درفش کاویانی

درفش کاویانی و رنگبندی و ترکیب درست آن، بنا بر نوشته‌های شاهنامه و سکه‌های یافته شده در ایران بر روی یک گوبلن فرضی

درفش کاویانی با نسبت ۱٫۷۵ و استاندارد جهانی پرچمها بدون برهم خوردن ساختار باستانی

درفش کاویانی که کاوهٔ آهنگر در میدان اصفهان برافراشت

طرح مفهومی درفش کاویانی بر روی پرچم سه رنگ قاجاری

درفش کاویانی بر روی سکه بَگداد یکم (Bagadates I)، فرترکه پارسه در دوران سلوکیان در شهر اصطخر که در سده سوم پیش از میلاد مسیح ضرب شده‌است (۲۸۰bc - 290bc)

درفش کاویانی بر روی سکه وادفَرَداد یکم، یکی از فرترکه‌های پارسه مربوط به قرن سوم پیش از میلاد مسیح؛ نماد فر کیانی بر روی آتشکده زرتشتی قرار دارد و وادفَرَداد یکم درحال نیایش به درگاه اهورامزدا خدای زرتشتیان است

دَرَفش کاویانی (نام‌های دیگر: درفشِ کیانی، اخترِ کاویانی، عَلمِ فریدون)، درفش اسطوره‌ای و تاریخیِ ایران از عهد قدیم تا پایان شاهنشاهی ساسانی بود که به گفتهٔ تاریخ‌نگاران اسلامی، هزار هزار (یک میلیون) سکهٔ طلا ارزش داشته‌است. این درفش پس از حملهٔ عرب‌ها به ایران به دستِ آن‌ها افتاد و از بین رفت. درفش کاویانی که بمدت بیش از ۹۵۰ سال پرچم رسمی ایران بوده‌است، نقشی نمادین در میانِ جنبش‌هایی ملی با تفکراتِ ملی‌گرایانهٔ در ایران بازی کرده‌است و یکی از نمادهای میهن‌پرستی به حساب آمده‌است.

تاریخ

پرچم ایران در دوره‌های مختلف، دستخوش تغییرات بسیاری شده‌است. از نظر تاریخی در متون اوستایی و نوشته‌های بجا مانده از دوران هخامنشی اشارهٔ مستقیمی به درفش کاویانی نشده‌است؛ ولی در دوران سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان این درفش بر روی سکه‌ها مشاهده شده‌است و بطور رسمی پرچم هر سه پادشاهی بوده‌است. درفش کاویانی بر روی سکه‌ای مربوط به دوره فرمانداری بگداد یکم به چشم می‌خورد. بگداد یکم اولین فرترکه (فرماندار) ایرانی بود که به دست سلوکوس یکم بر پارسه گماشته شد.

تصاویر درفش کاویانی مربوط به بیش از ۲۳۰۰ سال پیش همچنان بر روی سکه‌ها موجود است؛ ولی بیشتر دانش ما در مورد جنس درفش کاویانی به نوشته‌های تاریخ‌نویسان پس از ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد. طبری در کتاب تاریخی و جامع خود به نام تاریخ طبری می‌نویسد: درفش کاویانی از پوست پلنگ درست شده و درازای آن دوازده اَرَش بود که اگر هر اَرَش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوریم- تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نیز به همین موضوع اشاره می‌کند. ابن خلدون گزارش می‌کند که درفش کاویانی دارای ستاره‌ای در مرکز بود و چنین اعتقادی وجود داشت که تا زمانی که کسی که این درفش را حمل می‌کند شکست ناپذیر است. تاریخ‌شناس، آرتور کریستنسن (A. Christensen) باستانشناس و ایرانشناس دانمارکی، درفش کاویانی را به عنوان پرچم سلطنتی ساسانیان پذیرفت و استدلال کرد که اسطورهٔ کاوه با توجه به شهرت خاندان «کارن» (Karen) که تبارش را تا «قارن» (Qaren) پسر «کاوه» پی‌گرفته بود، درفش کاویانی را بعنوان نماد خود به‌کار می‌برد. استیگ ویکندر (S. Wikander) تاریخشناس سوئدی، با این دیدگاه موافق بود اما استدلال کرد که این درفش را گروهی از مردان جنگ‌جوی عصر اوستایی و نگهبانان و راهبان جنگی دین زرتشت هم حمل می‌کردند. وی همچنین ثابت کرد که درفش کاویانی در دوران پارتی (اشکانیان) پرچم ملی ایران بوده‌است. مدتی درمورد این ادعاها اختلاف نظر وجود داشت، تا اینکه پس از کشف سکه‌ای مربوط به دورهٔ فرمانداری بَگداد یکم، فرترکه سلوکیان در پارسه، مشخص شد که دیرینهٔ درفش کاویانی به دوره فرمانداران ایرانی در دوره سلوکی بازمی‌گردد که بعبارتی بیش از ۵۰۰ سال از دورهٔ ساسانیان کهن‌تر می‌باشد. در این سکه مشاهده می‌گردد که درفش کاویانی دارای چهار نقطهٔ بزرگ است. همچنین مشاهده می‌شود که نه‌تنها فَرَتَرَکه‌های پارسه درفش کاویانی را بعنوان پرچم خود معرفی کردند، بلکه آن را در کنار آتشکده و نماد فر کیانی بر روی سکه‌های خود به نمایش درمی‌آوردند. در همهٔ سکه‌ها بخوبی مشخص است که درفش کاویانی دارای چهار نقطه و آویزه بوده و در میان آن یک گل وجود داشته‌است.

گفته می‌شود که علامت + که بر روی پرچم کاویانی بوده همان چلیپا یا صلیب ایرانی است که نماد و آیکون خورشید در فرهنگ ایرانی و آئین مهری بوده‌است کاوه فرخ بیان می‌کند که بالاترین نشان دوره ساسانی درفش کاویانی می‌باشد و تصویری بازسازی شده از درفش کاویانی بر اساس شاهنامه ارائه می‌دهد. به هنگام حمله اعراب به ایران، در جنگ جنگ قادسیه درفش کاویانی به دست ضرار بن کتاب افتاد. او سی هزار دینار برای درفش از عمر بن خطاب دریافت کرد، هرچند گفته می‌شود ارزش راستین درفش ۱٫۲ تا حتی دو میلیون دینار بوده‌است. و چون درفش را نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاریِ گوهرها، دُرها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشتهٔ تاریخ بلعمی عمر خلیفه اعراب مسلمان دستور داد تا گوهرهای آن را بردارند و درفش را در آتش بسوزانند.

درفش کاویانی و ملی‌گرایی

جلوی تاج ملکه اَنگلستان

پشت تاج ملکه انگلستان

درفش کاویانی نقشی نمادین در بین جنبشهای با تفکرات ملی گرایانه ایران از آغاز اسلام تاکنون بازی کرده‌است و نشان جنبشهای ضد حکومتهای اسلامی در ایران بوده‌است. یعقوب لیث صفاری در هنگام قیام خود علیه عباسیان در شعری که از طرف او برای خلیفه عباسی ارسال شد، چنین نوشت: «درفش کاویانی (عَلَم الکابیان) همراه من است و امیدوارم که زیر سایهٔ آن بر ملتها فرمانروایی کنم»

در دوران نوین، درفش کاویانی نقشی نمادین در جنبشهای ملی‌گرایانه و سیاسی داشت. این نماد نه تنها در جنبشهای سیاسی پوپولیست جایگاه خاصی داشت. بلکه نمادی بود که در ملی‌گرایی نوین ایران توأمان دارای نقشی عقیدتی، فرهنگی و روشنفکری بوده و نماد میهن‌پرستان به‌شمار رفته‌است.

درفش کاویانی در ادبیات

فردوسی در شاهنامه چنین می‌گوید:

فرو هِشت ازو سرخ و زرد و بَنفش

همی خواندْش، کاویانی دَرَفش

بعدها نیز هر پادشاهی به آن گوهری می‌افزود تا در شب نیز درفش کاویان بیشتر بدرخشد. درفش کاویان، نشانِ جمشید و نشانِ فریدون نیز نامیده می‌شد.

نظامی در خمسه می‌گوید:

درفش کاویانی بر سر شاه

چو لختی ابر کافتد بر سر ماه

بسی برتر از کاویانی درفش

به منجوق برزد پرندی به نقش

اسطوره

نوشتار اصلی: کاوه آهنگر

اشاره به درفش کاویانی در اساطیرِ ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم ضحاک برمی‌گردد. ضحاک ماردوش، شاهی است که در اثر بی عدالتی و ظلم شیطان شانه‌هایش را بوسه می‌زند و از جای بوسه‌ها مارهایی می‌رویند. ضحاک برای اینکه زنده بماند باید روزانه مغز دو جوان را به مارها بدهد و کاوه آهنگر نیز کسی است که هفده فرزندش قربانی مارها شده‌است. در این هنگام، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی می‌کند و آن را بالا می‌گیرد تا مردم گرد او آیند. سپس با کمک مردم، کاخ فرمانروای ضحاک خونخوار را در هم می‌کوبد و فریدون را بر تخت شاهی می‌نشاند. فریدون نیز پس از اینکه به شاهی رسید فرمان می‌دهد تا چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش بیارایند و زر و گوهر به آن بیفزایند و آن را درفش شاهی خواند؛ و بدین شکل کلمه دَرَفش کاویانی پدید آمد.

تاجهای سلطنتی انگلستان

بر روی تاجهای شاه‌ها و شهبانوهای انگلستان درفشهای کاویانی بسیاری مشاهده شده‌است. در حال حاضر بر روی تاج ملکه بریتانیا، پنج نماد اقتباس شده از درفش کاویانی بهمراه جواهرات و الماس کوه نور به چشم می‌خورد. چهار عدد از درفشها در روبرو، پشت و دوطرف تاج قرار دارند و یک درفش کاویانی هم در بالای تاج ملکه انگلیس مشاهده می‌شود. در تاجهای مربوط به پادشاهی هندوستان نیز تقلید از درفش کاویانی به وضوح مشخص است.

نگارخانه

• 

  نماد رئیس‌جمهور تاجیکستان.

• 

  روی جلد نشریه ملی گرایانهٔ کاوه که به‌دست سیّدحسن تقی‌زاده در زمان جنگ جهانیِ اول چاپ می‌گردید.

• 

  تاج ملکه انگلستان در سال ۱۸۳۸ میلادی (قرن نوزدهم میلادی).

• 

  تاج جورج یکم انگلستان. درفش در پایین تاج قرار دارد.

• 

  تاج هندوستان متعلق به جورج پنجم انگلستان در دوران استعمار هندوستان.

• 

  تاج شهبانو آدلاید انگلستان.

• 

  تجسمی هنری و نوین از درفش کاویانی با رنگهای متفرقه که جنبه زینتی دارد.

جستارهای وابسته

• فرش بهارستان
• هفت گنج خسرو پرویز
• سرو کشمر
• درفش هخامنشی
• کاوه آهنگر
• آرش کمانگیر

منابع

• ایران در زمان ساسانیان نوشته کریستنسن ترجمهٔ یاسمی