شب قدر

شب قدر
نام رسمی	لیلة القدر
برپایی توسط	مسلمانان
نوع	عبادت اسلامی
اهمیت	شب تقدیر و بخشش گناهان
مراسم	غسل، شب زنده‌داری، خواندن قرآن، نماز شب، اعتکاف
تاریخ	اهل سنت: یکی از روزهای فرد ۱۰ روز آخر ماه رمضان (معمولاً ۲۷ام) شیعیان: یکی از سه روز ۱۹، ۲۱، یا ۲۳ ماه رمضان (احتمالاً ۲۳ام)
مرتبط به	سوره قدر

در تعالیم دین اسلام شب قدر (به عربی: ليلة القدر) به صورت احتمالی: شب پیش از روز ۱۹ یا ۲۱ یا ۲۳ و یا۲۷ ماه رمضان است که سه اتفاق و یک رویکرد بزرگ در این شب به وقوع می‌پیوندد:

سه اتفاق:

• نزول یک باره قرآن
• تقدیر زندگی یک ساله آینده انسان‌ها
• ضربت خوردن پیشوا اول شیعیان علی بن ابی طالب در روز ۱۹ و شهادت ایشان در روز ۲۱ ماه رمضان

یک رویکرد:

• بخشایش گناهان مسلمانان توسط خدا به صورت فوق‌العاده و استثنایی در صورت توبه آنان

قرآن در آن شب (جدا از وحی تدریجی) همچنین به‌طور کامل بر محمد رسول‌الله نازل شده‌است. مسلمانان باور دارند که در این شب هر امر محکمی جدا می‌شود. بنابر آموزه‌های اسلامی خوابیدن در شب قدر مذموم و شب‌زنده‌داری در آن سفارش شده‌است و دعا و استغفار به علت توجه فوق‌العاده خدا به بندگان برای بخشایش گناهان آنان در این شب توصیه شده‌است. روز قدر هم به اندازه شب آن ارجمند است.

مراسم شب قدر در امامزاده هلال ابن علی آران و بیدگل

پیرامون واژه

شب قدر را به معنی منزلت دانسته‌اند و بعضی دیگر آن را به معنی تنگی و گرفتاری دانسته‌اند. برخی نیز قدر را اندازه‌گیری و تقدیر امور معنی کرده‌اند و برخی بخاطر قدر دانی از خداوند است.

در پاسخ این سؤال، که چرا این شب، شب قدر نامیده شده، سخن بسیار گفته‌اند، از جمله این که:

• شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شده، که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود، شاهد این معنی در آیات ۳ و ۴ سوره «دخان» است که می‌فرماید:إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَة مُبارَکَة إِنّا کُنّا مُنْذِرینَ * فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکیم: «ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بوده‌ایم * در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد». این بیان، هماهنگ با روایات متعددی است که می‌گوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسان تعیین می‌گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه، تفریق و تبیین می‌شود. البته، این امر هیچگونه تضادی با آزادی اراده انسان و مسئله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد، و میزان ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آن‌ها است. یعنی: برای هر کس آن مقدر می‌کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر: زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد، که تأکیدی بر آن است.
• آن شب را از این جهت شب قدر نامیده‌اند که: دارای قدر و شرافت عظیمی است (نظیر آنچه در آیه ۷۴ سوره «حج» آمده‌است: ما قَدَرُوا اللّه حَقَّ قَدْرِهِ: «آنها قدر خداوند را نشناختند»).
• به خاطر آن است که، قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.

پیشینه

حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا شب قدر در امت‌های پیشین نیز بوده‌است؟ می‌توان این‌گونه پاسخ داد که: ظاهر آیات سوره «قدر»، نشان می‌دهد: شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیست، بلکه، همه سال تا پایان جهان تکرار می‌شود. تعبیر به فعل مضارع (تَنَزَّلُ) که دلالت بر استمرار دارد، و همچنین تعبیر به جمله اسمیه «سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» که نشانه دوام است نیز، گواه بر این معنی است. به علاوه، روایات بسیاری که شاید در حدّ تواتر باشد نیز، این معنی را تأیید می‌کند (این نسبت به آینده). ولی، آیا در امتهای پیشین نیز بوده‌است، یا نه؟. صریح روایات متعددی این است: این از مواهب الهی بر این امت می‌باشد، چنان‌که در حدیثی از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده‌است: «خداوند شب قدر را به امت من بخشیده، و احدی از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبودند».

دیدگاه اهل سنت

اهل سنت اعتقاد دارند که طبق حدیث نبوی شب قدر در یکی از ده شب آخر ماه رمضان واقع شده‌است. اغلب شب بیست و هفتم را شب قدر می‌دانند و در آن شب به دعا و شب‌زنده‌داری می‌پردازند. مسلمانان سلفی اعتقاد دارند که در شب قدر در تمام روزگار همان شبی بود که قرآن در آن نازل گردید و دیگر تکرار نمی‌شود. برخی نیز اظهار داشته‌اند که تا زمان زندگی محمد شب قدر در هر سال تکرار می‌شد اما پس از ارتحال محمد، شب قدر از بین رفته‌است. برخی نیز معتقد بوده‌اند که شب قدر شبی‌است در تمام سال ولی در هر سال شب نامعلومی است، در سال بعثت در ماه رمضان بوده اما در سال‌های دیگر ممکن است در دیگر ماه‌ها باشد. مسلمانان اهل سنت در سراسر جهان به اعتکاف و احیای این شب‌ها می‌پردازند. آنان در این شب‌ها به خواندن قرآن، ادای صلاه تسبیح، ذکر و دعا می‌پردازند.

دیدگاه شیعه

بر اساس حدیث شیعه که از حماد بن عثمان که وی از حسان بن علی از پیشوا ششم شیعیان پیشوا جعفر صادق نقل شده‌است؛ شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است. در روایات شیعه آمده‌است که قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ در ماه رمضان است که احتمال شب بیست‌وسوم بیش‌تر است. در اصول کافی نیز آمده‌است که تقدیر در شب نوزدهم و ابرام در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است.

در قرآن

در قرآن دربارهٔ شب قدر چنین آمده‌است:

• به راستی که ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم؛ و چه تو را به شب قدر آگاه تواند کرد. شب قدر از هزار ماه برتر است. در این شب فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان از هر امر فرود می‌آیند. این شب تا صبحگاه «سلام» است. (سوره قدر آیات ۱ تا ۵)

و نیز در سوره دخان آمده‌است:

• سوگند به کتاب روشنگر. به راستی ما آن را در شبی مبارک فرو فرستادیم زیرا که به حقیقت هشداردهنده بودیم. در آن شبی که هر امری با حکمت معین و ممتاز و جدا می‌گردد. تعیین آن امر البته از سوی ما خواهد بود، که ما رسولان را فرستنده بودیم؛ و این البته از رحمت و مهربانی پروردگار توست، به راستی او شنونده داناست. (سوره دخان آیات ۱ تا ۶)

در ادبیات فارسی

ترا قدر اگر کس نداند چه غم		شب قدر را می‌ندانند هم
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی		آن شب قدر که این تازه براتم دادند
آن شب قدری که گویند اهل خلوت امشب است		یا رب این تأثیر دولت در کدامین کوکب است
شب قدری چنین عزیز و شریف		با تو تا روز خفتنم هوس است
در شب قدر ار صبوحی کرده‌ام عیبم مکن		سرخوش آمد یار و جامی بر کنار طاق بود

منابع

• جایگاه متفاوت شب قدر در میان شیعه و سنی (از بازتاب)
• کتاب مفاتیح الجنان نوشته شیخ عباس قمی
• عبدالرحمن بن ناصر السعدی. حصن‌التوحید. ترجمهٔ اسحاق بن عبدالله دبیری عوضی. ویرایش عبدالله حکمی. چاپ هشتم. مکه: دارالقاسم. 
• ابوحامد محمد غزالی. اسرارالصیام. چاپ اول. بیروت: مشکوة. 
• حسن‌بن فضل طبرسی. مجمع‌البیان. ترجمهٔ احمد بهشتی. چاپ اول. تهران: فراهانی، ۱۳۴۸. 
• محمد بن یعقوب کلینی. اصول الکافی. چاپ اول. دارالأضواء، ۱۴۱۳ق.