زید بن حارثه

زید بن حارثه
Son of Haritha adopted son of Muhammad
نام بومی	زيد بن حارثة
زاده	Zaid ibn Haritha c. 581 شبه‌جزیره عربستان
درگذشت	629 (aged 48) موته (اردن)، امپراتوری روم شرقی
فرزندان	اسامة بن زید Zayd Ruqayya
والدین	Harithah

زید پسر حارثه غلام خدیجه همسر محمّد بود. ۳۵سال قبل از هجرت در مکه از خاندان بنی‌کلب به دنیا آمد. در ده سالگی محمّدﷺ او را به فرزندی گرفت و او نیز حاضر نشد نزد پدرش حارثه برگردد. زید، به همراه علی اولین مردانی بودند که به دین اسلام گروید. در سال ۶۲۲ میلادی، زید به یثرب هجرت کرد. زید با زینب دختر جحش ازدواج کرد. زید تنها صحابی محمّد است که نامش در قرآن ذکر گشته‌است. (فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِّنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا / سوره احزاب : آیه ۳۷) زید در سال ۶۲۹ میلادی (سال هشتم هجرت) در جنگ موته کشته شد.

محبت پیامبر به زید، زبان‌زد همگان بود. تاجاییکه پیغمبرﷺ زید را دوست‌داشتنی ترین فرد از میان تمام اصحاب و اقوامش اعلام کرد :

1. عن ابن‌عُمَر قال : قال النبيﷺ : كَانَ (زيد بن حارثة) لَأَحَبَّ النَّاسِ كُلِّهِم إِلَيَّ.

رسول خداﷺ فرمود : زید بن‌حارثه در نزد من، از تمامِ مرد دوست‌داشتنی تر است. (صحیح‌مسلم ٢۴٢۶ / مسند احمد۵۶٣٠)

این حدیث در ماجرای جیش اسامه گفته شد. طبق این حدیث وحدیث بعدی، عده‌ای «زید» را برترینِ صحابه میدانند. زیرا پیامبر، او را دوست‌داشتنی‌تر از تمام اطرافیانش برای خود معرفی کرده. و طبیعتاً محبت الله و رسول، بستگی به مقدار ایمان و اخلاص افراد دارد و بیانگرِ افضلیت آنهاست.

البته در حدیثی هم آمده که دوست‌داشتنی ترین اصحاب، ابوبکر است. اما باید دانست که این حدیث در زمانی صادر شده که «زید» شهید شده بود. (زیرا راوی‌اش عمرو بن العاص است که بعد از شهادت زید، ایمان آورده) یعنی حدیثِ برتریِ ابوبکر، بعد از زید صادر شد. اما حدیثِ برتریِ زید، با وجود ابوبکر صادر شد. (در ماجرای جیش اسامه) بنابراین میتوان گفت که زید بن حارثه (باوجود ابوبکر) بازهم افضل صحابه معرفی شده. اما ابوبکر فقط (در نبودِ زید) افضل صحابه معرفی شد. والله‌أعلم.

2. عن أسامة قال : اجْتَمَعَ جَعْفَرٌ وَعَلِيٌّ وَزَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ، فَقَالَ كلّ واحد منهم : أَنَا أَحَبُّكُمْ إِلَى رَسُولِ‌اللَّهِﷺ. فَقَالُوا : انْطَلِقُوا بِنَا إِلَى رَسُولِ‌اللَّهِﷺ حَتَّى نَسْأَلَهُ. فَدَخَلُوا النبيَّﷺ فَقَالُوا : مَنْ أَحَبُّ إِلَيْكَ؟ قَالَ : أَمَّا أَنْتَ يَا جَعْفَرُ، فَأَشْبَهَ خُلُقُكَ خُلُقِي، وَأَشْبَهَ خَلْقِي خَلْقَكَ، وَأَنْتَ مِنِّي وَشَجَرَتِي، وَأَمَّا أَنْتَ يَا عَلِيُّ، فَخَتَنِي، وَأَبُو وَلَدِي، وَأَنَا مِنْكَ، وَأَنْتَ مِنِّي، وَأَمَّا أَنْتَ يَا زَيْدُ، فَمَوْلَايَ، وَمِنِّي، وَإِلَيَّ، وَأَحَبُّ الْقَوْمِ إِلَيَّ.

از اسامة بن زید روایت است که : روزی جعفر و علی و زید، باهم صحبت می‌کردند و هرکدام می‌گفت : پیامبر، مرا از همه بیشتر دوست دارد. سپس خدمت پیغمبر ﷺ آمدند و پرسیدند : شما چه کسی را از بقیه بیشتر دوست دارید؟ پیامبر بعد از اینکه فضائلی از جعفر و علی ذکر کردند، فرمودند : ای زید! تو از تمام اصحابم برایم دوست‌داشتنی تری. (مسند احمد ٢١٧٧٧)

3. اگر زید بن حارثه به شهادت نمی‌رسید، قطعاً او خلیفه‌ی پیامبر بود. نه کس دیگر : عن عَائِشَةَ قَالَتْ : مَا بَعَثَ رَسُولُ‌اللَّهِﷺ زَيْدَ بْنَ حَارِثَةَ فِي جَيْشٍ قَطُّ إِلَّا أَمَّرَهُ عَلَيْهِمْ، وَلَوْ بَقِيَ بَعْدَهُ اسْتَخْلَفَهُ.

مادر مؤمنان، عائشه صدّیقه فرمود : پیغمبر، هیچ سپاهی را برای جنگ نفرستاد مگر اینکه «زید» را امیر بر آنان قرار داد. واگر «زید» زنده می‌ماند، قطعاً او را خلیفه‌ی خود قرار می‌داد. (مسند أحمد ۲۵۸۹۸، ۲۶۱۷۴، ۲۶۴۷۴)

اسامه فرزند اوست که پیامبر اسلام، محمد او را در جوانی فرمانده نبرد با رومیان کرد.

ماجرای زید و زینب بنت جحش

محمد دختر عمه خود - زینب دختر جحش - را همسر زید کرد. طبری در تاریخ خود می‌گوید که روزی محمد به دیدن زید رفت. زینب از جایش بلند می‌شود تا خود را بپوشاند و به محمد بگوید که زید در منزل نیست اما محمد آنجا را ترک می‌کند. وقتی که زید به منزل بازمی‌گردد، زینب قضیه را به وی می‌گوید. زید نزد محمد آمد و مشورت کرد، که اگر محمد اجازه دهد او می‌خواهد زینب را طلاق دهد، محمد او را از این کار نهی کرد و در نهی او از این عمل پافشاری کرد و این آیه نازل شد:

«(به خاطر بیاور) زمانی را که به آن کس که خداوند به او نعمت داده بود و تو نیز به او نعمت داده بودی (به فرزند خوانده‌ات «زید») می‌گفتی: «همسرت را نگاه‌دار و از خدا بپرهیز!» (و پیوسته این امر را تکرار می‌کردی)؛ و در دل چیزی را پنهان می‌داشتی که خداوند آن را آشکار می‌کند؛ و از مردم می‌ترسیدی در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بترسی! هنگامی که زید از آن زن جدا شد، ما او را به همسری تو درآوردیم تا مشکلی برای مؤمنان در ازدواج با همسران پسر خوانده‌هایشان -هنگامی که طلاق گیرند- نباشد؛ و فرمان خدا انجام شدنی است. (۳۷) هیچ گونه منعی بر پیامبر در آنچه خدا بر او واجب کرده نیست؛ این سنت الهی در مورد کسانی که پیش از این بوده‌اند نیز جاری بوده؛ و فرمان خدا روی حساب و برنامه دقیقی است! (۳۸).» (سوره احزاب، آیات ۳۷ و ۳۸)^∗

و سرانجام زید همسرش را طلاق داد.این روایت را افرادی چون علامه مجلسی و محمد بن جریر طبری نقل کرده اند. برخی از علمای اسلام این واقعه را رد می‌کنند و ازدواج محمد با زینب را به دلیل طرد سنت جاهلی حرمت ازدواج با زن پسرخوانده، و شأن نزول این آیات ظاهراً پیرامون این رخداد می‌آورند. مسلمانان براساس این آیات معتقدند خداوند به محمد دستور داد تا با زینب ازدواج کند زیرا خداوند می‌خواست این رسم غلط جاهلیت مبنی بر اینکه یک مرد نمی‌تواند با زن پسرخوانده خود ازدواج کند را از میان بردارد.

در مثنوی مولوی

مولوی در مثنوی خود داستانی را به زید نسبت می‌دهد (با مطلع:گفت پیغامبر صباحی زید را/کیف اصبحت ای رفیق با صفا) که در حقیقت مربوط به حارثه است. شاید از جهت ذکر نام پدر به جای پسر (چنان‌که در مورد محمد بن زکریای رازی، زکریای رازی و در مورد حسین بن منصور حلاج، منصور حلاج گفته می‌شود) مولوی نیز به جای حارثه از پسر وی یاد کرده است.

پانویس

1. ^ ، سوره احزاب، آیات ۳۷ و ۳۸: «وَاِذْ تَقُولُ لِلَّذِی اَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَاَنْعَمْتَ عَلَیْهِ اَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَی النَّاسَ وَاللَّهُ اَحَقُّ اَن تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَی زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَی الْمُوْمِنِینَ حَرَجٌ فِی اَزْوَاجِ اَدْعِیَائِهِمْ اِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَکَانَ اَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا ﴿۳۷﴾ مَّا کَانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَکَانَ اَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَّقْدُورًا ﴿۳۸﴾»

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی
• زندگی صحابه، محمود طریقی، مشهد، ۱۳۸۵
• طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه:، ج۱۶، صص:۴۸۲ تا ۴۹۰
• انساب الاشراف، ج ۲، ص ۶۷–۶۸.
• اسدالغابه، ج ۷، ص ۱۲۵–۱۲۷.
• الاصابه، ج ۴، ص ۳۱۳–۳۱۴.
• الاستیعاب (در حاشیهٔ الاصابه)، ج ۴، ص ۳۱۴.
• احزاب / ۳۶.
• همان، / ۳۷.
• همان، / ۵.
• همان، / ۳۷.
• طبقات ابن سعد جلد (۸).
• التعریف والاعلام للسیوطی.
• زوجات النبی صلی الله علیه وآله وسلم و اولاده. نوشته: امیر مهنا الخیامی.

جستارهای وابسته

• اسامه بن زید