند و با اندوه سینه میزنند و فریاد میزنند: یا حسن، یا حسین. در عین حال یزید، خلیفهای که باعث کشته شدن امام حسین شد، نفرین میشود.
دستهها و مراسم دیگر
از هفتم تا دهم محرم مراسمی برگزار میشود که در بزرگداشت پسر امام حسن، قاسم هست. قاسم، در حالی به شهادت رسید که تازه داماد بود. همراه با هیئتی که در صفوف منظم میروند، اسب سفیدی (دلدل یا ذوالجناح) میرود که نشانهٔ مرکب امام حسین هست. یا اشاره به اسب عروس قاسم دارد. قاسم دقیقاً قبل از حادثهٔ کربلا با دختر امام حسین (فاطمه صغرا) ازدواج کرده بود. به خاطر همین مردم مکرراً فریاد میزنند:عروس! داماد! عروس! داماد!
در روز هشتم نیزهای به حرکت در میآید در حالی که سر امام حسین را حمل میکند. این کاراشاره به واقعهای دارد که به دستور یزید سرها را بر نیزه کردند.
به علاوه تابوتهایی از امام حسن، امام حسین و قاسم حمل میشوند. تمام مدت مردم سینه میزنند و میگویند: حسن! حسین! بعضی مواقع این کار متوقف میشود و گروهی از مردان و پسران با نیم تنهٔ برهنه و با دستههای تیغ خودشان را میزنند که خون از پشتشان جریان میابد {قمه زنی} یا گروهی بزرگ تشکیل میشود که در حالی که به شدت بر سر و سینه میکوبند، همراه هم داد میزنند: یا حسن! یا حسین!
رسم است که تابوتها و علمهای سبز (علامتهای ارتش امام حسین، تزئین شده با نقره، طلا و برنج) در صفوف منظم توسط مردان پابرهنه که سینه میزنند، مرثیه میخوانند و گاهی اوقات برای ابراز غم و اندوه خود، خودزنی میکنند، حمل میشوند. این پروسه در طول ماه محرم ادامه دارد و در روز دهم ماه، که روز عاشورا نام دارد، به اوج خود میرسد.
روز دهم، عاشوراست. در این روز تابوتها را در آب میاندازند یا در گودالی که به این منظور و به نام کربلا حفر کردهاند، به صورت دسته جمعی دفن میکنند. در غروب دوازدهم مردم تمام شب را بیدار میمانند و برای بزرگداشت امام حسین قرآن و مرثیه میخوانند.
روز آخر مقداری خوراکی تهیه میشود و بعد از خواندن فاتحه آن را به فقرا میدهند. با این امور خیر، مراسم محرم پایان میابد.[۱۲] http://www.journeymart.co[۱۳]
نقدهای دروندینی
- سید علی اصغر غروی: شیعیان به جای بزرگداشت این قیام و پرداختن به علل، نتایج، دستاوردها و نقش تاریخ ساز آن، بیشتر به حواشی ماجرا میپردازند، و در این میان، سخنرانان نیز بیتقصیر نیستند، قصهگویانی که از قرآن و نهج البلاغه اطلاع کمی دارند، یا اصلاً اطلاعی ندارند، و کمتر از آنها نقل میکنند، و این فرصت مغتنم را برای معرفی حقیقت دین به مردم از دست میدهند. بیش از نیمی از زمان هر مراسم، صرف عزاداری میشود! داستانهای بسیاری در مورد گلوی بریدة حسین، دستان بریده و فرق شکافتة ابوالفضل، گلوی شکافتة علی اصغر و جوانی علی اکبر تعریف میشود، اما افسوس و صد افسوس که هیچ کس نمیگوید اینها همه برای چه بود! نمیگویند چون یزید ظالم بود و حسین بن علی میخواست احقاق حق کند، آن اتفاقات روی داد! چطور ممکن است جامعهای ادعاء حب حسین داشته باشد ولی از اخلاق حسین و نوع دینداری او بیخبر باشد؟! اگر قبول داریم حسین بر حق بوده، پس مشکل در عدم شناخت صحیح حق و ناحق است! آن هم حق و ناحق امروز، نه ۱۴۰۰ سال پیش، که معما چو حل گشت آسان شود میپنداریم که در مصیبت حسین گریه میکنیم، ولی در اصل به حال خودمان میگرییم و این داستان تکراری عزاداریهای ما در طول تاریخ بوده است! چون اساساً اکثر ما حق و باطل را نمیشناسیم یا اگر شناختیم منافعمان ما را وادار به سکوت میکند.[۱۴]
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ «سوگواری عاشورا از نگاه اروپاییان». وبگاه بیبیسی فارسی. ۴ آذر ۱۳۹۱.
- ↑ «عزاداری امام حسین علیه السلام در تاریخ». www.tafrihi.com. دریافتشده در ۷ دسامبر ۲۰۱۰.
- ↑ «ممنوعیت علمکشی و موافقان و مخالفان آن». دریافتشده در ۱۹ ژانویه ۲۰۰۸.
- ↑ «احکام عزاداری امام حسین». دریافتشده در ۱۸ ژانویه ۲۰۰۸.
- ↑ «درگیری قمهزنان با پلیس اصفهان». دریافتشده در ۱۹ ژانویه ۲۰۰۸.
- ↑ «دسته علمهایی ((جشها=جوش))که در محرم میجوشند».
- ↑ «وقتی که علم عزاداران به جوش میآید».
- ↑ نمادها در سوگواری واقعه عاشورا
- ↑ محرم در بروجرد، برگرفته از وبگاه بروجرد. اینفو: [۱]
- ↑ محرم در ایران شبکه اطلاع رسانی پیام صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۲۹ دیماه ۱۳۸۶.
- ↑ http://www.timeanddate.com
- ↑ .http://www.aryabhatt.com
- ↑ http://www.tabnak.ir/fa/news/286850/%D9%۸۶٪DA%AF%D8%A7%D9%۸۷-%D8%B4%D9%۸۵٪D8%A7-%D9%۸۵٪D8%AD%D8%B1%D9%۸۵-%D9%۸۸-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%۸۸٪D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D9%۸۷٪D9%۸۶٪D8%AF
- ↑ «عزاداریهای مرسوم بدعت یا سنت». دریافتشده در ۱۵ آبان ۱۳۹۲.
- «تاریخ عزاداری برای امام حسین علیه السلام». تاریخ در آیینه پژوهش. پاییز ۱۳۸۲. ص. پیش شماره ۳.
جستارهای وابسته
پیوند به بیرون