درفش کاویانی

درفش کاویانی از جنس چرم بود و چهار شُرّابه به رنگ‌های سرخ، زرد، کبود و بنفش از آن آویخته بودند.

درفش کاویانی بر روی سکه بغداد یکم (Bagadates I)، فرترکه پارسه در دوران سلوکیان در شهر اصطخر که در سده سوم پیش از میلاد مسیح ضرب شده‌است (۲۸۰ تا ۲۹۰ پیش از میلاد)

درفش کاویانی بر روی سکه وادفَرَداد یکم، یکی از فرترکه‌های پارسه مربوط به قرن سوم پیش از میلاد مسیح؛ نماد فر کیانی بر روی آتشکده زرتشتی قرار دارد و وادفَرَداد یکم درحال نیایش به درگاه اهورامزدا خدای زرتشتیان است

دِرَفشِ کاویانی (نام‌های دیگر: درفش کاویان، درفش کیانی، اخترِ کاویانی، درفش فریدون)، درفش اسطوره‌ای و تاریخیِ ایران از دوران کهن تا پایان شاهنشاهی ساسانی بود که به گفتهٔ تاریخ‌نگاران اسلامی، هزار هزار (یک میلیون) سکهٔ طلا ارزش داشته‌است. این درفش پس از حملهٔ عرب‌ها به ایران به دستِ آن‌ها افتاد و از بین رفت. درفش کاویانی که به‌مدت بیش از ۹۵۰ سال پرچم رسمی فرترکه‌ها و ساسانیان بوده‌است، نقشی نمادین در میانِ جنبش‌هایی ملی با اندیشه ملی‌گرایانهٔ در ایران بازی کرده‌است و یکی از نمادهای میهن‌پرستی به‌حساب آمده‌است و مفهومی از انقلاب حق بر علیه باطل دارد.[۲]

تاریخ

پرچم ایران در دوره‌های مختلف، دستخوش دگرگونی‌های بسیاری شده‌است. از نظر تاریخی در متون اوستایی و نوشته‌های به‌جامانده از دوران هخامنشی اشارهٔ مستقیمی به درفش کاویانی نشده‌است؛ ولی نقش این درفش بر سکه‌های روزگار سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان پیدا است و به‌طور رسمی پرچم هر سه پادشاهی بوده‌است. درفش کاویانی بر روی سکه‌ای مربوط به دوره فرمانداری بغداد یکم به چشم می‌خورد. بغداد یکم اولین فرترکه (فرماندار) ایرانی بود که به دست سلوکوس یکم بر پارسه گماشته شد.

تصاویر درفش کاویانی مربوط به بیش از ۲۳۰۰ سال پیش همچنان بر روی سکه‌ها موجود است؛ ولی بیشتر دانش ما در مورد جنس درفش کاویانی به نوشته‌های تاریخ‌نویسان پس از ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد. طبری در کتاب تاریخی خود به نام تاریخ طبری می‌نویسد: درفش کاویانی از پوست پلنگ درست شده و درازای آن دوازده اَرَش بود. اگر هر ارش را که فاصلهٔ نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر بگیریم- کمابیش پنج متر پهنا و هفت متر درازای این درفش بوده است. ابوالحسن مسعودی نیز به همین موضوع اشاره می‌کند. ابن خلدون گزارش می‌کند که درفش کاویانی ستاره‌ای در میانه داشت و باور داشتند که آن که این درفش را به دست دارد، شکست‌ناپذیر است. آرتور کریستنسن، باستان‌شناس و ایران‌شناس دانمارکی، درفش کاویانی را پرچم شاهنشاهی ساسانیان دانست و استدلال کرد که خاندان کارن، که تبارشان را تا پسر کاوه پی‌گرفته بود، با توجه به شهرت اسطوره کاوه، درفش کاویانی را در جای نماد به کار می‌بردند. استیگ ویکاندر، تاریخ‌شناس سوئدی، با این دیدگاه موافق بود، اما استدلال کرد که این درفش را گروهی از مردان جنگ‌جوی عصر اوستایی و نگهبانان و راهبان جنگی دین زرتشت هم حمل می‌کردند. او همچنین ثابت کرد که درفش کاویانی در دوران اشکانیان پرچم ملی ایران بوده‌است. مدتی در مورد این ادعاها اختلاف نظر وجود داشت، تا این که پس از کشف سکه‌ای مربوط به دورهٔ فرمانداری بغداد یکم، فرترکه سلوکیان در پارسه، مشخص شد که دیرینگی درفش کاویانی به دوره فرمانداران ایرانی در دوره سلوکی بازمی‌گردد، که به عبارتی بیش از ۵۰۰ سال پیش‌تر از دورهٔ ساسانیان است. در این سکه درفش کاویانی با چهار نقطهٔ بزرگ پیدا است. همچنین مشاهده می‌شود که نه‌تنها فَرَتَرَکه‌های پارسه درفش کاویانی را به عنوان پرچم خود معرفی کردند، بلکه آن را در کنار آتشکده و نماد فر کیانی بر روی سکه‌های خود ضرب می‌کردند. در همهٔ سکه‌ها به‌خوبی پیدا است که درفش کاویانی دارای چهار نقطه و آویزه بوده و در میان آن یک گل جای داشته‌است.

گفته می‌شود که علامت + که بر روی پرچم کاویانی بوده همان چلیپا یا صلیب ایرانی است که نماد خورشید در فرهنگ ایرانی و آئین مهری بوده‌است. کاوه فرخ بیان می‌کند که بالاترین نشان دوره ساسانی درفش کاویانی است و تصویری بازسازی شده از درفش کاویانی بر اساس شاهنامه ارائه می‌دهد. هنگام حمله اعراب به ایران، درفش کاویانی در جنگ قادسیه به دست ضرار بن الخطاب افتاد، که بابت درفش، سی هزار دینار از عمر بن خطاب دریافت کرد، هرچند گفته می‌شود ارزش راستین درفش ۱٫۲ تا حتی دو میلیون دینار بوده‌است. و چون درفش را نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاریِ گوهرها، دُرها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشتهٔ تاریخ بلعمی عمر خلیفه اعراب مسلمان دستور داد تا گوهرهای آن را بردارند و درفش را در آتش بسوزانند.

درفش کاویانی و ملی‌گرایی

درفش کاویانی نقشی نمادین در بین جنبش‌های با گرایش ملی ایران از آغاز اسلام تاکنون بازی کرده‌است و نشان جنبش‌های ضد حکومت‌های اسلامی در ایران بوده‌است. یعقوب لیث صفاری در هنگام قیام خود علیه عباسیان در شعری که از طرف او برای خلیفه عباسی ارسال شد، چنین نوشت: «درفش کاویانی (عَلَم الکابیان) همراه من است و امیدوارم که زیر سایهٔ آن بر ملتها فرمانروایی کنم»

در دوران نوین، درفش کاویانی نقشی نمادین در جنبش‌های ملی‌گرایانه و سیاسی داشت. این نماد نه تنها در جنبش‌های سیاسی پوپولیستی جایگاه خاصی داشت، بلکه نمادی بود که در ملی‌گرایی نوین ایران توأمان دارای نقشی عقیدتی، فرهنگی و روشنفکری بوده و نماد میهن‌پرستان به‌شمار رفته‌است.

درفش کاویانی در ادبیات

فردوسی در شاهنامه چنین می‌گوید:

هوا سرخ و زرد و کبود و بنفش

ز تابیدن کاویانی درفش

و نیز چنین می‌گوید:

فروهِشت از او سرخ و زرد و بَنفش

همی خواندْش کاویانی دِرَفش

بعدها نیز هر پادشاهی به آن گوهری می‌افزود تا در شب نیز درفش کاویان بیش‌تر بدرخشد. درفش کاویان، نشانِ جمشید و نشانِ فریدون نیز نامیده می‌شد.

نظامی در خمسه می‌گوید:

درفش کاویانی بر سر شاه

چو لختی ابر کافتد بر سر ماه

بسی برتر از کاویانی درفش

به منجوق برزد پرندی به نقش

اسطوره

مقالهٔ اصلی: کاوه آهنگر

داستان‌های اساطیری حول محور درفش کاویانی در اساطیرِ ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم ضحاک برمی‌گردد. ضحاک ماردوش، شاهی است که در اثر بی عدالتی و ظلم اهریمن شانه‌هایش را بوسه می‌زند و از جای بوسه‌ها مارهایی می‌رویند. ضحاک برای اینکه زنده بماند باید روزانه مغز دو جوان را به مارها بدهد و کاوه آهنگر نیز کسی است که هفده فرزندش قربانی مارها شده‌است. در این هنگام، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی می‌کند و آن را بالا می‌گیرد تا مردم گرد او آیند. سپس با کمک مردم، کاخ فرمانروای ضحاک خونخوار را در هم می‌کوبد و فریدون را بر تخت شاهی می‌نشاند. فریدون نیز پس از اینکه به شاهی رسید فرمان می‌دهد تا چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش بیارایند و زر و گوهر به آن بیفزایند و آن را درفش شاهی خواند؛ و بدین شکل کلمه دَرَفش کاویانی پدید آمد.

نگارخانه

• 

  نماد رئیس‌جمهور تاجیکستان.

• 

  روی جلد نشریه ملی گرایانهٔ کاوه که به‌دست سیّدحسن تقی‌زاده در زمان جنگ جهانیِ اول چاپ می‌گردید.

• 

  تجسمی هنری و نوین از درفش کاویانی با رنگ‌های متفرقه که جنبه زینتی دارد.

• 

  گل دوازده‌پر گاهشمار شاهنشاهی که در مرکز درفش کاویانی قرار دارد.

• 

  درفش کاویان بر اساس طرح فرش پازیریک

• 

  درفش کاویانی و رنگبندی و ترکیب درست آن، بنا بر نوشته‌های شاهنامه و سکه‌های یافته شده در ایران بر روی یک گوبلن فرضی

• 

  درفش کاویانی با نسبت ۱٫۷۵ و استاندارد جهانی پرچمها بدون برهم خوردن ساختار باستانی

• 

  درفش کاویانی که کاوهٔ آهنگر در میدان اصفهان برافراشت

• 

  طرح مفهومی درفش کاویانی بر روی پرچم سه رنگ سبز و سپید و سرخ

• 

  ترکیب نماد شیروخورشید بر روی سه رنگ درفش کاویانی (سرخ و زرد و بنفش) در قالب پرچم‌های مدرن

• 

  درفش کاویانی طرح سکه های فرترکه پارس

• 

  درفش کاویانی طرح فرش پازیریک میله دار

جستارهای وابسته

• فرش بهارستان
• هفت گنج خسرو پرویز
• سرو کشمر
• درفش هخامنشی
• کاوه آهنگر
• آرش کمانگیر
• سازمان درفش کاویانی

منابع

• ایران در زمان ساسانیان نوشته کریستنسن ترجمهٔ یاسمی