اربیل

اربیل هه‌ولێر
از بالا به پایین: پارک مرکز شهر، مناره چولی، طبیعت شهر، موزه بافندگی کُردی، ارگ اربیل، کلیسا، نمای بیرونی ارگ اربیل.
اربیل
مختصات: ۳۶٫۱۹۱۱۸۸°شمالی ۴۴٫۰۰۹۱۸۹°شرقی / 36.191188; 44.009189
استان	اربیل
شهرستان	اربیل
جمعیت	۸۷۹۰۷۱
زبان	کردی سورانی و کردی کرمانجی
مذهب	سنی شافعی
اداره توسط: اقلیم کردستان عراق

اَربیل (کردی: هه‌ولێر، عربی: أربیل) (تلفظ به کُردی: هَولِر) یکی از شهرهای کردستان عراق و مرکز استان اربیل و همچنین پایتخت اقلیم کردستان می‌باشد و در ۸۰ کیلومتری شرق موصل قرار گرفته است. جمعیت این شهر در سال ۲۰۱۸ (میلادی) ۸۷۹٬۰۷۱ نفر برآورد شده است. قدمت شهرنشینی در این شهر به ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد و یکی از قدیمی‌ترین شهرهای مسکونی دنیاست.

نام‌گذاری

اربیل نامی است که بیشتر در سطح جهانی برای این شهر باستانی بکار می‌رود. ریشه نام‌گذاری این شهر را می‌توان در سنگ‌نوشته‌های سومری در ۲۰۰۰ پیش از میلاد به شکل اربیلوم، اوربلوم یا اوربیلوم (𒌨𒉈𒈝𒆠، ur-bi₂-lumki) یافت کرد. مورخان براین باورند که از ریشه‌های سومری «Ur_اور» (شهر) و «Bela_بیلا» (بالا، بلند) تشکیل شده است، احتمالاً به این خاطر که شهر در مناطق بالایی و مرتفع، فراتر از جلگه پایینی رود دجله واقع شده است. (به معنی شهر بلند)

اربیل در زمان آشوریان مرکز دینی مهمی برای آیین پرستش ایزد ایشتار (اشتاروت) بود.

در بند چهاردهم از ستون دوم کتیبه بیستون، نام اربیل به صورت 𐎠𐎼𐎲𐎡𐎼𐎠𐎹𐎠 (اَربَ ای رایا- A.Rª.Bª.I.Rª.A.Yª.A) آمده است.

جغرافیا

شهر اربیل در اقلیم کردستان عراق قرار دارد و از نظر جغرافیایی دشت می‌باشد و از قدیم مکانی استراتژیک بوده است، زمینهای بسیار مناسبی برای کشاورزی دارد و چهار فصل سال را دارد به اینصورت که تابستانهایی بسیار گرم و زمستانهای سردی دارد.

تاریخ

دوران باستان

اربیل شهری بسیار باستانی است که در زمان آرامی‌ها بنیان گذاشته شد. منطقهٔ اربیل در طی سده‌ها بخشی از ایران هخامنشی را تشکیل می‌داد و مدتی نیز به دست نیروهای اسکندر مقدونی افتاد. پس از آن اشکانیان و ساسانیان و ترک‌های عثمانی طی سده‌های پیاپی بر آن فرمانروایی کردند و ارگ اربیل نیز به دست کردها بنا شد.

جنگ گوگمل که در آن اسکندر مقدونی، داریوش سوم را در سال ۳۳۱ پ. م شکست داد، در جایی حدود صد کیلومتری غرب اربیل رخ داد.

حضور اقوام سکایی در اربیل

سکاهای آدیابن در اربیل

سکاهای آدیابن (یا سکاییان آدیابن) به خاندان سلطنتی پادشاهی آدیابن (Adiabene) اشاره دارد که در دوران پارتیان (اشکانیان) بر منطقه‌ای در شمال عراق امروزی، به ویژه شهر اربیل (Arbela باستان)، حکومت می‌کردند. این پادشاهی از حدود قرن دوم پیش از میلاد تا قرن دوم میلادی وجود داشت و مرکز آن اربیل بود.

بر اساس نام‌های پادشاهان آدیابن (مانند مونوباز وایزاتس)، ارنست هرتسفلد (باستان‌شناس آلمانی) در اوایل قرن بیستم ریشه سکایی یا ساکایی (از اقوام ایرانی‌تبار کوچ‌نشین استپ‌های اوراسیا) را برای این خاندان پیشنهاد کرد. با این حال، مطالعات زبانی ایرانی مدرن نشان می‌دهد که این نام‌ها بیشتر به زبان‌های ایرانی میانه غربی (مانند پارتی) تعلق دارند و نه لزوماً سکایی خالص، هرچند ارتباط فرهنگی با سکاها محتمل است.

اربیل (Arbela) به عنوان پایتخت آدیابن، در متون باستانی به عنوان مرکز سیاسی، مذهبی و تجاری توصیف شده است. این شهر در متون آشوری باستان به نام Urbilum (از هزاره سوم پیش از میلاد) ظاهر می‌شود و بعدها در دوران هلنیستی، پارتی و رومی اهمیت یافت. سکاهای آدیابن احتمالاً از مهاجران سکایی شرقی بودند که در قرن‌های پیش از میلاد به منطقه نفوذ کردند و با اقوام محلی (مانند آشوری‌ها و ایرانی‌ها) آمیخته شدند.

منابع تاریخی اشاره به سکاهای آدیابن و اربیل عمدتاً در متون کلاسیک، یهودی، رومی و آشوری پراکنده است. منابع اصلی عبارتند از:

هرودوت (Herodotus، قرن پنجم پیش از میلاد): در کتاب تاریخ‌ها (Histories)، به سکاها به عنوان اقوام کوچ‌نشین ایرانی‌تبار اشاره می‌کند که از آسیای مرکزی به غرب مهاجرت کردند و بر مناطق نزدیک به ماد و آشور (شامل آدیابن) نفوذ داشتند. هرچند مستقیماً به آدیابن اشاره نمی‌کند، اما توصیفاتش از سکاهای غربی پایه‌ای برای ریشه‌شناسی خاندان آدیابن فراهم می‌کند.

استرابو (Strabo، قرن اول میلادی): در جغرافیا (Geography)، آدیابن را به عنوان منطقه‌ای بین رودهای زاب توصیف می‌کند و اربیل را پایتخت آن می‌نامد. به نفوذ سکایی در ساختار قومی منطقه اشاره دارد و آن را بخشی از "آتوریا" (Aturia، نام هلنیستی آشور) می‌داند.

فلاویوس یوسفوس (Flavius Josephus، قرن اول میلادی): در آثار باستان‌شناسی یهودی (Antiquities of the Jews) و جنگ‌های یهودی (Jewish War)، به پادشاهان آدیابن (مانند هیلنا و ایزاتس دوم) می‌پردازد که به یهودیت گرویدند. اربیل را مرکز پناهندگی آرتابانوس دوم (پادشاه پارتی) توصیف می‌کند و به ریشه‌های شرقی (احتمالاً سکایی) خاندان اشاره ضمنی دارد.

آمیانوس مارسلینوس (Ammianus Marcellinus، قرن چهارم میلادی): در تاریخ‌ها (Res Gestae)، به آدیابن و اربیل اشاره می‌کند و آن را بخشی از امپراتوری آشور باستان می‌داند. به حملات رومی به اربیل در قرن سوم میلادی (مانند سبتیمیوس سوروس و کاراکالا) اشاره دارد که مقبره‌های سلطنتی (احتمالاً سکایی-پارتی) را تخریب کردند.

دیو کاسیوس (Dio Cassius، قرن سوم میلادی): در تاریخ رم (Roman History)، به فتح اربیل توسط کاراکالا در ۲۱۶ میلادی اشاره می‌کند و به جستجوی مقبره‌های اشکانیان (مرتبط با خاندان سکایی آدیابن) می‌پردازد.

متون آشوری و کتیبه‌های میخی: اربیل در متون سومری-آشوری (مانند Chronicle of Erbil) از هزاره سوم پیش از میلاد به عنوان Arbailu ظاهر می‌شود، با معبدی برای ایشتار. اشاره به سکاها در کتیبه‌های آشوری (قرن هفتم پیش از میلاد) به عنوان مهاجمان شرقی است که بر آشور نفوذ کردند.

وقایع‌نامه اربیل (Chronicle of Arbela، قرن ششم میلادی): متنی سُریانی نوشته مشیحه‌زخه (Mshiha-Zkha)، تاریخ مسیحیت در آدیابن را از قرن دوم میلادی توصیف می‌کند. به اسقف‌های اربیل و تأثیر خاندان سلطنتی (با ریشه‌های احتمالی سکایی) اشاره دارد.

طالمود بابلی (Talmud Bavli): در رساله‌هایی مانند Kiddushin 72a،آدیابن را با هابور (Habor) کتاب مقدس مرتبط می‌کند و به تبدیل یهودیان در اربیل اشاره دارد، که با روایت یوسفوس همخوانی دارد.

این منابع عمدتاً بر پایه گزارش‌های مورخان یونانی-رومی و یهودی استوارند و شواهد باستان‌شناختی (مانند نقش‌برجسته‌های ایزاتس دوم در باتاس) ریشه‌های شرقی خاندان را تأیید می‌کند.

دوران بگتگینیان

در سدهٔ پنجم هجری زین‌الدین علی کوچک‌بن‌بگتگین از صاحب منصبان ترکمان امیر زنگی به خاطر شرکت در نبردهای آن امیر در کردستان، تملک نواحی‌ای را به مرکزیت اربیل به دست آورد. مظفرالدین گوکبوری فرزند زین‌الدین که توسط قایماز حاکم اربیل به نفع برادر جوانترش زین‌الدین یوسف بیرون رانده شده بود، پس از همکاری با صلاح‌الدین ایوبی در جنگ‌های صلیبی در ۵۸۶ هجری به اربیل آمد، وی عملاً به عنوان رئیس زنگیان به مدت چهل و چهار سال سراسر ایالت اربیل را در دست داشت، وی به امور عام‌المنفعه در اربیل اهتمام داشت، چندین مدرسه، خانقاه، بیمارستان و نوانخانه ساخت و موقوفات بسیاری بنا نهاد. گویا نخستین بار در زمان وی عید مولود نبی به‌طور رسمی برگزار شده است. در زمان وی دانشمندان و نویسندگان بسیاری به اربیل آمده‌اند، در همهٔ این کارها وزیرش که به مستوفی هولیر مشهور است وی را یاری می‌کرده، کتاب تاریخ هولیر نیز نوشته همان وزیر است. وی در کنار هولیر که همواره به عنوان شهری مسیحی شناخته می‌شد شهری تازه بنانهاد و هر دو شهر را به مراکز ثابت اسلامی تبدیل کرد، این فضا تا ۶۳۴ هجری که هولیر بر اثر یورش مغولان ویران شد ادامه‌یافت.

دوران معاصر

شهر امروزی اربیل بر روی تپه‌ای باستانی قرار گرفته است. بر روی آن تپه، دیوارها و بقایای یک دژ عثمانی به چشم می‌خورد. در سده‌های میانه شهر اربیل به یک کانون بازرگانی بر جادهٔ میان بغداد و موصل تبدیل شد و امروزه نیز با قرار داشتن در مسیرهای جاده‌ای و ریلی از اهمیت زیادی برخوردار است.

مجلس منطقهٔ خودگردان کردستان از سال‌ها پیش در شهر اربیل تشکیل می‌شد، ولی کنترل آن تا زمان شورش کردها در پایان جنگ خلیج فارس، عملاً در دست صدام حسین بود. در سال ۱۹۹۱ میان دو حزب اصلی کردها یعنی حزب دموکرات کردستان عراق و اتحاد میهنی کردستان جنگی درگرفت و مجلس نامبرده منحل شد. حزب دموکرات با کمک صدام حسین در سال ۱۹۹۶ اربیل را در دست گرفت. پس از سرنگونی صدام به دست نیروهای آمریکایی، در دهم آوریل ۲۰۰۳ اربیل شاهد جشن و سرور مردم در خیابان‌ها بود. پس از جنگ چندین بمب علیه نیروهای آمریکایی و کردها در شهر منفجر شده که شدیدترین آن انفجار بمبی در روز عید قربان در مقر هر دو حزب در شهر هولیر بود که در آن رویداد ۱۰۹ نفر جان باختند. این بمب‌گذاری را به گروه مسلح انصارالاسلام نسبت می‌دهند.

محله‌ها

شهر اربیل ۱۷۲ محله دارد که محله‌های قَلات (ارگ اربیل)، خانقاه، بازار، مستوفی، مناره، تعجیل، عرب، سیداوه و سه‌تاقان هسته قدیمی این شهر را تشکیل می‌دهند.

قلعه اربیل، قدیمی‌ترین قلعه جهان با بیش از شش هزار سال قدمت

فرودگاه

فرودگاه بین‌المللی اربیل تا سال ۱۹۹۱ پادگان نظامی بود و در سال ۲۰۰۴ بیشتر از آن برای فرود هواپیماهای جنگی آمریکایی استفاده می‌شد. این فرودگاه در دههٔ ۲۰۰۰ میلادی رتبهٔ بین‌المللی گرفته است و روزانه دست‌کم پانزده تا بیست پرواز خارجی را میزبانی می‌کند. بسته شدن مکرر فرودگاه‌های دیگر شهرهای بزرگ عراق همچون بغداد و بصره به رونق این فرودگاه کمک کرده است.

مردم

جمعیت اربیل را مردم کرد تشکیل می‌دهند که به گویش سورانی و لهجه اربیلی صحبت می‌کنند، بخشی‌هم به گویش کرمانجی صحبت می‌کنند. با این حال اقلیتی از ترکمن‌ها و آشوری‌ها نیز در اربیل سکونت دارند. البته به دلیل ناامنی در جنوب و مرکز عراق و مهاجرت کردهای دیگر نواحی به اربیل جمعیت شهر به سرعت افزایش پیدا کرده است.

ابنیهٔ تاریخی و مکان‌های گردشگری

بناهای هولیر

• ارگ هولیر
• منارهٔ چولی (مناره مظفریه)
• تپهٔ قلیچ‌آقا
• بازارهای قیصریه
• منارهٔ باستانی هولیر

مکان‌های گردشگری

• منطقهٔ عین‌کاوه (محلهٔ مسیحیان)
• محلهٔ شاری خه‌ون (شهر رؤیا)
• فامیلی فان
• ماجدی مال
• فامیلی مال
• رویال مال
• بازارهای شهر و بازار شیخَلا
• پارک سامی عبدالرحمن
• پارک شانِدَر
• پارک شهر
• پارک مناره
• ماجدی لاند
• فرانسـ هریری ستادیوم

دانشگاه‌ها

• دانشگاه صلاح‌الدین هولیر
• دانشگاه پزشکی هولیر
• دانشگاه کردستان هولیر
• دانشگاه تقنی هولیر
• دانشگاه لبنانی فرنسی هولیر
• دانشگاه جیهان هولیر
• دانشگاه ستراتفورد هولیر
• دانشگاه کتاب هولیر

شهرهای خواهرخوانده

• نشویل، ایالات متحدهٔ آمریکا

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی.
• کاهن، کلود. «بِگتِگینیان». [[دانشنامه جهان اسلام]]. دریافت‌شده در ۳۰ مارس ۲۰۱۳.
• ^ منبع گردشگاه‌ها
• ^ منبع نام هتل‌ها
• Kurdistan Regional Government. KRG بایگانی‌شده در ۶ اکتبر ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine.
• Climate-Data.org. Retrieved13 August 2013