درفش کاویانی

درفش کاویانی

درفش کاویانی (نام‌های دیگر: درفشِ کاویان، درفشِ کابیان، درفشِ کافیان، درفشِ کاوان، اخترِ کاویانی، عَلمِ فریدون)؛ درفش اسطوره‌ای و تاریخی ایران از عهد قدیم تا پایان امپراتوری ساسانیان بود که به گفتهٔ مورخین اسلامی هزار هزار (یک میلیون) سکهٔ طلا ارزش داشته‌است. این درفش پس از حمله اعراب به ایران به دستِ آن‌ها افتاد و از بین رفت. درفش کاویانی نقشی نمادین در بینِ جنبشهای با تفکراتِ ملی گرایانه ایران از آغازِ اسلام تاکنون بازی کرده‌است.

اسطوره

نوشتار اصلی: کاوه آهنگر

اشاره به درفش کاویانی در اساطیرِ ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی‌دهاک (ضحاک) برمی‌گردد. ضحاک ماردوش، شاهی است که در اثر بی عدالتی و ظلم شیطان شانه‌هایش را بوسه می‌زند و از جای بوسه‌ها مارهایی می‌رویند. ضحاک برای اینکه زنده بماند باید روزانه مغز دو جوان را به مارها بدهد و کاوه آهنگر نیز کسی است که هفده فرزندش قربانی مارها شده‌است. در این هنگام، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی می‌کند و آن را بالا می‌گیرد تا مردم گرد او آیند. سپس با کمک مردم، کاخ فرمانروای ضحاک خونخوار را در هم می‌کوبد و فریدون را بر تخت شاهی می‌نشاند. فریدون نیز پس از آینکه به شاهی رسید فرمان می‌دهد تا چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش بیارایند و زر و گوهر به آن بیفزایند و آن را درفش شاهی خواند؛ و بدین شکل کلمه درفش کاویانی پدید آمد.

تاریخ

از نظر تاریخی نه در متون اوستایی و نه در هیچ‌یک از نوشته‌های بجا مانده از دوران هخامنشی، سلوکی و اشکانی اشارهٔ مستقیمی به درفش کاویانی نشده‌است. پژوهشگران امروزی در مورد اینکه آیا درفش کاویانی جدا از روایتهای اسطوره‌ای یک واقعیت تاریخی بوده‌است محتاطانه برخورد می‌کنند. بیشتر دانش ما در مورد درفش کاویانی به منابع اسلامی بر می‌گردد. محمد بن جریر طبری در کتاب خود به نام تاریخ الامم و الملوک می‌نویسد: درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش -که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوریم- تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نیز به همین موضوع اشاره می‌کند. ابن خلدون گزارش می‌کند که درفش کاویانی دارای ستاره‌ای بود و چنین اعتقادی وجود داشت که تا زمانی که کسی که این درفش را حمل می‌کند شکست ناپذیر است. گفته می‌شود که علامت + که بر روی پرچم کاویانی بوده همان چلیپا یا صلیب ایرانی است که نماد و آیکون خورشیددر فرهنگ ایرانی و آئین مهری بوده‌است کاوه فرخ بیان می‌کند که بالاترین نشان دوره ساسانی درفش کاویانی می‌باشد و تصویری بازسازی شده‌ای از درفش کاویان بر اساس شاهنامه ارائه می‌دهد. به هنگام حمله اعراب به ایران، در جنگ قادسیه درفش کاویان به دست ضرار بن کتاب افتاد. او سی هزار دینار برای درفش دریافت کرد، هرچند گفته می‌شود ارزش راستین درفش ۱.۲ تا حتی دو میلیون دینار بوده‌است . و چون درفش را نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته تاریخ بلعمی عمر خلیفه مسلمین دستور داد تا گوهرهای آن را بردارند و آن را بسوزانند.

درفش کاویانی و ملی گرایی

روی جلد نشریه ملی گرایانهٔ کاوه که به‌دست سیّدحسن تقی‌زاده در زمان جنگ جهانیِ اول چاپ می‌گردید

درفش کاویانی نقشی نمادین در بین جنبشهای با تفکرات ملی گرایانه ایران از آغاز اسلام تاکنون بازی کرده‌است. یعقوب لیث صفاری در هنگام قیام خود علیه عباسیان در شعری که از طرف او برای خلیفة عباسی ارسال شد، چنین نوشت: «درفش کاویان (عَلَم الکابیان) همراه من است و امیدوارم که زیر لوای آن بر ملتها حکومت کنم»

در دوران مدرن درفش کاویانی نقشی نمادین در جنبشهای ملی گرایانه و سیاسی داشت. این نماد نه تنها در جنبشهای سیاسی پوپولیست جایگاه خاصی داشت. بلکه نمادی بود که در ملی گرایی مدرن ایران توأمان دارای نقشی عقیدتی، فرهنگی و روشنفکری بوده‌است.

درفش کاویانی در ادبیات

فردوسی در شاهنامه چنین می‌گوید:

فرو هِشت ازو سرخ و زرد و بنفش

همی خواندش کاویانی دَرَفش

بعدها نیز هر پادشاهی به آن گوهری می‌افزود تا در شب نیز درفش کاویان بیشتر بدرخشد. درفش کاویان، نشانِ جمشید و نشانِ فریدون نیز نامیده می‌شد.

نظامی در خمسه می‌گوید:

درفش کاویانی بر سر شاه

چو لختی ابر کافتد بر سر ماه

بسی برتر از کاویانی درفش

به منجوق برزد پرندی به نقش

جستارهای وابسته

• فرش بهارستان
• هفت گنج خسرو پرویز
• سرو کشمر

منابع

• ایران در زمان ساسانیان نوشته کریستنسن ترجمهٔ یاسمی